'ड' जीवनसत्व : उपयुक्तता आणि वादग्रस्तता (पूर्वार्ध)

कुमार१'s picture
कुमार१ in जनातलं, मनातलं
11 Jun 2018 - 11:26 am

शरीराच्या पोषणासाठी आपण आहारातून विविध पोषण-घटक दररोज घेत असतो. त्यापैकी कर्बोदके, मेद व प्रथिने ही मोठ्या प्रमाणात (ग्रॅममध्ये) लागतात. याउलट काही पोषण-घटक हे अल्प प्रमाणात (मिलिग्रॅम किंवा मायक्रोग्रॅम) जरुरीचे असतात. अशा सूक्ष्म पोषणद्रव्यांमध्ये जीवनसत्वांचा(Vitamins) समावेश होतो. आजपर्यंत एकूण १३ जीवनसत्वे माहित आहेत. त्यांना ‘अ’, ‘ब’, ‘क’, ‘ड’ अशी एकाक्षरी नावे का दिली असावीत याचे वाचकांना कुतूहल असते. गेल्या १-२ शतकांत जेव्हा त्यांचा टप्प्याटप्प्याने शोध लागला, तेव्हा त्या प्रत्येकाचे रासायनिक सूत्र निश्चित माहित नव्हते. त्यामुळे त्यांना शोधक्रमाने अ, ब, क अशी नावे दिली गेली. नंतर त्या प्रत्येकाचे सूत्र माहित झाले व त्यानुसार प्रत्येकाला त्याचे अधिकृत नाव मिळालेले आहे. तरीसुद्धा जनमानसात आणि वैद्यकविश्वात त्यांची ऐतिहासिक एकाक्षरी नावे आजही प्रचलित आहेत.

या लेखात आपण ‘ड’ जीवनसत्वाचा (Cholecalciferol) विचार करणार आहोत. हाडांच्या बळकटीसाठी ते अगदी आवश्यक. ते आपल्या शरीरातही तयार होते, ही त्याची अजून एक ओळख. त्याचे उत्पादन, कार्य आणि त्याच्या अभावाने होणारे आजार यांचे विवेचन पुढे येईल. हाडांच्या दुबळेपणाव्यतिरिक्त इतर काही गंभीर आजारांचा प्रतिबंध ‘ड’ करू शकते का, हा गेल्या २० वर्षांत खूप चार्विचर्वण झालेला विषय आहे. त्याचाही आढावा शेवटी घेईन.

शरीरातील उत्पादन:
आपल्या त्वचेमध्ये काही प्रमाणात कोलेस्टेरॉल असते. जेव्हा उघड्या त्वचेवर सूर्यकिरण पडतात तेव्हा त्यातील ‘नीलातीत’ (UV-B) किरणांची या कोलेस्टेरॉलवर प्रक्रिया होते. त्यातून ‘ड’ तयार होते. ते रक्तात शोषले गेल्यावर पुढे यकृत व नंतर मूत्रपिंडात पाठवले जाते. तिथे त्यावर अधिक प्रक्रिया होऊन परिपक्व ‘ड’ (active D) तयार होते.

जर ‘ड’ इतक्या सहज शरीरात तयार होते तर मग आपल्याला आहारात त्याची काळजी करायची गरज नाही, असे वाटेल. पण, हा मामला इतका सोपा नाही. ते त्वचेत तयार होण्याची जी प्रक्रिया आहे ती बऱ्याच घटकांवर अवलंबून आहे. ते असे आहेत:

त्वचेचा रंग: जगभरातील लोकांच्या त्वचेच्या रंगात पांढराफटक पासून ते अगदी पूर्ण काळा अशा अनेक छटा दिसतात. त्वचेमध्ये जेवढे melanin रंगद्रव्य जास्त, तेवढा तिचा रंग अधिक काळा होतो. हे रंगद्रव्य ‘ड’ च्या उत्पादनात अडथळा आणते. त्यामुळे ‘ड’ कृष्णवर्णीयांमध्ये कमी प्रमाणात तयार होते.

वय: वाढत्या वयाबरोबर ही प्रक्रिया मंदावत जाते. त्यामुळे वृद्धांमध्ये ‘ड’ कमी तयार होते.

हवामान: हिवाळ्यापेक्षा उन्हाळ्यात ही प्रक्रिया अधिक होते. त्यामुळे उन्हाळा संपताना सर्वात जास्त ‘ड’ त्वचेत तयार झालेले असते.

पोशाख आणि व्यवसाय: ‘ड’ भरपूर तयार होण्यासाठी त्वचेचा जास्तीत जास्त भाग उघडा असायला हवा. त्यावर सकाळी १० ते दुपारी ३ पर्यंतचे उन किमान २० मिनिटे पडणे आवश्यक असते. या वेळेतील उन्हात नीलातीत किरणांचे प्रमाण सर्वाधिक असते.

यासंदर्भात पांढरपेशे आणि श्रमजीवींची तुलना रोचक आहे. पांढरपेशे या वेळांत बरेचसे शरीर कपड्यांनी झाकून कामाच्या खोल्यांमध्ये बसून असतात. त्यात जर तिथल्या खिडक्या पूर्ण बंद केल्या असतील, तर काचेतून येणारे सूर्यकिरण उपयुक्त नसतात. त्यात भर म्हणून जर खोलीच्या आतून पूर्ण पडदे लावलेले असतील तर मग थेट प्रकाशाचा संपर्कच तुटतो. याउलट एखादा बांधकाम मजूर या वेळांत बऱ्यापैकी उघड्या अंगाने उन्हात घाम गाळतो. अर्थातच त्याच्या त्वचेत ‘ड’ भरपूर तयार होते.
या विवेचनातून लक्षात येईल की वृद्धाश्रमात जखडलेले लोक आणि परदानशीन स्त्रियांत ‘ड’ चा अभाव अधिक दिसतो.

वरील सर्व घटकांचा विचार करता हे लक्षात येते की शरीरात तयार होणारे ‘ड’ आपल्याला पुरेसे नसते. त्यामुळे काही प्रमाणात ते आहारातून घ्यावे लागते.

आहार आणि ‘ड’ ची उपलब्धता:
ते मुख्यतः प्राणीजन्य पदार्थांत आढळते. तेलयुक्त मासे (salmon, mackerel), बटर आणि चीज हे त्याचे मुख्य स्त्रोत. तरीही या नैसर्गिक पदार्थांत जेवढे ‘ड’ असते ते आपल्या गरजेपेक्षा कमीच असते. म्हणून प्रगत देशांत दूध व इतर काही खाद्यांमध्ये कृत्रिम ‘ड’ घालून त्यांचे पोषणमूल्य वाढवलेले असते.

शरीरातील कार्य:
परिपक्व ‘ड’ (active D) हे पेशींत एखाद्या हॉर्मोनप्रमाणे काम करते. लहान आतडे, हाडे आणि मूत्रपिंड अशा तीन ठिकाणी त्याचे काम चालते. त्याचे सर्वात महत्वाचे काम म्हणजे आहारातील कॅल्शियम आतड्यांमध्ये व्यवस्थित शोषून घेणे. आपल्या रक्तातील कॅल्शियमची पातळी स्थिर ठेवण्यात त्याचा मोठा वाटा आहे. (क्रमशः)
*******************************
पूर्वप्रसिद्धी : दै. सकाळ, पुणे .

जीवनमानआरोग्य

प्रतिक्रिया

manguu@mail.com's picture

11 Jun 2018 - 11:32 am | manguu@mail.com

छान

दीपक११७७'s picture

11 Jun 2018 - 11:36 am | दीपक११७७

नेहमी प्रमाणे हा भाग पण छान झाला आहे.

अनिंद्य's picture

11 Jun 2018 - 12:03 pm | अनिंद्य

+ १

हे जीवनसत्व डबाबंद पावडर / गोळ्या इत्यादी स्वरूपात प्रभावी नसते त्यामुळे याच्यावर संशोधन करण्यास औषधी कंपन्या फारश्या उत्सुक नसतात असे वाचले आहे, कितपत खरे आहे ?

मराठी कथालेखक's picture

11 Jun 2018 - 11:40 am | मराठी कथालेखक

उत्तरार्धाच्या प्रतिक्षेत

अत्रुप्त आत्मा's picture

11 Jun 2018 - 11:58 am | अत्रुप्त आत्मा

माहितीपूर्ण. :)

'ड' जीवनसत्त्वाविषयी हल्ली बरेच संशोधन होत आहे आणि बरीच नवीन माहिती पुढे येत आहे. एकंदरीत सामान्य व्यक्तींसाठी गोंधळाची परिस्थिती म्हणावी लागेल. याविषयी विस्तृत लिहा ही विनंती.

कुमार१'s picture

11 Jun 2018 - 12:25 pm | कुमार१

सर्वांचे मनापासून आभार!
अनिंद्य,
प्रभावी नसते असे नाही म्हणता येणार. बाजारातील brand नुसार त्या औषधरूपाची क्षमता ठरते.
अलीकडे असा मतप्रवाह आहे की रोगप्रतिबंधासाठी ‘ड’ हे आहारातून घेतलेले अधिक चांगले.
पण रोग तीव्र असेल तर औषधरुपात दयावे लागते.

एस,
लेखाच्या उत्तरार्धात ते सर्व येणार आहे, काळजी नसावी.

लई भारी's picture

11 Jun 2018 - 12:49 pm | लई भारी

अजून एका चांगल्या विषयाबद्दल विस्तृत माहिती देत असल्याबद्दल आभार.

वीणा३'s picture

11 Jun 2018 - 9:51 pm | वीणा३

माहितीपुर्ण लेख!!!

निशाचर's picture

12 Jun 2018 - 2:50 am | निशाचर

छान माहिती. पुभाप्र

अवांतरः UV साठी नीलातीत हा शब्दप्रयोग माहित नव्हता, अतिनील माहित आहे.

कुमार१'s picture

12 Jun 2018 - 8:41 am | कुमार१

वीणा व निशाचर, नियमित प्रतिसादाबद्दल आभार.

नीलातीत >>>>>

‘अति’ पेक्षा ‘अतीत’ हा ultra साठी योग्य शब्द वाटतो. हा जालकोशात आहे.
तसेही ‘नीलातीत’ नादमधुर आहे !

१९६६ - ६७ साली सहावी,सातवीत असणाऱ्या मुलांना सामान्य विज्ञानाच्या पुस्तकांत 'सूर्य प्रकाशातील अतिनील किरणे' असा शब्दप्रयोग होता. त्या वेळेस अणू आणि रेणू होते कालांतराने ते रेणू आणि परमाणू झाले....असो. वैज्ञानिक संज्ञांमध्ये नादमाधुर्यापेक्षा अचूक अर्थ अधिक महत्वाचा. लेख नेहमी प्रमाणेच माहितीपूर्ण आहे. पुभाप्र.

सुमीत भातखंडे's picture

12 Jun 2018 - 11:13 am | सुमीत भातखंडे

माहितीपूर्ण लेख

छान माहितीपूर्ण लेख डॉक्टर साहेब . धन्यवाद . अशा उपयुक्त लेखमालिकांमुळे आपण एक प्रकारे समाजप्रबोधनाचेच कार्य करत आहात .

सिद्धेश्वर विलास पाटणकर

शलभ's picture

13 Jun 2018 - 10:47 pm | शलभ

+786

कुमार१'s picture

12 Jun 2018 - 8:10 pm | कुमार१

तुमच्या उत्साहवर्धक अभिप्रायाबद्दल आभारी आहे.

झेन's picture

12 Jun 2018 - 9:36 pm | झेन

उपयोगी माहितीपुर्ण धागा. सहजसोपी मांडणी. पुढील भागाच्या प्रतिक्षेत.

कुमार१'s picture

13 Jun 2018 - 8:10 pm | कुमार१

झेन व नितीन, अभिप्रायाबद्दल आभार.

वैज्ञानिक संज्ञांमध्ये नादमाधुर्यापेक्षा अचूक अर्थ अधिक महत्वाचा. >>>> अगदी बरोबर !

तसे infrared चे अवरक्त हे भाषांतर फारसे मनाला भिडत नाही. कोणी अजून छान शब्द सुचवेल का ?

गामा पैलवान's picture

13 Jun 2018 - 9:02 pm | गामा पैलवान

लैतांबडा ! ;-)
-गा.पै.

कुमार१'s picture

13 Jun 2018 - 9:18 pm | कुमार१

गा पै, लै भारी !

चौकटराजा's picture

14 Jun 2018 - 9:38 am | चौकटराजा

आजच्या सकाळ मध्ये तुमचा लेख आला आहे का ?

कुमार१'s picture

14 Jun 2018 - 9:57 am | कुमार१

होय, तो या लेखाचा उत्तरार्ध आहे.
लवकरच तो मिपावर घेईन.
आभार !

माहितगार's picture

14 Jun 2018 - 10:29 am | माहितगार

माझ्या या धागा लेखाचा अंशतः 'ड' जिवनसत्वाशी येतो पण त्या लेखात फारशी चर्चा होऊ शकली नाही, एनीवे 'ड' जीवनसत्वा अभावी होणर्‍या परिणामा बाबत हा ७ जूनचा टाईम्स ऑफ ईंडिया वृत्त दुवा

कुमार१'s picture

14 Jun 2018 - 11:28 am | कुमार१

माहितगार, सहमत आणि संदर्भाबद्दल आभार .

प्रमोद देर्देकर's picture

14 Jun 2018 - 1:59 pm | प्रमोद देर्देकर

उपयोगी माहितीपुर्ण धागा. पु.ले .प्र.

सप्तरंगी's picture

14 Jun 2018 - 6:26 pm | सप्तरंगी

तुमचे लेख नेहमीच उत्तम असतात. तुम्ही मॅग्नेशियम, कॅल्शिअम intakeबद्दलसुद्धा कुठे लिहिले आहे का? असल्यास लिंक द्याल pls

सप्तरंगी, नाही त्याबद्दल अजून नाही लिहिलेले.
तुमच्यासारख्या वाचकांचे प्रतिसाद भावी लेखनास ऊर्जा देतात.

सुधीर कांदळकर's picture

14 Jun 2018 - 7:09 pm | सुधीर कांदळकर

भग २ च्या प्रतीक्षेत

palambar's picture

15 Jun 2018 - 12:27 am | palambar

सध्या हा अगदी माझ्या जिव्हाळ्याचा विषय आहे, सहा महिन्यापूर्वी जिना उतरतांंना अचानक गुडघा फिरल्यासारखा
झाला व चालता येईना, डाॅॅक नी सांंगितले, डी, बी12व कॅॅल्शिअम तिन्हीची कमतरता आहे, मग आधी इंंजक्शनचा कोर्स करावा लागला.

कुमार१'s picture

15 Jun 2018 - 11:17 am | कुमार१

साधारण पन्नाशी नंतर बऱ्याच जणांना हा त्रास होतो. तुमच्या उपचारांचा फायदा कसा आहे ते बघा:

१. ब १२ हाडातील अस्थीजनक पेशींना मजबूत करेल.
२. 'ड' आहारातील कॅल्शियम चे शोषण वाढवेल आणि
३. कॅल्शियम हाडांना मजबूत करेल.

असा सुरेख त्रिवेणी संगम आहे !

तुम्हि व्यवस्थित आढावा घेतला आहे. फक्त , हया विधानात थोडी भर घआलावी असे सुचवीन."‘ड’ भरपूर तयार होण्यासाठी त्वचेचा जास्तीत जास्त भाग उघडा असायला हवा. त्यावर सकाळी १० ते दुपारी ३ पर्यंतचे उन किमान २० मिनिटे पडणे आवश्यक असते. या वेळेतील उन्हात नीलातीत किरणांचे प्रमाण सर्वाधिक असते."

२० मि. कॉकेशिअन (गोर्‍या वंशासाठी). भारतीय त्वचेसाठी त्याच्या दुप्पट ते तिप्पट म्हणजे ४५ मि ते १ तास एवढा वेळ लागेल. त्वचेतील मेलॅनिन चे प्रमाण जितके ज्यास्त तितका हा वेळ वाढत जाइल कारण मेलॅनिन हे नैसर्गिक सन्स्क्रीन आहे जे अतिनिल किरणांना अटकाव करते.

संदर्भः Vitamin D and Child Health in the 21st Century
NARENDRA RATHI AND *AKANKSHA RATHI

कुमार१'s picture

16 Jun 2018 - 8:36 am | कुमार१

कालिंदी,
सुधारणा सुचवल्याबद्दल अनेक आभार !
सहमत

कुमार१'s picture

16 Jun 2018 - 12:05 pm | कुमार१

लेखाचा उत्तरार्ध इथे आहे:
https://www.misalpav.com/node/42825

नेहमी प्रमाणेच माहितीपूर्ण लेख.

अतिशय उत्तम दर्जाचा लेख. काही प्रतिसाद देखील अतिशय माहितीपूर्ण.

charming atheist's picture

6 Jul 2018 - 2:54 pm | charming atheist

UV penetration च्या बाबतीत गोरा रंग आणि भारतीय रंग असे वर प्रतिसादात वाचले.तो अगदी योग्य मुद्दा होता. पुरुषांची त्वचा स्त्रीयांपेक्षा जास्त जाड असते(३०%) त्यामुळे पुरुषांना जास्त वेळ उन्हात काढावा लागेल असे माझ्या मंदबुद्धीला वाटत आहे. स्त्रीयांसाठी जो वेळ ४५ मिनिटे आहे तो पुरुषांसाठी ६० मिनीटे असू शकतो.
vitamin D poisoning विषयी ऐकले होते ,ते काय आहे ? पुढल्या भागात येणार आहे का?

तो अनुक्रमणिकेतून पाहता येईल.

तुम्ही म्हणता त्याला poisoning नाही म्हणत; त्याला Hyper vitaminosis D म्हणतात.

त्यात Caचे अतिरिक्त शोषण होऊन त्याची रक्तपातळी वाढते. परिणामी मुतखडे इ होऊ शकते.

विश्वजित रामदास जाधव's picture

13 Jun 2020 - 9:50 pm | विश्वजित रामदास जाधव

ड जीवनसत्वासाठी कोवळ्या उन्हात बसावे (सकाळी १० पर्यन्त आणि सन्ध्याकाळी ५ नन्तरचे उन्ह) असे नेहमी ऐकत आलोय. वैयक्तिक मला, कोवळे उन्ह घेणे किन्वा जास्त वेळ घेणे शक्य आहे. कोवळे उन्ह आणि ११ ते ३चे उन्ह, यातला फरक, फायदेतोटे समजले तर बरे होईल. धन्यवाद! वयानुसार उन्हाची जास्त फायदेशीर वेळ, असे काही असते का?

दुपारी 12 ते 2 मधील उन्हात 10 ते 15 मिनिटे थांबावे

कुमार१'s picture

14 Jun 2020 - 7:25 am | कुमार१

दुपारी ११ ते २ या वेळेतील उन्हात नीलातीत- ब (UV-B) या प्रकारच्या किरणांचे प्रमाण जास्त असते. म्हणून ही वेळ फायदेशीर.

युरोपीय वंशाच्या त्वचेला रोज वीस मिनिटे पुरे, पण आपल्यासारख्या त्वचेला 30 ते ४० मिनिटे वेळ असावा.

चामुंडराय's picture

14 Jun 2020 - 4:44 am | चामुंडराय

मश्रुम स्लाइस करून कडक उन्हात वाळवायचे आणि त्याचे सूप करून प्यायचे असा डी जिवनसत्वासाठी उपाय एका ठिकाणी वाचण्यात आला.

हे खरे आहे का?

कुमार१'s picture

14 Jun 2020 - 7:39 am | कुमार१

सहमत.
shiitake हा कच्चा मशरूमचा विशिष्ट प्रकार औषधी म्हणून पूर्व आशियात प्रसिद्ध आहे. त्यात चांगले ‘ड’ असते. ते बऱ्यापैकी वाळल्यानंतर त्यातील ड चे प्रमाण बऱ्यापैकी वाढते.

Shiitake मशरूम : चित्र

ok