जागतिकीकरणाची कहाणी भाग ३: डेव्हिड रिकार्डोचे तत्व

यापूर्वीचे लेखन
जागतिकीकरण म्हणजे काय?
जागतिकीकरणाचे फायदे आणि तोटे

मागील भागात आपण जागतिकीकरणाच्या फायद्याचा तोट्यांचा विचार केला. आता या भागापासून आपण आंतरराष्ट्रीय व्यापाराकडे वळू या.यात डेव्हिड रिकार्डो या ब्रिटिश अर्थशास्त्रज्ञाचे तुलनात्मक सरसता (कम्पॅरेटिव्ह ऍडव्हांटेज) हे तत्व महत्वाचे आहे.

उदाहरण सोपे करायला जगात केवळ दोनच देश आहेत-- भारत आणि अमेरिका असे समजू.तसेच केवळ दोनच वस्तूंचा व्यापार होतो -- कापड आणि धान्य असे समजू. सोयीसाठी दोन्ही देशांचे चलन एकच आहे (रुपया) असे समजू.

समजा अमेरिका या दोन्ही गोष्टी (कापड आणि धान्य) भारतापेक्षा स्वस्तात उत्पादित करू शकत असेल तर वरकरणी असे वाटू शकते की अमेरिका केवळ निर्यातच करणार आणि भारत केवळ आयातच करणार.म्हणजे वरकरणी असे वाटू शकेल की दोन देशांमधील व्यापार केवळ अमेरिकेच्या फायद्याचा असेल. पण डेव्हिड रिकार्डोने त्याच्या तत्वातून दाखवून दिले की या परिस्थितीतही दोन देशांमध्ये दोन्ही देशांना फायदेशीर व्यापार होऊ शकतो.

डेव्हिड रिकार्डोच्या तत्वासाठी असलेली गृहितके अभ्यासण्यापूर्वी Opportunity Cost या संकल्पनेची माहिती करून घेणे गरजेचे आहे.

संकल्पना क्रमांक २: Opportunity Cost
अमेरिकन लेखकांनी लिहिलेल्या अर्थशास्त्रावरील पुस्तकांमध्ये ही संकल्पना समजावून सांगायला एक उदाहरण या ना त्या पध्दतीने नेहमी दिलेले असते. हायस्कूल (१२ वी) झाल्यानंतर विद्यार्थी विद्यापीठात पदवी मिळवायला जातो.समजा त्याचा दरवर्षीचा खर्च (फी,पुस्तके,राहणे-खाणे यांचा) ३०,००० डॉलर आहे.यात फी समजा २०,००० डॉलर, पुस्तके २,००० डॉलर आणि राहणे-खाणे-कपडे यांचा खर्च ८,००० डॉलर आहे असे समजू. तर ४ वर्षांच्या पदवीचा एकूण खर्च किती?वरकरणी हा प्रश्न अत्यंत साधा आणि सरळ वाटेल आणि त्याचे उत्तर ३०,००० गुणिले ४ म्हणजे १२०,००० डॉलर असे वाटेल.पण Opportunity Cost या तत्वाप्रमाणे हे उत्तर दरवर्षी ३०,००० डॉलर नाही आणि एकूण खर्च १२०,००० डॉलर पण नाही.

विद्यार्थी विद्यापीठात गेला नाही आणि घरी राहिला तरी त्याला राहणे-खाणे-कपडे यासाठी खर्च करावाच लागणार आहे.घरी राहिल्यामुळे खर्च अर्थातच कमी येईल. समजा तो दरवर्षी ४,००० डॉलर येत असेल.आणि विद्यापीठात गेल्यामुळे त्याला बाहेर राहावे लागते आणि खर्च वाढून दरवर्षी ८,००० डॉलर होतो.याचाच अर्थ विद्यापीठात गेल्यामुळे विद्यार्थ्याला जास्तीचे ४,००० डॉलर खर्च करावे लागतात.कारण त्याला ४,००० डॉलर घरी राहिला असता तरी खर्च येणारच होता.तेव्हा त्यापासून सुटका नाही.तेव्हा राहणे-खाणे-कपडे यांची Opportunity Cost ही दरवर्षी ८,००० डॉलर नसून ४,००० डॉलर आहे.

तसेच अमेरिकेतील जीवनपध्दतीप्रमाणे १२ वी झालेले अनेक विद्यार्थी मॉल किंवा मॅकडॉनल्ड यासारख्या ठिकाणी तासाला कमीतकमी ६-७ डॉलरवर आठवड्याला ४० तास काम करतात.शिकायची इच्छा नसलेले लोक विद्यापीठात न जाता अशाच ठिकाणी काम करून महिन्याला १००० डॉलरपर्यंत कमीतकमी कमावू शकतात.तेव्हा विद्यार्थी शिकायला गेला नाही तर त्याला वर्षाला १२,००० डॉलर इतके उत्पन्न मिळू शकते.पण अभ्यासामुळे त्याला तासाला ४० तास काम करणे शक्यच होणार नाही.समजा त्याला आठवड्यात सरासरी १५ तास काम करणे शक्य झाले तर त्याला वर्षाला ४,५०० डॉलर इतकेच उत्पन्न मिळेल.तेव्हा विद्यापीठात जायची Opportunity Cost म्हणजे त्याने दरवर्षी पाणी सोडलेले ७,५०० डॉलर (१२,००० वजा ४,५००).

तेव्हा ४ वर्षात मिळत असलेल्या पदवीचा खर्च दरवर्षी २०,००० डॉलर फी+राहणे-खाणे-कपडे यांची Opportunity Cost ४,००० डॉलर + काम न करता शिकत राहिल्यामुळे पाणी सोडावे लागलेले ७,५०० डॉलर असा ३१,५०० डॉलर इतका असेल.वरकरणी दिसायला वर्षाला ३०,००० डॉलर खर्च वाटेल पण प्रत्यक्षात खर्च ३१,५०० डॉलर होईल.

तेव्हा Opportunity Cost म्हणजे What you have to give up in order to earn something अशी व्याख्या आहे.रिकार्डोचे हे तत्व कळायला ही संकल्पना समजावून घेणे गरजेचे आहे. आता वळू या रिकार्डोच्या गृहितकांकडे.

१. कापड आणि धान्य या दोन्ही गोष्टींची Opportunity Cost स्थिर आहे.

समजा समाजाने आपल्याकडील सगळे स्त्रोत केवळ कापड उत्पादनासाठी वापरले तर त्यातून १००० वार कापड निर्मिती होत असेल.यात धान्यासाठी योग्य असलेल्या जमिनीवरही कापूस उगवले जात असतील.तेव्हा यापैकी थोड्या जमिनीवर धान्याऐवजी कापूस लावला तर ती जमिन कापसासाठी योग्य असल्यामुळे धान्याचे उत्पादन वाढेल त्या प्रमाणात कापसाचे उत्पादन कमी होणार नाही.म्हणजे १००० वार कापडाऐवजी Production Possibility Frontier वरील दुसरा बिंदू ९०० वार कापड आणि २०० माप धान्य असा असेल.म्हणजे यावेळी २०० माप धान्याची Opportunity Cost १०० वार कापड आहे. समाजाने अधिकाधिक जमिन कापसाकडून धान्याकडे वळवली तर त्यात कापसासाठी योग्य असलेली जमिनही धान्यासाठी वापरली जाईल.या जमिनिची धान्य पिकवायची Productivity पूर्वीपेक्षा कमी असेल. त्यामुळे आणखी २०० माप धान्य पिकविण्यासाठी Opportunity Cost १०० पेक्षा जास्त वार कापड (समजा १५० वार) असेल. याचाच अर्थ धान्याच्या उत्पादनात तेवढीच वाढ होण्यासाठी अधिकाधिक कापूस Opportunity Cost म्हणून मोजावा लागेल.या तत्वाला Law of diminishing returns असे म्हणतात आणि एका मर्यादेनंतर हे तत्व लागू पडते.या कारणामुळे Production Possibility Frontier हे बाहेरून फुगीर असते.

आता रिकार्डो म्हणतो की Opportunity Cost वाढत न जाता स्थिर आहे. याचाच अर्थ २०० माप धान्य मिळवायला प्रत्येक वेळी १०० वार कापड एवढीच Opportunity Cost मोजावी लागेल. त्यात कोणताही बदल होणार नाही.याचाच अर्थ अशा समाजाचे Production Possibility Frontier हे बाहेरून फुगीर न राहता एक सरळ रेषा असेल.

२. समाजातील सर्व स्त्रोत पूर्णपणे वापरले जातील आणि बेकारी नसेल. म्हणजेच समाज नेहमी Production Possibility Frontier वरच असेल.

३. धान्य आणि कापड यांच्या निर्मितीसाठी लागणारी साधनसामुग्री आपापसात mobile असेल म्हणजेच वाटले तर कधीही कापसासाठी लागणारी जमिन धान्यासाठी वापरता येऊ शकेल.मात्र एका देशातील साधनसामुग्री त्याच देशात mobile असेल त्याचा दुसर्‍या देशात वापर करता येणार नाही.

४. दोन्ही देशात Perfect competition असेल म्हणजे कोणत्याही उद्योगाची monopoly कुठच्याच देशात असणार नाही.

समजा भारत एक वार कापड ५० रुपयात आणि एक माप धान्य ५० रुपयांत उत्पादित करू शकतो.आणि अमेरिका एक वार कापड २०० रुपयात आणि एक माप धान्य १०० रुपयांत उत्पादित करू शकते.याचाच अर्थ भारत दोन्ही गोष्टी अमेरिकेपेक्षा स्वस्तात उत्पादित करू शकतो.

याचाच अर्थ भारतासाठी Opportunity Cost पुढीलप्रमाणे असेल--
१ माप धान्याची Opportunity Cost १ वार कापड
१ वार कापडाची Opportunity Cost १ माप धान्य

आणि अमेरिकेसाठी Opportunity Cost पुढीलप्रमाणे असेल--
१ माप धान्याची Opportunity Cost २ वार कापड
१ वार कापडाची Opportunity Cost ०.५ माप धान्य

याचाच अर्थ Opportunity Cost च्या दृष्टीने विचार केला तर भारत कापड तर अमेरिका धान्य अधिक स्वस्तात उत्पादित करू शकेल.म्हणजेच भारताला कापडाच्या बाबतीत आणि अमेरिकेला धान्याच्या बाबतीत तुलनात्मक सरसता आहे.

डेव्हिड रिकार्डो म्हणतो की अशा परिस्थितीत दोन्ही देशांनी आपल्याला जी गोष्ट स्वस्तात उत्पादित करता येते तीच उत्पादित करावी दोन्ही गोष्टींचे उत्पादन करायच्या भानगडीत पडू नये.म्हणजे भारताने केवळ कापड तर अमेरिकेने केवळ धान्य उत्पादित करावे आणि दुसरी वस्तू आयात करावी.

समजा दोन्ही देश कापड आणि धान्याचे प्रत्येकी १००० युनिट उत्पादित करू शकत असतील.तर दोन्ही देशांचा धान्याचा आणि कापडाचा एकूण खप
२००० युनिट असेल.

रिकार्डोच्या म्हणण्याप्रमाणे भारताने केवळ कापडाचे उत्पादन केले असे समजू.म्हणजे भारत यापूर्वी १००० वार कापड उत्पादित करतच होता.तसेच १००० माप धान्य उत्पादित न करता ते स्त्रोत कापडाच्या उत्पादनासाठी वापरले तर त्यापासून आणखी १००० वार कापड उत्पादित करता येईल. (कारण Opportunity Cost प्रमाणे भारताने १ माप धान्याची किंमत मोजली तर १ वार कापड तयार करता येईल.) म्हणजे भारताचे एकूण कापडाचे उत्पादन २००० वार होईल.

त्याचप्रमाणे अमेरिकेने केवळ धान्याचे उत्पादन केले असे समजू.म्हणजे अमेरिका यापूर्वी १००० माप धान्य उत्पादित करतच होता.त्याच बरोबर १००० वार कापड उत्पादित न करता ते स्त्रोत धान्यासाठी वापरले तर त्यापासून आणखी २००० माप धान्य उत्पादित करता येईल. (कारण Opportunity Cost प्रमाणे अमेरिकेने १ वार कापडाची किंमत मोजली तर त्यातून २ माप धान्य उत्पादित करता येईल.) म्हणजे अमेरिकेचे धान्याचे एकूण उत्पादन ३००० माप होईल.

याचाच अर्थे रिकार्डोने सांगितल्याप्रमाणे केले तर दोन देशांमधील एकूण धान्याचे उत्पादन ३००० माप होईल तर कापडाचे उत्पादन २००० वार होईल. यापूर्वी हेच आकडे प्रत्येकी २००० होते. म्हणजेच भारत देश दोन्ही गोष्टी अधिक स्वस्तात उत्पादन करू शकत असेल तरीही त्यातून रिकार्डोच्या तत्वाप्रमाणे अधिक उत्पादन होऊन दोन्ही देशांमध्ये दोघांनाही फायदेशीर व्यापार होऊ शकतो.

आपल्या दैनंदिन व्यवहारातील एक यासारखे उदाहरण घेऊ म्हणजे समजायला ते अधिक सोपे जाईल.एखाद्या वकिलाला न्यायालयात युक्तीवाद करणे आणि संगणकावर टायपिंग करणे या दोन गरजा आहेत.आणि या दोन्ही कामांमध्ये वकिल आपल्या सेक्रेटरीपेक्षा अधिक उजवे आहेत.तरीही वकिलांनी आपला वेळ संगणकावर टायपिंग करण्यात घालवू नये कारण तोच वेळ त्यांनी न्यायालयात युक्तीवाद करायला वापरला तर त्यातून त्यांना नक्कीच फायदा आहे.त्याचप्रमाणे न्यायालयात युक्तीवादासाठीचे एक वाक्य बोलण्यासाठी बहुदा सेक्रेटरीला बराच वेळ खर्च करावा लागेल.इतका वेळ खर्च करण्यापेक्षा सेक्रेटरीने आपला वेळ टायपिंग करण्यासाठी वापरला तर त्यापासून अधिक फायदा आहे.तेव्हा प्रत्येकाने जी गोष्ट अधिक चांगल्या पध्दतीने करता येते ती करावी. याचा अर्थ सेक्रेटरीने आपला कौशल्यसंच (स्कीलसेट) वाढवू नये असा अजिबात नाही.सेक्रेटरीने जरूर वकिलीचा अभ्यास करावा आणि स्वत: वकिल व्हावे.पण तोपर्यंत तरी टायपिंगचे काम करणे सेक्रेटरीला लाभदायक आहे.

डेव्हिड रिकार्डोच्या तत्वात स्थिर Opportunity Cost हे एक गृहितक आहे.प्रत्यक्षात तशी परिस्थिती नसते.अशावेळीही त्याचे तत्व लागू आहे हे दाखवता येऊ शकते.फक्त एक फरक म्हणजे या परिस्थितीत पूर्णपणे Specialization न होता दोन्ही देश दोन्ही गोष्टी कमी-अधिक प्रमाणात उत्पादित करतात.पण ज्या गोष्टीची Opportunity Cost कमी आहे त्या गोष्टीवर अधिक भर दिल्यास त्यापासून फायदा होऊ शकतो हे दाखवता येते.

भारतातील डाव्या आणि उजव्या बाजूंच्या स्वदेशीप्रेमींचा आंतरराष्ट्रीय व्यापाराला विरोध असतो कारण त्यातून आपल्या देशाचे नुकसान होईल असे त्यांना वाटते.पण मागच्या भागात म्हटल्याप्रमाणे आपल्या देशाचा Core competence कशात आहे हे लक्षात घेऊन त्या वस्तू/सेवेच्या उत्पादनावर लक्ष दिल्यास आपल्या देशासाठीही फायदेशीर व्यापार करता येऊ शकतो हे पक्षात येईल.१९९१ साली राव-मनमोहन सिंह यांनी अंमलात आणलेल्या नव्या आर्थिक धोरणांतून भारताला आपल्या सेवा क्षेत्रातील Core competence वर लक्ष द्यायची संधी मिळाली आणि त्यासाठी अनुकूल परिस्थिती निर्माण झाली.

मागील लेखाप्रमाणे या लेखातूनही एखादा मुद्दा पूर्णपणे स्पष्ट नसेल किंवा काही तृटी राहिली असेल तर दाखवून द्यावी ही विनंती.

आता यापुढील भागात जागतिक व्यापार संघटनेचा (World Trade Organization) विचार करू.