बडोदा येथे "मी राज्य करण्यासाठी आलो आहे"

देशाच्या स्वातंत्र्यासाठी हुकूमशहा अ‍ॅडॉल्फ हिटलरची मदत घेण्यासाठी त्याची सुभाषचंद्र बोस यांनी १९४१ मध्ये भेट घेतल्याचा इतिहास आतापर्यंत ज्ञात असताना त्याच्या तब्बल पाच वर्षे आधी बडोद्याचे संस्थानिक सयाजीराव गायकवाड यांनी हिटलरशी करार केल्याची माहिती उघडकीस आली आहे.

बर्लिनच्या ऑलिम्पिकसाठी अमरावतीच्या हनुमान व्यायाम प्रसारक मंडळाचा एक संघ युरोपला रवाना होणार होता. या संघाला आर्थिक मदत हवी असल्याने त्यातील सदस्यांनी सयाजीरावांची भेट बडोद्यात घेतली. सयाजीरावांनी त्यांना विचारले, ‘‘सुरुवातीच्या संचलनामध्ये मानवंदना देताना कोणाचा ध्वज वापरणार?’’ त्यांना उत्तर मिळाले, ‘‘युनियन जॅक.’’

सयाजीरावांनी सांगितले, ‘‘तुम्ही बडोदे संस्थानचे प्रतिनिधी म्हणून जा आणि बडोद्याचा भगवा ध्वज बर्लिन शहरी फडकवा.’’ बडोद्याचे प्रतिनिधी म्हणून त्या संघाचा जाण्या-येण्याचा खर्च बडोदे संस्थानने सोसला. हिटलरला भगव्या ध्वजाने मानवंदना दिली. ऑलिम्पिकचे खेळ पाहण्यासाठी सयाजीरावांनी इंग्रज सरकारची परवानगी मागितली आणि ते खेळ पाहण्यास गेले. तिथे हिटलरच्या प्रेक्षागृहातील बसण्याच्या खास जागेखालीच सयाजीरावांच्या बसण्याची व्यवस्था करण्यात आली होती. ही व्यवस्था, हिटलरने सयाजीरावांचा केलेला मानसन्मान, जेवणाचे आमंत्रण आणि भगवा ध्वज या गोष्टी इंग्रजांच्या हेरांना खटकल्या होत्या. ऑलिम्पिकच्या खेळांचे निमित्त करून बडोदे-बर्लिन करारावर या दोघांनी सहय़ा केल्या. भारतातील संस्थानिकांनी युरोपच्या युद्धात हिटलरला पाठिंबा द्यायचा आणि त्या बदल्यात हिटलरने भारताला इंग्रजांच्या विरोधातील स्वातंत्र्यलढय़ात मदत करायची, असा हा करार होता. मात्र त्यानंतर काही काळातच सयाजीरावांचे दुर्दैवाने निधन झाले. सयाजीराव जिवंत असते तर हिंदूू संस्थानिकांनी त्यांच्या नेतृत्वाखाली इंग्रजांविरुद्ध उठाव केला असता. त्यांचे पाहून ब्रिटिश इंडियातील हिंदू जनता गांधी-नेहरूंना न जुमानता त्याच मार्गाने गेली असती. जगाचे सारे चित्रच बदलून गेले असते, असे या पुस्तकात नमूद करण्यात आले आहे.

‘सयाजीराव गायकवाड’ हे पुस्तक श्रीगंधर्ववेद प्रकाशनतर्फे प्रकाशित झाले आहे. कोणी वाचले आहे का?

हिटलरला भेटणारे पहिले भारतीय होते सयाजीराव गायकवाड!

फक्त श्रीमंतीचा निकष लावायचा तर हैदराबादच्या नबाबानंतर देशातील सर्वाधिक श्रीमंत राजघराणे म्हणून गायकवाड संस्थानाचा उल्लेख होतो. या राजघराण्यातील तब्बल 16 राजांनी या रियासतीवर राज्य केलं. या राजघराण्याची स्थापना दामाजीराव पहिले यांनी केली. तर या रियासतीचा उत्कर्ष झाला महाराज सयाजीराव गायकवाड (तिसरे) यांच्या कारकिर्दीत... सयाजीरावांनी या रियासतीची धुरा संभाळली तेव्हा ते फक्त अठरा वर्षांचे होते आणि इंग्रजी कॅलेंडरवरील वर्ष होतं 1875...

सयाजीराव तिसरे यांनी तब्बल 64 वर्षे राज्यकारभार केला. आज वाटणी झालेलं सर्व वैभव हे त्यांच्यात काळात कमावलेलं आहे. ते फक्त कमावते शासक नव्हते तर पुरोगामीही होते, त्याकाळी त्यांनी आपल्या राज्यात स्त्रीशिक्षण अनिवार्य केलं होतं. आपलं संस्थान देशातील एक प्रमुख संस्थान बनवलं.

सयाजीराव गायकवाड यांच्या काळातच बदोडा रियासतीची आर्थिक भरभराटही झाली. ही भरभराट किती यासाठी हे एक उदाहरण पुरेसं आहे. इंग्लंडचे राजे एडवर्ड (सातवे) यांनी स्वतःचा ग्रेट ब्रिटनचे राजे म्हणून घोषणा करतानाच भारताचा सम्राट असल्याचीही घोषणा केली. त्यावेळी म्हणजे 1903 दिल्ली दरबाराचं आयोजन करण्यात आलं. या दरबारात तत्कालीन व्हाईसरॉय लॉर्ड कर्झन यांनी भारतातील रियासतीच्या सम्राटांना आणि त्यांच्या प्रतिनिधींना निमंत्रित केलं होतं. या दरबारात भारतातील संस्थानिकांनी आपल्या निष्ठेचंही प्रदर्शन करावं अशी अपेक्षा होती. देशभरातील मांडलिक संस्थानिकांना हा दरबार म्हणजे आपल्या संपत्तीचं सार्वजनिक प्रदर्शन करण्याचीही संधी होती. त्यावेळी महाराजा सयाजीराव (तिसरे) गायकवाड यांनी पर्ल कारपेट म्हणजे मोत्यांचा गालिचा प्रदर्शनात ठेवला. अनमोल मोती आणि हिऱ्यांनी जडलेल्या या गालिच्याची त्यावेळी किंमत होती अंदाजे एक कोटी रूपये... 1903 सालच्या एक कोटी रूपयांची आज किती किंमत असेल, याचा अंदाजच लावलेला बरा... 1989 मध्ये जेव्हा त्या गालिच्याचं मूल्यांकन करण्यात आलं तेव्हा त्याची किंमत निश्चित करण्यात आली ती होती तीन कोटी दहा लाख अमेरिकी डॉलर्स...

महाराजा सयाजीराव गायकवाड 1939 मध्ये स्वर्गवासी झाले. त्यांच्या इच्छेनुसारच बडोदा संस्थानाची जबाबदारी त्यांचे नातू प्रतापसिंहराव गायकवाड यांच्याकडे सुपूर्द करण्यात आली. देशाला स्वातंत्र्या मिळालं तेव्हा प्रतापसिंहराव गायकवाड यांच्याकडेच बडोदा संस्थानची जबाबदारी होती. मात्र त्यांना सत्तेच्या राजकारणात फारशी रूची नसल्यामुळे त्यांना गादीवरून हटवून त्यांचे ज्येष्ठ चिरंजीव फतेहसिंहराव गायकवाड यांचा राज्याभिषेक करण्यात आला. हा सत्तापालट झाला त्यावेळी साल होतं 1951. महाराज सयाजीराव गायकवाड यांनी घालून दिलेल्या नियमांविरूद्ध जाऊन प्रतापसिंहराव महाराजांनी एका घटस्फोटीत महिलेशी विवाह केला. त्याचं नाव सीता देवी. त्यामुळेच प्रतापसिंहराव महाराजांना राजगादी सोडावी लागल्याची चर्चा त्यावेळी रंगली.

इंग्लंडचे राजे सातवे एडवर्ड यांच्या सन्मानार्थ ज्या अनमोल गालिच्याचं प्रदर्शन करण्यात आलं होतं, तो गालिचा प्रतापसिंहराव महाराजांनी सीता देवीच्या सांगण्यानुसारच देशाबाहेर नेला. आज तो गालिचा कुठे आहे, याविषयी कुणालाही माहिती नाही.
मराठी रियासत असलेल्या बडोद्याच्या गायकवाड संस्थानाची अखेर वाटणी

जन्मगाव कळवण(आज हा स्वतंत्र तालुका आहे)च्या ऐवजी कौळाणे(नि.)ता.मालेगांव जि.नाशिक असेच असावे.
आज हे मालेगावशहराचा/मालेगाव कॅम्पचा एक भाग बनले असावे, कारण फक्त १० किलोमीटर वर आहे.

इतका सुंदर वाडा इतक्या चांगल्या अवस्थेत आहे हे विशेष! कोणी पहिलाय का आजकाल? कृपया माहिती पुरवावी.

साभार:श्रीमंत महाराजा सयाजीराव गायकवाड यांचा कौळाणे (नि.) ता. मालेगांव जि. नाशिक येथील प्रशस्त चिरेबंदी वाडा.