मिथ्या-शास्त्रे - न्या. होम्सचा गमतीदार परिच्छेद

रॉबर्ट कूप यांनी केलेले संकलन चाळताना हा परिच्छेद बघितला आणि गंमत वाटली.

मला यात वैशिष्ट्य असे वाटले, की यातील प्रत्येक कलम थोड्या-थोड्या मात्रेत कुठल्याही तंत्राला लागू पडते (मिथ्या असो वा नसो) :
म्हणजे (१) खास तांत्रिक शब्द असणे (२) व्यक्तिगत असमतोलामुळे (बायस मुळे) पुरावे बघण्यात एका-एका व्यक्तीने चुकारपणा करणे (३) व्यक्तिगत फायदा - कुठल्याही तंत्राच्या व्यावसायिकांना पगार-मोबदला वगैरे मिळतोच - सिव्हिल इंजिनियरला पूल किंवा नाला बांधल्याबद्दल वैयक्तिक मोबदला मिळतोच... वगैरे.

परंतु या सर्व गोष्टी अतिशय मोठ्या प्रमाणात एखाद्या तंत्राच्या बाबतीत दिसू लागल्या, तर विशेष साशंक व्हावे. म्हणजे (१) त्यातील कुठल्याच खास शब्दांचा अन्य शास्त्राशी - किंवा व्यावहारिक शब्दांशी - संबंध जुळून येऊ नये, (२) सामान्यपणे उपयोगी तंत्रांमध्ये एखाद्या व्यक्तीचा एकीकडे असमतोल असतो, तर दुसर्‍याचा दुसरीकडे. त्यामुळे त्या तंत्राच्या अंतर्गत चर्चेतही उलट-सुलट पुरावे दोन्ही उपस्थित करायची संधी उद्भवते. मात्र मिथ्या शास्त्रांमध्ये सर्वच प्रचारक असमतोल असतात. (३) व्यावसायिकाला होणार्‍या व्यक्तिगत फायद्याचा गिर्‍हाइकाला होणार्‍या फायद्याशी थेट संबंध कळून येत नाही. किमतीबाबत काहीच विश्लेषण करता येत नाही.

म्हणजे व्याख्येतील व्याखेतील कुठलेही कलम व्यावर्तक (पुरते वर्गीकरण करणारे) नाही, पण सर्व कलमे मिळून बर्‍यापैकी व्यावर्तक आहेत.

वरील स्पष्टीकरण भौतिकशास्त्र/न्यूट्रीनो वगैरेंना लागू करून बघता येते. (१) "न्यूट्रीनो" शब्दाला भौतिकशास्त्राबाहेर अर्थ नाही. (पण स्पेस, टाईम, एक्स्टेन्शन" वगैरे मूळ संज्ञांना आहे.) (२) न्यूट्रीनोच्या वेगाबाबत यापूर्वी प्रयोग झाला होता, पण त्यातील निष्कर्ष संदिग्ध होता. संदिग्ध प्रयोगांच्या बाबतीत भौतिकशास्त्रात कमी वजन दिले जाते. पण पुन्हा-पुन्हा तसा प्रयोग केला, आणि संदिग्धता कमी झाली, तर पुरावा ग्राह्य धरलाच जातो. न्यूट्रीनोचा प्रयोग करणार्‍या "सर्न" संस्थेच्या बजेटबद्दल वादविवाद ती-ती सरकारे उघडपणे करतात. अमुक प्रयोगाचा लवकर व्यावसायिक फायदा होणार नाही, कधीही होईल याबाबत सुद्धा शाश्वती नाही, त्या दृष्टीनेच पैसे गुंतवा, हे बहुतेक भौतिकशास्त्रज्ञ उघडच सांगतात. मात्र भौतिकशास्त्राच्या संशोधनातले साईड-इफेक्ट शोध इतके फायदेशीर आहेत, त्या दृष्टीने सरकारे गुंतवणूक करतात... वगैरे.

म्हणजे प्रत्येक कलमाच्या दृष्टीने भौतिकशास्त्र थोडेथोडे मिथ्याशास्त्रासारखे होते. पण फार नाही. आणि तीनही कलमे बघता कुठलीच शंका राहात नाही.

- - -

चित्रगुप्त म्हणतात :

अ‍ॅलोपाथीमुळे अनेकांना नको ते त्रास चालू होण्यापासून मृत्यू ओढवण्यापर्यंतची शेकडो उदाहरणे असतात. म्हणून अ‍ॅलोपाथीलापण मिथ्या शास्त्र म्हणावे काय?

त्यांचा विचार चर्चेच्या विषयाला धरून आहे. परंतु अपूर्ण आहे. अर्थातच पूर्ण विचार म्हणजे फायदे आणि तोटे यांना पारड्यात ठेवून त्यांची तुलना करणे. त्याच प्रमाणे होमियोपॅथीबाबत. म्हणजे ज्या लोकांना अल्पावधीत दिलासा मिळाला आहे, आणि ज्यांना मिळालेला नाही, या दोहोंची पूर्ण तुलना करून निष्कर्षाप्रत पोचले पाहिजे.

- - -
आणखी एक गोष्ट मला गमतीदार वाटली, म्हणजे सुरुवातीला गळाला मूल्यवान सत्य लावण्याची प्रथा होय. (पैसा यांच्या करिता हे "मूल्यवान सत्याचे" उदाहरण आहे.) (अ) ग्रहांच्या आकाशातील मार्गाच्या गणिताने दररोज बदलणार्‍या भरती-ओहोटीबाबत भाकिते उत्तम होतात. मच्छीमाराचा जीवनमरणाचा प्रश्न असतो हा. (आ) कुठल्याकुठे मध्य आफ्रिकेच्या जंगलांत मौसमी पाऊस पडल्यामुळे दुर कुठेतरी पावसाचा थेंब नसलेल्या ईजिप्तमध्ये नदीला पूर येत असत. त्या पूराचे भाकीत रवी-ग्रहाच्या गणिताने करता येते. हे गणितही जवळजवळ तंतोतंत बरोबर आहे. हे सत्यही आहे आणि मूल्यवानही आहे. मात्र या ढळढळीत सत्यांपलीकडचे बहुतेक फलज्योतिष इतके अचूक नसतेच. पण जातक थोड्या ढळढळीत सत्यांचा पूर्ण फायदा ग्रहशांती करून पैसे उकळणार्‍या ज्योतिषाला देतो.

- - -
("आरसेविक्या" म्हणजे लोकांना आरसे विकून स्वतः मात्र आरशात कधी बघत नाही, गबाळा राहातो, असा काही वाक्प्रचार आहे काय? मला नवीन आहे हा वाक्प्रचार. मात्र होम्स बहुधा - किंवा मीसुद्धा निश्चित - आरशात स्वतःसुद्धा बघावे, असेच म्हणतो.)

- - -
@विकास :
"मिथ्या"बाबत :

मिथ्या ह्या शब्दात आभास असणे असा देखील अर्थ आहे असे वाटते. "जे नाही ते आहे वाटणे अथवा वास्तव वाटणे" अशा अर्थाने....

मला वाटते की वरील अर्थ थोडासा प्रचलित आहे. पण तसा मूळ अर्थ नाही. आणि तसा अर्थ करण्यात तोटासुद्धा आहे. मिथ्या म्हणजे खोटे - आभास असेल किंवा नसेल तरी मिथ्याच. ("समोर साप आहे" हे विधान समोर साप नसला तर मिथ्या आहे. मग दोरीमुळे सापाचा आभास झाला असो किंवा कुठलाच आभास नसो, तरी मिथ्याच.) आता आपण म्हणू शकतो, की गेल्या काही शतकांत "मिथ्या" शब्दाचा अर्थ बदलून "आभासामुळे खरे वाटणारे असत्य" असा झाला आहे. पण मग मूळ "मिथ्या"अर्थाची गरज भाषेत राहातेच. त्याकरिता ";लिअहेफ्;अ" असा काही का असेना नवा शब्द निर्माण केला नाही, तर भाषा लंगडी होईल. त्यापेक्षा हीच सोय बरी नाही का? मूळ अर्थानेच "मिथ्या" शब्द राहू दे, आणि मूळ अर्थानेच "आभास" शब्द राहू दे...

सध्या न्युट्रीनोच्या प्रयोगाबाबत जे काही भौतिकशास्त्रज्ञामधे जे काही वाद चालले आहेत ते देता येईल. अर्थातच आईनस्टाईनमुळे आलेले अधुनिक शास्त्र त्यामुळे खोटे ठरेल पण मिथ्या या अर्थी. अथवा त्या प्रयोगातील चूक लक्षात येईल, परत मिथ्या या अर्थाने.

यात महत्त्वाचे एक लक्षात ठेवले पाहिजे की ज्ञान मिळवताना दोन वेगवेगळी क्षेत्रे आहेत : "अस्तित्वशास्त्र (ontology)" आणि "प्रमाणशास्त्र (epistemology). थोडक्यात "अमुक वस्तू आहे" आणि "ज्ञानवर्धनासाठी अमुक प्रकारची प्रमाणे आहेत". विज्ञानात अधोरेखितांपैकी प्रथम वाक्य नेहमीच "फक्त कृती करण्यापुरते" (pragmatic) असते. न्यूट्रीनोबाबत निरीक्षण बरोबर असले किंवा चूक तरी दुसर्‍या वाक्यात काहीच फरक पडत नाही.

राजेश घासकडवी यांनी वर याबाबत अधिक म्हटले आहे :

सर्वात महत्त्वाचं म्हणजे, अमुक एक निष्कर्षापेक्षा वेगळं उत्तर आलं तर या शास्त्राच्या तत्वांमध्ये बदल करणं आवश्यक ठरेल असं (मिथ्याशास्त्रात) कधीच छातीठोकपणे सांगत नाहीत.

विज्ञाने मात्र कुठलेही अस्तित्वशास्त्र सांगताना त्याच ठिकाणी "अमुक-अमुक प्रयोगात तमुक-तमुक निरीक्षण झाले, तर या अस्तित्वशास्त्रातील ढमुक-ढमुक वस्तू रद्द आहेत" असे थेट सांगतात.