चूकचक्र..

डिस्क्लेमर टाकावाच लागणार.

निम्ननिर्दिष्ट लिखाण "मनोवृत्तीं"विषयी आहे.. पण त्यात एअर क्रॅश आणि तदनुषंगिक मृत्यू यांचे उल्लेख आहेत. इथे लिखाणाचा मूळ विषय मृत्यू नाही हे नक्की.

अनेक मित्रांना माझ्या लिखाणात वारंवार येणार्‍या विमान अपघातांमुळे विमान उडतं कमी आणि पडतं जास्त अशी समजूत होऊन काहीशी एंझायटी झालेली जाणवली म्हणून आधी व्यक्त करावंसं वाटलं. (ही अनाठायी भीती घालवण्यासाठीही काही लिहीन नक्कीच कधीतरी..)

-------------------------------------------------

जनरल एअरमनशिप हा एक काहीसा अवांतर वाचनसदृश विषय पायलट ट्रेनिंगमधे होता. त्याचं पुस्तक माझ्या कारच्या डिकीतल्या रद्दीत जीर्ण अवस्थेत दिसलं. त्यावरून हात फिरवता फिरवता त्यातला एक धडा आठवला.

पायलट्समधे दिसणार्‍या मनोवृत्तींचं त्यात विश्लेषण होतं. एक अशी थिअरी आहे की विमान अपघात (आणि फॉर दॅट मॅटर कोणतेही अपघात..) हे एका चुकीने होत नसून एका चूकमालिकेने होतात. "चेन ऑफ एरर्स".. दुष्टचक्र..चूकचक्र..!!

आणि या चेन ऑफ एररला कारण ठरतात स्वभावदोष. त्याचे पाच स्पष्टपणे वेगळे करता येण्यासारखे प्रकार आहेत (किंवा कोणीतरी शहाण्या माणसाने पाच प्रकार वेगळे केले आहेत असं म्हणू.. आपण ठरवलं तर सहावा काढू शकू.. मान्य..).

कमीजास्त फरकाने सर्व पायलट कोणत्यातरी एका टायपात बसतात.

अगदी पायलट नसलेल्या इतर सर्व व्यक्तींमधेही या टेंडन्सीज असतातच. आणि हेच स्वभावविशेष अशा किंवा दुसर्‍या काही नावांनी इतर क्षेत्रातही चर्चिले जातात..

इतर क्षेत्रात तरी ते परवडतात हो.. पण पायलटच्या आयुष्यात मात्र त्याचे परिणाम भीषण होतात. कॉकपिटच्या छोट्या जागेत सतत अ‍ॅलर्ट राहून थकलेल्या पायलट्सना जेव्हा अचानक इमर्जन्सीचा सामना करावा लागतो तेव्हा यातली कोणतीतरी एक दुर्दैवी शिळा येऊन डोक्यावर कोसळते आणि चुकांचा गुणाकार करत सर्वांचाच जीव घेऊन जाते.

हे मनाचे "साचे" आहेत. त्यातल्या एका साच्यात आपण सुकणार्‍या शाडूमातीसारखे घट्ट होत जातो आणि अडकून बसतो..

मी मला समजलं तसं सांगण्याचा प्रयत्न करतो. आपण स्वतःही यात कुठेतरी आहोत हे तुम्हाला दिसेलच..कुठे आहात ते तुम्हीच ठरवा..

पहिला साचा: अँटि -ऑथॉरिटी..

ब्रीदवाक्य : " हा कोण मला सांगणारा..!!?"

एव्हिएशन मेटरॉलॉजी डिपार्टमेंटने सांगितलेलं असतं की अमुक भागात हवामान खराब आहे. क्युम्युलोनिम्बस ढग लँडिंगच्या झोनमधे दिसताहेत. त्यामुळे "तिथे जाऊ नका" असा सल्ला कम आदेश एअर ट्रॅफिक कंट्रोलवरचा ड्यूटी अधिकारी पायलटला उड्डाणातच रेडिओवरून देतो. पायलट मनाशी म्हणतो, "मी दहा हजार तास केलेत या बोईंगवर..आणि हा मला शिकवतोय ढगांविषयी..मला ऑर्डर सोडतोय.."

तो केवळ कोणाची आपल्यावर येऊ पाहणारी ऑथॉरिटी टाळण्यासाठी, धुडकावण्यासाठी तीनशे पॅसेंजर्स घेऊन तस्सा त्या ढगांमधे घुसतो. मग लक्षात येतं की त्यात जबरदस्त वादळ दडलेलं आहे. अचानक विमानाची दिशा उलटीपालटी होते.. आवश्यक ग्लाईडस्लोपपेक्षा विमान एकदम खाली घसरतं. मग कुठल्यातरी अत्यंत महत्वाच्या पार्टमधे आईस फॉर्मेशन झाल्याचं लक्षात येतं. मग त्यातून जेमतेम सुटका करून घेत पायलट मार्ग बदलतो आणि दुसर्‍या विमानतळावर जायला निघतो.

तेव्हा लक्षात येतं की आल्टर्नेट विमानतळावर जाण्याएवढं इंधन आता विमानात शिल्लक नाही. याचं कारण असं की फ्लाईट डिस्पॅचरने फ्लाईटपूर्वी हवामान पाहून आल्टरनेट विमानतळाची गरज पडेल हे विचारात घेऊन जास्त इंधन घेण्याची केलेली सूचना या पायलटने उडवून लावलेली असते.

जास्त इंधन न घेण्याचं कारण: "आय डोन्ट लाईक टू टेक एक्सेस फ्युएल..आय नो हाउ मच फ्युएल इज नीडेड.."

मूळ कारण : "हा डिस्पॅचर कोण मला शिकवणारा..!!"

शेवटी सहज टाळता येण्यासारखी दुर्घटना घडवून आणली जाते आणि जळलेल्या अवशेषांतून किंवा समुद्रतळातून महिन्याभराने ब्लॅक बॉक्स सापडला की त्यावर या पायलटचे लास्ट वर्डस म्हणून चीड भरलेला एखादा "फक" ऐकू येतो. तीनशे जीव आणि पायलट हकनाक बळी जातात.

दुसरा साचा: इन्व्हल्नरेबल.

ब्रीदवाक्य "दुर्घटना होते ती नेहमी इतरांना.. मला कध्धी नाही.."

"अ‍ॅक्सिडेंट्स अकर ओन्ली टू अदर्स.."

मी स्वतः याचं ढळढळीत उदाहरण होतो एकेकाळी. माझा एक मित्र, रूममेटच, विमानोड्डाण शिकण्याच्या काळात एकटा सेलम ते कोईम्बतूर क्रॉसकंट्री करत होता. त्याला फोटोग्राफीची फार आवड. सेलमला टेक ऑफ घेतल्यानंतर, त्याने कोईंम्बतूरचा कोर्स सेट केला आणि फोटो काढायला लागला. तलाव, नद्या, डोंगर अहा..

मग कॉकपिटच्या आतच स्वतःकडे कॅमेरा रोखून बसल्याजागी पोझेस्..क्लिक क्लिक..

जवळजवळ सगळा वेळ त्याचं लक्ष फोटो काढण्यातच होतं. जवळजवळ अर्धा तास झाल्यावर तो एकदम धक्का बसल्यासारखा भानावर आला आणि त्याच्या लक्षात आलं की वार्‍याने त्याचा ट्रॅक भलताच चुकला होता. मग त्याने लक्ष देऊन कोईंम्बतूरची दिशा ठरवण्याचा प्रयत्न केला. पण ती विज्युअल फ्लाईट होती. जमिनीवरच्या क्लूजवरूनच रस्ता काढायचा होता. नॅव्हिगेशनची उपकरणं मर्यादित होती आणि त्याच्या उपयोगाने फक्त आपण दक्षिणेकडे कुठेतरी चाललोय एवढंच कळत होतं. सतत ट्रॅक न ठेवल्याने आता कोईम्बतूरपासून किती डेव्हिएट झालोय ते त्याला जमिनीवरची काहीतरी खूण सापडली तरच कळणार होतं. जमिनीवर तर ओळखीचं काहीच दिसत नव्हतं..

मग गर्भगळित अवस्थेत असताना त्याला डावीकडे कोईम्बतूर शहर दिसलं. त्यानं रेडिओवरुन तसं घोषित केलं आणि एअरपोर्ट शोधायला सुरुवात केली. त्याला जो रनवे वाटला तो रनवे नाहीच आहे हे भीषण सत्य त्याला खूप खाली आल्यावर समजलं. ती जागा म्हणजे एअरपोर्ट नाहीच आहे हे सत्यही त्यानंतर लगेच समजलं.. आणि दोनच मिनिटांत ते शहरही कोईम्बतूर नाहीच आहे हे अतिभीषण सत्य दाणकन त्याच्यावर आदळलं. ते जे काही शहर होतं त्याला एअरपोर्टच नव्हता.

पुढच्या दोन तासात प्राण कंठात धरून, तीन चुकीच्या जागी लँडिंगचा प्रयत्न करून, रेड अ‍ॅलर्ट सिच्युएशन घोषित करवून, माझा मित्र कसा परत आला ते त्याला आणि आम्हालाही अजून कळलेलं नाही. तो त्या दिवशी योगायोगाने उपलब्ध तीन विमानांपैकी नेमकं लाँग रेंज टँक असलेलं एकमेव विमान घेऊन गेला होता म्हणून परत आला. नाहीतर एक तास आधीच फ्युएल संपून विमान धराशायी झालं असतं.

हे सर्व पाहूनसवरूनही मी जेव्हा सेलम कोईम्बतूर एकट्याने पहिली क्रॉसकंट्री करायला गेलो तेव्हा मी कॅमेरा घेऊन गेलो आणि चार हजार फुटांवर पोहोचल्यावर कोर्स सेट करून फोटो काढायला लागलो.

सेलमपासून थोड्या अंतरावर अचानक मला काही दिसेनासं झालं .. तेव्हा लक्षात आलं की एका अवाढव्य ढगात मी शिरलो होतो. त्याची उंची काही किलोमीटर होती..आणि लांबी... काय माहीत?.. कदाचित कोईम्बतूरच्याही पुढेपर्यंत. अफाट सागरासारखा तो शुभ्र ढग होता. त्याच्या वरून बाहेर पडण्याइतकी उंची माझं विमान गाठू शकलं नसतं कारण त्याची क्षमता दहा हजार फुटांपर्यंत उडण्याचीच होती. आणि त्याच्या खालून बाहेर पडायला जावं तर तो जमिनीलगत शंभरेक फुटांवर पसरलेला असला तर..? काय माहीत? तितके खाली जाताना एखाद्या टेकडीवर कपाळमोक्ष ठरलेला. परत जावं म्हटलं तर मी पूर्ण डिसओरिएंट झालो होतो. गंडलो होतो. कुठल्या दिशेत उलटं फिरून या ढगातून कमीतकमी वेळात बाहेर पडता येईल हे ही विसरून गेलो होतो. नुसता सेलमच्या दिशेत वळलो तरी आलो त्याच रेषेत मी परत बाहेर पडणं शक्यच नव्हतं. मी आंधळा झालो होतो. शुभ्रांधळा..

मग मी पुढेच जायचं ठरवलं.

मी ढगाच्या बरोब्बर मध्यात घुसलो होतो. मी तो आधीच बघायला हवा होता. पण मी त्यावेळी फोटो काढत होतो.

मी कोणताही व्हिज्युअल रेफरन्स नसताना घट्ट पांढर्‍यातून अंगावर काटा आणणारा प्रवास केला. कंपासवर पापणीही न लवता लक्ष ठेवून. "शुभ्र काही जीवघेणे" या शब्दांना माझ्या डिक्शनरीत वेगळाच अर्थ चिकटला त्या दिवशी.

आणि अर्ध्या तासाने एकदम ढग संपला. त्यातून बाहेर आलो आणि जिवाच्या आकांताने सर्वात आधी जमिनीकडे पाहिलं.. माझ्या मते मी नदीच्या प्रवाहाच्या वर असायला हवा होतो.

अगदी हवा तस्सा माझ्या बरोब्बर खाली कावेरी नदीचा प्रवाह चार हजार फुटांवरून लहान ओघळासारखा मला दिसला.. नदीच्या दर्शनाने इतका आनंद मला आयुष्यात कधी झाला नव्हता. जीव वाचला. पुढे कोईंबतूरला जाऊन सुरक्षित परतही आलो. पण इन्व्हल्नरेबिलिटीचं उदाहरण मी यशस्वीपणे तयार केलं होतं.

अपघात होऊ शकतो तो माझ्या रूममेटला.. माझ्या बाबतीत मला कध्धी नाही..

..हाय की नाय?

तिसरा साचा : इम्पल्सिव्ह

ब्रीदवाक्य : "आय मस्ट डू समथिंग.."

"मला काहीतरी करायलाच हवं."

हा प्रकार आपल्या सगळ्यांच्या ओळखीचा आहे. त्यामुळे मी खास ओळख काय करून देणार? पण पायलटविश्वात याचं काय होऊ शकतं हे पाहता येईल.

"काहीतरी करायलाच हवं" मधला हा "च" खूप घातक आहे. सतत काहीतरी करत राहिलं नाही तर काहीतरी चुकतंय असं वाटणं हाच तो विधुळा गुण.

आणि "काहीतरी करायला हवं" म्हणजे अगदी कैच्याके सुद्धा.

एका पायलटने उगाच शांत बसता येत नाही म्हणून आपल्या लहान पोराला फ्लाईटचा कंट्रोल हातात दिला. त्याने खेळता खेळता चुकून ऑटोपायलट मोड बंद केला. विमान उजवीकडे कलत कलत डाईव्ह करायला लागलं. पायलट आणि को-पायलटने कंट्रोल्स घेण्याआधीच खूप उशीर झाला आणि विमान अनकंट्रोल्ड स्पिनमधे शिरलं. पानासारखं गिरक्या खात विमान कोसळलं आणि सर्व ७५ जण मारले गेले.

बसतो विश्वास? पण एकदम सत्य आहे हे..

हे पायलटने नसता उद्योग म्हणून केलं..तो गप्प बसू शकत नव्हता..

अशाच व्यक्तींबाबतीत इमर्जन्सी आली की मात्र उतावळेपणा, वळवळी वृत्ती, हा गुण आ वासून जीव घेऊ शकतो. "इमर्जन्सी" म्हणजे एव्हिएशनच्या भाषेत ग्रेव्ह डेंजर..समोर मृत्यू उभा दिसणे..

अशा वेळी इम्पल्सिव्हिटी हा गुण महागात पडतो. तो पायलटला एका दिशेत काही निर्णय घेऊ देत नाही. क्षणाक्षणाला काहीतरी करत राहण्याच्या तीव्र झटक्यामुळे परस्परविरोधी क्रिया केल्या जातात.

म्हणजे लँड करु म्हणून जमिनीजवळ येतायेता अचानक वेगळी इम्पल्स येऊन इंजिनची पॉवर वाढवून टेक ऑफचे सेटिंग करणे..मग विमान शंभरेक फूट वर चढेपर्यंत अचानक धीर सुटून पुन्हा इंजिन पॉवर कट करणे आणि लँडिंगचा निर्णय घेणे. तेवढ्यात खाली रनवे संपत आलेला आहे आणि उतरायला जागा शिल्लक नाही हे लक्षात येऊन परत इंजिन फुल पॉवरवर चढवणे..

किंवा कॉकपिटमधे धूर येतोय हे पाहून इलेक्ट्रिक फॉल्ट आहे असं अचानक वाटून तातडीने सगळेच इलेक्ट्रिक सर्किट ब्रेकर्स बंद करुन टाकणे. मग त्यामुळे आवश्यक उपकरणेही बंद झाली हे लक्षात येऊन तातडीने सर्व ब्रेकर्स पुन्हा चालू करणे..

एक इंजिन आग लागून बंद पडले आहे हे लक्षात आल्यावर ते बंद करण्याऐवजी चुकून झटकन दुसर्‍या चांगल्या चालू आणि जीवनरक्षक इंजिनाचा इंधनपुरवठा बंद करणे आणि तेही बंद पाडणे. की चालले विमान जमिनीकडे..

विश्वास नाही ना बसत? पण या सर्व माझ्या मनातल्या गगनभेदी थापा नाहीत हां.. खर्‍या घडलेल्या आहेत अशा गोष्टी..आणि जीव घेऊनच संपल्या आहेत.

पुढचा साचा : "रेझिग्नेटरी"

ब्रीदवाक्य: "नाउ नथिंग कॅन बी डन.."

"नियतीने निर्णय घेतला आहे. आता करण्यासारखं काही राहिलं नाही.."

इमर्जन्सीच्या वेळी एखादी अधिकच वाईट, निराशाजनक घटना दिसली की हे लोक रिटायर होऊन टाकतात.

"डाव बास.."..

शेवटपर्यंत शक्य तेवढा शांतपणा ठेवून प्रयत्न करत राहणं हे वाटतं त्यापेक्षा अत्यंत अवघड आहे. एकदा आपला अवतार संपल्याची खात्री झाली की हे लोक नुसतेच शांत राहतात. करत काही नाहीत.

एक इंजिन चालू होतं तोपर्यंत आशा होती आता दोन्ही इंजिनं बंद पडली आहेत.. आता ईश्वराचं स्मरण करा...

आता क्रॅश अटळ आहे.. त्यामुळे आपण आपले समुद्राच्या दिशेने जाऊ..तिथेच कोसळलेलं बरं.. शहरावर कोसळून तिथेही कोणी मरेल..

किंवा..

आल्टर्नेट एअरपोर्ट म्हणून आपण जो काही ठरवला होता तिथपर्यंत पोहोचण्याएवढं इंधन आता शिल्लक राहिलेलं नाही. तेव्हा उगीच झगडत बसण्यात काय अर्थ आहे. आता जे काही होईल ते दैवा हाती..

अशा क्रॅशेसच्या ब्लॅक बॉक्समधे लास्ट वर्डस म्हणून शांतपणे देवाच्या नावाचा जप, किंवा नातेवाईकांना उद्देशून संदेश रेकॉर्ड झालेला मिळू शकतो.

रेझिग्नेटरी लोकांना देण्यासाठी शेवटपर्यंत प्रयत्न करण्याचं एक झणझणीत उदाहरण म्हणजे एअर ट्रॅन्जॅट या एअरलाईनच्या पायलट्सचं ..

त्यांच्या एअरबस ३३० विमानात इंधनाचं लीकेज होऊन ते संपून गेलं. दोन बाजूंच्या इंधनटाक्यांपैकी ज्या बाजूला लीकेज होतं त्या टाकीतलं इंधन कमी झाल्याचं पाहून पायलट्सनीच दुसर्‍या भरलेल्या टाकीतलं इंधन तिकडे सोडलं (बॅलन्स करण्यासाठी). आणि तेही त्या गळक्या बाजूने वाहून गेलं. अशा रितीने सरळसरळ पायलटच्या चुकीने दोन्ही टाक्या रिकाम्या झाल्या आणि दोन्ही इंजिन्स बंद पडली.

लक्षात घ्या...कल्पना करा..

या शुभमुहूर्तावर विमान होतं एकदम अटलांटिक समुद्राच्या खोल पाण्यावर ..
जवळात जवळचा एअरपोर्ट होता एकशेवीस किलोमीटर्सवर..
दोन्ही इंजिने बंद..
ग्रॅव्हिटीच्या फोर्सने कोसळता कोसळता ग्लाईड होत होत अंतर काटणे एवढाच मार्ग उरलेला.
त्यासाठी पंखांचे फ्लॅप्स आणि इतर भागांचा उपयोग करून कोसळण्याचा आणि लँडिगचा वेग नियंत्रित केला पाहिजे.
पण हे भाग इलेक्ट्रिक पॉवर नसल्यामुळे बंद झालेले.

रेझिग्नेटरी पायलटने कंट्रोलवरचे हात सोडून आकाशाकडे जोडावे अशी स्थिती.. आणि तीही पायलट्सनी स्वहस्ते निर्माण केलेली.

तरीही पायलट्सनी त्या दोनशे त्र्याण्णव प्रवाशांनी भरलेल्या अवाढव्य एअरबसला एक हँग ग्लायडर समजून उडवलं आणि एकशेवीस किलोमीटर केवळ ग्रॅव्हिटीचा खुबीने वापर करून ते एअरपोर्टपर्यंत आणलंही.

अलाउड वेगाच्या दुपटीने वेगात लँडिंग करावं लागलं कारण ब्रेक्स लावणारं कोणतंही साधन चालत नव्हतं. त्यामुळे काहीजण किरकोळ जखमी झालेही..पण किरकोळच..

केवळ रेझिग्नेटरी पायलट्स नव्हते म्हणून दोनशे त्र्याण्णव आणि स्वतः फ्लाईट क्रू यांचे जीव वाचले.

......

(आता एकच भाग अजून.. मग आटोपतो.. सध्या विस्तारभयास्तव क्रमशः)