कालबाह्य बी.बी.रॉय आणि त्याची बायको!

फार फार वर्षांपूर्वीची गोष्ट. म्हणजे जेव्हा आम्ही अकरावीला इलेक्ट्रोनिक्स शाखेत प्रवेश घेतला तेव्हाची. तीस वर्षे होऊन गेली . अख्ख्या होल पश्चिम महाराष्ट्रात दोनच ठिकाणी अकरावीला इलेक्ट्रोनिक्स सुरु झालं होतं. इलेक्ट्रोनिक्स म्हणजे काय ते कुणालाच माहीत नव्हतं पण काय तरी हुच्च आहे इतकंच कळत होतं. मग काय, मिळतोय प्रवेश म्हटल्यावर घेऊन टाकला!

अगदी सुरुवातीला एक आठवडा भौतिक शास्त्राची उजळणी झाली अन मग मुख्य विषय सुरु झाला. सुरुवातीलाच काम्पोनंटस ची ओळख वगैरे झाली. मग सरांनी शिकवले रेझिस्टन्स (रोधक) आणि त्याचे कलर कोड्स! हा भाग फारच मनोरंजक होता. आधी रंग ओळीने लिहायला सांगत.

B- ब्ल्याक = (०)
B- ब्राउन =1
R- रेड =2
O- ऑरेंज =3
Y- यलो =4
G- ग्रीन =5
B- ब्लू =6
V- व्हायोलेट =7
G- ग्रे = 8
W- व्हाईट = 9
गोल्डन /सिल्व्हर

त्याकाळी बाजारात मिळणाऱ्या कोणत्याही रेझिस्टन्स वर अश्या वरीलप्रमाणे रंगांच्या रेषा असत. गोल्डन /सिल्व्हर (५% किंवा १०%) यावरून त्याचा दिलेल्या मुल्या पेक्षा उणे किंवा अधिक फरक (टोलरन्स ) कळत असे. रंगपट्टे असण्याचं कारण म्हणजे या काम्पोनंट्सचा आकार. इतका छोटा आणि गोलाकार की त्यावर काही छापणे कठीण, त्यापेक्षा सांकेतिक रंगात पट्टे रंगवणे सोपे.

उदाहरणार्थ-
लाल/ लाल/ केशरी /सोनेरी असे पट्टे असतील तर २२ x (१०००) = २२k ओहम +/- ५%
(पहिला- दुसरा- मग तिसरा मल्टीप्लायर/ दहाचा घात - शेवटी टोलरन्स)
म्हणजे तिसरा रंग काळा (x दहा ) असेल तर तो एक किलोओहम पेक्षां कमी. किंवा तपकिरी ( x शंभर) म्हणजे कितीतरी ‘शे’ ओहम, आणि तो लाल असेल तर काहीतरी पूर्णांक काहीतरी के! याशिवाय काही कंपन्या पाच पट्टे देऊन अधिक माहिती पण देत. शिवाय मोठ्या पॉवरचे रेझिस्टन्स इतके मोठे असत की त्यावर सरळ माहिती छापली जाई.

१. एक्सिअल

२.एक्सिअल

आता हे लक्षात कसं ठेवायचं?
सरांनी सांगितलं, ”बी बी रॉय ऑफ ग्रेट ब्रिटन ह्याज गॉट अ व्हेरी गुड वाईफ” ( B B ROY of Great Britain has got a Very Good Wife) हे लक्षात ठेवा! त्या क्रमाने शुन्य ते नऊ रंग लक्षात ठेवा . पण का? कशाचा कशाला संबंध नाही, पण लक्षात ठेवायला म्हणे हेच सोपंय.

आम्ही शंका काढलीच - हे तीनदा B येतात त्याचं काय? कुठला B कुठल्या रंगाचा? तर सर म्हणाले ते सरावानं येईल, आत्ता फक्त पाठ करा.
मग सरावानं काय, सगळंच येईल ना राव!
मग सरांनी एक पुस्तक आणून दाखवलं. कुठल्याश्या भारतीय लेखकाचंच. त्यात पण तसंच लिहिलेलं. पण छापील मजकूर पाहून आम्ही पण ते स्वीकारलं. फारसे प्रातिप्रश्न न करण्याचा तो काळ ! मास्तरांकडे प्रात्यक्षिकाचे गुण असत. आजही असतात पण काळ बदलला आहे.

पुढे सरांनी एक खोके भरून रेझिस्टन्स टेबलावर उपडे केले आणि सांगितले, ''या ढिगातून १-२-३ किलोओहम अशा श्रेणीमूल्या प्रमाणे वेगळे ढीग करा''. हेच पाहिलं प्रात्यक्षिक. मग काय, शेकडो कंपोनंटस ओळखल्यावर सरावानं ते पाठ झालं आणि आम्ही सगळे त्या 'बी बी रॉय ' साहेबाला विसरून गेलो.

तंत्रज्ञान अपेक्षेपेक्षा भरभर बदलत गेलं. कंपनीत नोकरी करताना याचा काही संबंध आलाच नाही. पुढे पुण्यात काहीकाळ प्राध्यापकाच्या भूमिकेत गेलो तेव्हा हा विषय शिकवायला मिळाला. पण तोपर्यंत विषयाचा अवाका आणि अभ्यासक्रम इतका वाढला होता कि अशा लहान सहान गोष्टी मुलांनी लक्षात ठेवायची गरज उरली नव्हती. इंटरनेटमुळे संदर्भ ढिगाने उपलब्ध झाले होते. प्रात्यक्षिकाच्या वेळी मात्र मुलांना निव्वळ गम्मत म्हणून हे ‘बी बी रॉय’ प्रकरण सांगत असे. त्याच बरोबर आता तंत्र बदलत असल्याने फार काळ हे भाग पाहायला मिळणार नाहीत हेही सांगत असे. तेही दहा वर्षापूर्वी .
आता इलेक्ट्रोनिक भागांचे आकार, प्याकेज बदलले आणि रंगपट्टे पण निघून गेले. सगळे काही छोटे झाले. सूक्ष्म असे सरफेस माउनटेड डिव्हायसेस (SMD) आले. पण अजूनही कोड्स तसेच आहेत, पण रंगाऐवजी फक्त अंक- संख्या रहातील. म्हणजे वरील उदाहरणातील लाल/लाल/ केशरी ऐवजी नुसतेच - २२३ !

३.एसेम्डी कंपोनंट

गेली कांही वर्षं इंग्लंडला काम करत असताना अचानक कधीतरी हा रॉयसाहेब आठवला. हे कलर कोडस इंग्लंड मध्ये कसे शिकवत असतील ही उत्सुकता होती. म्हणून माझ्यापेक्षा सिनियर असलेल्या इंग्लिश इंजीनियराना विचारलं तेव्हा त्याना बी बी रॉय असे कांही प्रकरण माहीतच नव्हते.

नोकरी करत असलो तरी हौस म्हणून स्वतः काही सर्किट्स तयार करून ती आपले प्रॉडक्ट म्हणून बाजारात आणणे हे भारतात आणि बाहेरही केले जाते. पूर्वी मीही करत असे. इकडे पश्चिमेकडे त्यालाच गराज किंवा हॉबी वर्कशॉप म्हणतात. असे अनेक लोक घरीच लहान प्रमाणात काहीबाही बनवत असतात. पूर्वी पी सी बी स्वतः बनवणे, मग सुटे भाग आणून सोल्डर करणे, त्याला सुसंगत असा बॉक्स, त्यावर स्टीकर, एल ई डी इंडीकेशन आणि स्वीचेस लावणे, असा मोठा प्रवास असे. आता एक्सिअल भाग मिळणे कमी होत जाईल, जे हाताळायला सोपे होते, आता लहान आकारामुळे छोटेसे - सूक्ष्म एसेमटी भाग वापरणे अपरिहार्य बनलेय. घरच्या घरी काही तयार करणे सोपे राहिले नाहीय. नव्या चतुर्भुज प्याकेजमधले मायक्रोकंट्रोलर्स हाताने जोडणे अशक्य झाले. त्यामुळे पूर्वी घरीच पी सी बी वर जोडण्या करणारे लघुद्योजक आपले उत्पादन आता बाहेरून करवून घेतात. तशी कंत्राटी उत्पादन सुविधा उपलब्ध आहे पण त्याला किमान काम बरेच जास्त असावे लागते, तरच परवडते. छोट्या उद्योगाची मोजमापंच गेल्या दशकात बदलून गेली.

असो. जुन्या गोष्टी कालबाह्य होणे हा निसर्गनियम उद्योगालाही लागू आहेच.
आमचा अकरावीतला ”बी बी रॉय” आता असाच कालबाह्य झाला आहे!

* (सर्व चित्रे जालावरून साभार)