वैद्यक नोबेल-संशोधन भाग ९ : HIV चा शोध

या लेखमालेत कालानुक्रमे पुढे जात आपण २१व्या शतकात पोचलो आहोत. या लेखात २००८ च्या पुरस्काराची माहिती घेऊ. हा पुरस्कार २ वेगळ्या संशोधनांसाठी विभागून दिला गेला. ही दोन्ही संशोधने विषाणूंच्या शोधांसाठी झाली होती. ते विषाणू आहेत HIV आणि HPV. या लेखात आपण फक्त HIV या बहुचर्चित विषाणूच्या शोधाचा आढावा घेणार आहोत. या संदर्भातले नोबेल हे खालील दोघांत विभागून दिले गेले.

विजेते संशोधक : Françoise Barré-Sinoussi आणि Luc Montagnier
देश : दोघेही फ्रान्स

संशोधकांचा पेशा : विषाणूशास्त्र
संशोधन विषय : HIV चा शोध

या विषाणूचे पूर्ण नाव Human Immunodeficiency Virus ( HIV) असे आहे. त्याच्या संसर्गाने जो गंभीर आजार होतो त्याला Acquired Immune Deficiency Syndrome (AIDS) असे म्हणतात, हे प्राथमिक ज्ञान एव्हाना बहुतेकांना आहे. गेल्या ३७ वर्षांत या आजाराने सामाजिक आरोग्यविश्व अक्षरशः ढवळून काढले आहे. सुरवातीचे त्याचे भयंकर स्वरूप बघता त्याबद्दलची जनजागृती करणे आवश्यकच होते आणि ती अनेक माध्यमांतून करण्यात आलेली आहे. एड्सचा मुकाबला करण्यासाठी वैद्यकविश्वाच्या जोडीने अनेक समाजसेवी संस्थाही मोलाचे योगदान देत आहेत. HIVचा शोध आणि एड्सची कारणमीमांसा हा वैद्यकीय संशोधनातील अत्यंत महत्वाचा टप्पा म्हणता येईल. त्यासाठी दिले गेलेले नोबेल हे यथोचित आहे. या सगळ्याचा आढावा या लेखात घेत आहे.

२०व्या शतकाच्या पूर्वार्धात संसर्गजन्य आजारांनी समाजात थैमान घातले होते. हे आजार विविध जिवाणू व विषाणूंमुळे होतात. त्यामुळे तत्कालीन संशोधनाचा भर त्या आजारांवरील उपचारांवर केंद्रित होता. त्यातून निर्माण झालेल्या जंतूविरोधक औषधांनी ते आजार बऱ्यापैकी नियंत्रणात आणले. १९७०चे दशक संपताना बरेच संसर्गजन्य आजार आटोक्यात आले होते. प्रगत देशांत तर असा समज झाला होता की असे आजार हे जवळपास दुर्मिळ झालेले आहेत आणि इथून पुढे आपण सूक्ष्मजंतूंची फारशी काळजी करण्याचे कारण नाही ! पण या समजाला एक फार मोठा धक्का लवकरच बसणार होता.

सन १९८१मध्ये अमेरिकेत काही रुग्णालयांत एका विशिष्ट प्रकारचे रुग्ण एकगठ्ठा आढळले. ते समलिंगी पुरुष होते आणि त्यापैकी बहुतेक जण इंजेक्शनद्वारा अमली पदार्थ नियमित घेत असत. त्यांना एका दुर्मिळ प्रकारच्या न्यूमोनियाने ग्रासले होते. एरवी हा आजार आपली प्रतिकारशक्ती प्रचंड ढासळली असताना होतो. त्यामुळे असे रुग्ण हे डॉक्टरांच्या कुतुहलाचे विषय ठरले. त्यानंतर काही काळाने काही समलिंगी पुरुषांना त्वचेचा एक दुर्मिळ कर्करोग (sarcoma) झालेला आढळला.

यथावकाश या दोन्ही प्रकारच्या रुग्णांची संख्या झपाट्याने वाढू लागली. त्यांचा आजार दीर्घकालीन असल्याचे दिसू लागले तसेच त्यांची प्रतिकारशक्ती वेगाने ढासळत असे.त्यतून त्यांना अनेक जंतुसंसर्ग होत. त्यामुळे या आजाराची दखल आरोग्यसेवेतील सर्वोच्च केंद्राकडून घेतली गेली आणि या रुग्णांच्या देखभालीसाठी विशेष वैद्यकीय पथके स्थापन झाली. सुरवातीस या आजाराला "Gay-related Immune Deficiency" (GRID) असे नाव दिले गेले. अन्य एक नाव देखील पुढे आले आणि ते होते “4 H आजार”. त्यातील एक H हा होमोसेक्शुअलसाठी तर दुसरा H हेरोईन-व्यसनाचा निदर्शक होता.
आता संशोधकांचे प्रथम लक्ष्य होते ते म्हणजे या गूढ आजाराचे कारण शोधून काढणे. सुरवातीस काहींनी फंगस वा विशिष्ट रसायने ही या आजाराची कारणे असावीत असे मत मांडले. तर काहींनी हा ‘ऑटोइम्यून’ आजार असावा जो रक्तातील पांढऱ्या पेशींचा नाश करतो, असा तर्क केला.

मग १९८२मध्ये पॅरीसमधील एका रुग्णालयात यावर झटून काम सुरु झाले. त्यात Luc यांचा पुढाकार होता. हा आजार बहुधा एका विषाणूमुळे होत असावा असा काही संशोधकांचा अंदाज होता. मग Luc, Françoise आणि अन्य काही विषाणूतज्ञांचा चमू यासाठी कामास लागला. त्यांनी संबंधित रुग्णांच्या कसून तपासण्या चालू केल्या. या रुग्णांच्या ‘लिम्फ ग्रंथी’ वाढलेल्या होत्या. त्यांची सूक्ष्म तपासणी केल्यावर त्यात एक खास विषाणू आढळला आणि त्याला LAV असे नाव तात्पुरते दिले गेले (L= lymph). आता हा विषाणू आणि त्या रुग्णांचा खंगवणारा आजार यांचा कार्यकारणभाव लवकरच सिद्ध झाला.

मग असेही लक्षात आले की हा आजार फक्त समलिंगी लोकांपुरता मर्यादित नाही. म्हणून सखोल विचारांती जुलै १९८२मध्ये त्याचे अधिकृत नाव ‘एड्स’ असे ठरवण्यात आले. नंतर संबंधित विषाणूवर अधिक संशोधन झाले आणि त्याची १-२ नामांतरे होत अखेर HIV या नावावर १९८६मध्ये शिक्कामोर्तब झाले. हा विषाणू ‘रेट्रोव्हायरस’ या विशिष्ट गटात मोडतो आणि त्याचे २ मुख्य प्रकार असतात. तो रक्तातील लिम्फोसाईट्स या पेशींवर हल्ला करतो. परिणामी आपल्या प्रतिकारशक्तीचे खच्चीकरण होते. हा संसर्ग झालेल्या प्रत्येक व्यक्तीस एड्स ‘आजार’ होतोच असे नाही; हे शरीरातील विषाणूंच्या एकूण संख्येवर (viral load) अवलंबून असते. ती विशिष्ट संख्या ओलांडल्यावर मात्र आजार होतो.

संशोधनाच्या पुढच्या टप्प्यात एड्सच्या प्रसारावर लक्ष केंद्रित केले गेले. ज्या व्यक्तीस HIVचा संसर्ग झाला आहे तिच्याद्वारा विषाणूचे संक्रमण अन्य व्यक्तीत होऊ शकते. मात्र त्यासाठी बाधित व्यक्तीच्या शरीरातील खालीलपैकी कशाचा तरी थेट संपर्क दुसऱ्या व्यक्तीस व्हावा लागतो:

१. रक्त : यात दूषित रक्तसंक्रमण किंवा इंजेक्शनची सुई वा सिरींज शेअर करणे हे प्रकार येतात.
२. वीर्य आणि गुदद्वारातील अथवा योनीतील द्रव : हे सर्व असुरक्षित संभोगातून येते.
३. मुलास जन्म देताना किंवा स्तनदा मातेचे दूध तिच्या बाळास पाजतानाचा संपर्क.

मुळात हा खतरनाक विषाणू माणसात आला कुठून याचे संशोधकांना कुतूहल होते. हा शोध घेता त्याचे मूळ मध्य व पश्चिम आफ्रिकेत सापडले. तेथील चिम्पान्झी आणि अन्य काही माकडांना त्याचा संसर्ग होतो. २०व्या शतकाच्या मध्यात या प्रदेशांत माणसे वृक्षतोडीसाठी ट्रकने जाऊ लागली. त्या दरम्यान ती तेथील वन्य जिवांच्या शिकारी आणि त्यांचे मांसभक्षण करू लागली. त्यातूनच कधीतरी एखाद्या HIV संसर्ग झालेल्या मांसातून हा विषाणू माणसाच्या संपर्कात आला. अशा तऱ्हेने बाधित झालेल्या माणसातून तो समाजात आला आणि पुढे जगभर फैलावला.

वैद्यकाच्या इतिहासात एड्स प्रथम आढळल्याची अधिकृत नोंद १९८१मध्ये अमेरिकेत झाली आहे. पण, त्याचा पूर्वव्यापी (retrospective) शोध घेता असे वाटते की असा पहिला रुग्ण १९६६मध्येच नॉर्वेत आढळला असावा.

आता थोडे प्रस्तुत संशोधकांबद्दल. Francoise या विदुषी फ्रान्सच्या रहिवासी. सामान्य आर्थिक परिस्थितीत वाढलेल्या. त्यामुळे त्यांना स्वस्तात आणि लवकरात लवकर पूर्ण होणारे शिक्षण घ्यावे लागले. पुढे अगदी अपघातानेच त्या पॅरीसमधील प्रतिष्ठित पाश्चर संस्थेत एक स्वयंसेवक म्हणून दाखल झाल्या. नंतर मात्र त्यांनी मागे वळून पाहिलेच नाही. १९७५मध्ये स्वतःची पीएचडी पूर्ण केली आणि तनमन अर्पून विषाणूशास्त्रातील संशोधनास वाहून घेतले. हा पुरस्कार हे त्याचेच फलित.

Luc M हेदेखील फ्रान्सचे रहिवासी. त्यांनी विज्ञान व वैद्यकशास्त्र अशा दोन्ही शाखांतील शिक्षण घेतले आहे. या संशोधनादरम्यान ते पाश्चर संस्थेत ज्येष्ठ वैज्ञानिक होते. त्यांच्या नेतृत्वाखालील चमूने अथक परिश्रम करून हा शोध लावण्यात यश मिळवले. पुढे १९९३मध्ये त्यांनी एड्सच्या संशोधन व प्रतिबंधासाठी जागतिक संस्था स्थापन केली आहे. या कार्याबद्दल ते अनेक मानसन्मानांचे मानकरी आहेत.

या बहुमूल्य मूलभूत संशोधनानंतर HIV व एड्सच्या संदर्भात वैद्यकात अफाट संशोधन झाले. संबंधित रोगनिदान रक्तचाचण्या विकसित झाल्या. त्या अधिकाधिक सोप्या होत गेल्या. त्यांचे निष्कर्ष त्वरीत मिळू लागले.

पुढच्या टप्प्यात रोगोपचारासाठी विविध विषाणूविरोधी औषधांचे शोध लागले. आजच्या घडीला अशी अत्यंत प्रभावी औषधे उपचारांसाठी उपलब्ध आहेत. त्या जोडीला अशा रुग्णांचे सामाजिक पुनर्वसन करण्यासाठी राष्ट्रीय व आंतरराष्ट्रीय पातळींवर अनेक समाजसेवी संस्था कार्यरत आहेत. त्यामुळे हा आजार आटोक्यात येत आहे.

१९८०- ९० च्या दरम्यान एखाद्याला एड्स झाला म्हणजे “आता सगळे संपले, तो खात्रीने मरणार” अशी काहीशी परिस्थिती होती. आज त्याचे उपचार व प्रतिबंध यावर भरपूर लक्ष दिल्याने परिस्थिती नक्कीच सुधारली आहे. योग्य उपचार घेतल्यास अशा रुग्णांचा जगण्याचा कालावधी बराच वाढलेला आहे. थोडक्यात, ‘नियंत्रणात ठेवता येणारा (treatable) आजार’ असे एड्सचे आजचे स्वरूप आहे. मात्र समाजमनात त्याकडे एक कलंक म्हणून बघण्याचा दृष्टीकोन अजूनही दिसून येतो. त्याचे उच्चाटन करणे गरजेचे आहे आणि ते आपण सर्वांनी मिळूनच करायचे आहे. भविष्यात नवनवीन प्रभावी औषधांनी HIVचे समूळ उच्चाटनही कदाचित होऊ शकेल. पण, त्याचबरोबर समाजमनातील ‘विषाणू’ही नष्ट व्हायला हवा.

‘HIV आणि एड्स’ हा खरोखर एखाद्या प्रबंधाचा विषय आहे. त्याची सखोल माहिती देणे हा या लेखाचा उद्देश नाही. या विषाणूचा मूलभूत शोध आणि संबंधित संशोधकांचे योगदान एवढीच या लेखाची व्याप्ती आहे. २००८च्या या नोबेलविजेत्या द्वयीस अभिवादन करून हा लेख पुरा करतो.
*************************************************