९० डिग्री साऊथ - १

स्पार्टाकस's picture
स्पार्टाकस in भटकंती
30 Apr 2014 - 10:18 am

http://www.misalpav.com/node/27879
http://www.misalpav.com/node/27873
http://www.misalpav.com/node/27868
http://www.misalpav.com/node/27860
http://www.misalpav.com/node/27855
http://www.misalpav.com/node/27840
http://www.misalpav.com/node/27825
http://www.misalpav.com/node/27813
http://www.misalpav.com/node/27804
http://www.misalpav.com/node/27784
http://www.misalpav.com/node/27774
http://www.misalpav.com/node/27767
http://www.misalpav.com/node/27751
______________________________________________________________________________

अनादी अनंत काळापासून माणसाला अज्ञात प्रदेशाचं आकर्षण राहीलं आहे. नवीन भूमीचा शोध घ्यावा, त्यावर आपलं स्वामित्वं प्रस्थापीत करावं ही मानवाची आस अनादी-अनंत कालापासून चालत आलेली आहे. युरोपीयन आणि मुस्लीम आक्रमकांनी यालाच धर्मप्रसाराची आणि व्यापाराची जोड दिली आणि व्यापाराच्या माध्यमातून अनेक वसाहतींचं साम्राज्यं उभारलं.

इसवी सन पूर्वीपासूनच्या काळात युरोपीयन संस्कृतीतील अनेक विचारवंतांनी त्यांना अज्ञात असलेल्या प्रदेशांबद्द्लचे आपले सिध्दांत मांडले आहेत. प्राचीन ग्रीक विचारवंतांनी पृथ्वीच्या संतुलनाचा सिध्दांत मांडला आहे. या सिध्दांतानुसार, उत्तरेला असलेल्या जमीनीचा तोल साधण्यासाठी दक्षिणेलाही त्याच प्रमाणात प्रचंड मोठ्या प्रमाणात जमीन उपलब्ध आहे. मात्रं दक्षिणेला असलेला हा भूभाग अत्यंत थंड हवामानाचा आणि मानवी वास्तव्यास प्रतिकूल असा आहे असं त्या सिध्दांतात नमूद केलेलं आहे. ग्रीकांच्या एका सिध्दांतानुसार उत्तर आणि दक्षिण गोलार्धांच्या मध्ये तीव्र आगीचा धगधगणारा प्रदेश ( बेल्ट ऑफ फायर ) अस्तीत्वात होता ! युरोपच्या दक्षिणेला गेल्यावर वाढत जाणा-या तापमानाचा आधार या सिध्दांताला होता. मात्रं एकही युरोपीयन विषुववृत्त ओलांडून दक्षिणेला न गेल्याने या सिध्दांताला कोणताही प्रमाणित आधार नव्हता.

ग्रीक विचारवंतांच्या या प्राचीन सिध्दांताच्या आधाराने अ‍ॅरिस्टॉटलने नवीन सिध्दांत मांडला. त्याच्या मतानुसार पृत्थ्वीवरील जमीन आणि महासागर यांची निम्म्या प्रमाणात उत्तर-द्क्षिण अशी विभागणी झालेली आहे ! या सिध्दांताप्रमाणे, दक्षिणेतही मानवी वस्ती असलेले प्रदेश अस्तीत्वात आहेत आणि या प्रदेशांच्या मध्ये महासागर पसरलेले आहेत.

इसवीसन १५० मध्ये टोलेमीने अ‍ॅरिस्टॉटलच्या सिध्दांताचा आणखीन विस्तार केला. तत्कालीन उपलब्ध माहीतीचा शास्त्रोक्त उपयोग करून टॉलेमीने जगाचा नकाशा तयार केला. यात त्याने अक्षांश आणि रेखांशांचा वापर करुन त्याला ज्ञात असलेली सर्व शहरं आणि पर्वतराजींचा निर्देश केला आहे. टॉलेमीने अटलांटीक महासागरातील कॅनरी बेटांना ० अंश रेखांश दिला आहे. पश्चिमेला कॅनरी बेटांपासून ते पूर्वेला चीन पर्यंत १८० अंश रेखांश आणि आर्क्टीक सर्कलमधील ८० अंश उत्तर अक्षांशापासून ते ईस्ट इंडीज आणि आफ्रीकेतील जास्तीत जास्त ज्ञात प्रदेशाचा त्याने आपल्या नकाशात समावेश केला आहे. अर्थात आपल्याला ज्ञात असलेल्या प्रदेशापेक्षा, किमान तीन ते चारपट अज्ञात प्रदेश पृत्थ्वीवर अस्तीत्वात आहे अशी टॉलेमीची पक्की खात्री होती !

Tolemy
टॉलेमीचा नकाशा

आपल्या 'जॉग्रॉफिया' या ग्रंथात टॉलेमीने 'टेरा ऑस्ट्रलिस इन्कॉग्नीटा' ( दक्षिणेतील अज्ञात प्रदेश ) वर तपशीलवार मतप्रदर्शन केलं आहे. प्राचीन ग्रीक सिध्दांत आणि अ‍ॅरिस्टॉटलच्या पृत्थ्वीच्या संतुलनाच्या संकल्पनेचा विस्तार म्हणजेच जॉग्रॉफियातील टेरा ऑस्ट्रलिस इन्कॉग्नीटा ! टॉलेमीच्या मतानुसार युरोपीयनांना अज्ञात असा भूप्रदेश दक्षिणेला निश्चीत होता, परंतु अ‍ॅरिस्टॉटलच्या सिध्दांतानुसार तिथे मानवी वस्ती नसून तो सर्व प्रदेश हिमच्छादीत होता ! या प्रदेशात मानवी वसाहतींची सुतराम शक्यता नव्हती.

सातव्या शतकात न्यूझीलंडजवळच्या कूक बेटांपैकी रार्टोंगा बेटाचा रहिवासी असलेल्या उई-ते-रानीगोरा या माओरी दर्यावर्दी नायकाने दक्षिण पॉलीनेशीयन समुद्रात जहाजांचा काफीला घेऊन केलेल्या सफरींचा उल्लेख आढळतो. अर्थात या सफरीचा लिखीत पुरावा कोणताही उपलब्ध नसला तरी पिढ्यानपिढ्या माओरी दंतकथांमध्ये त्याचा उल्लेख आढळतो. या दंतकथेनुसार रानीगोरा दक्षिणेला अंटार्क्टीक सागरापर्यंत पोहोचला होता, परंतु प्रचंड मोठ्या हिमखंडांमुळे त्याला परत फिरण्याखेरीज उपाय राहीला नाही.

१३ व्या शतकात पॉलीनेशियन जमातींनी ऑकलंड बेटांवर वसाहत उभारली. ऑकलंड बेटं न्यूझीलंडपासून सुमारे ४५० मैल दक्षिणेला ५० अंश दक्षिण अक्षवृताच्या प्रदेशात आहेत.

जागतिक सागरसफरींच्या इतिहासात अनन्यसाधारण महत्वं असलेला द्रष्टा आहे तो एक पोर्तुगीज राजपुत्र !

हेनरी द नॅव्हीगेटर !

सागरसफरींचा आणि समुद्रमार्गाने व्यापार आणि साम्राज्यविस्ताराच्या संकल्पनेचा आद्य प्रणेता म्हणजे हेनरी द नॅव्हीगेटर. पोर्तुगालचा राजपुत्र असलेल्या हेनरीने साहसी दर्यावर्दींना वेगवेगळे प्रदेश शोधून काढण्यास आणि त्या प्रदेशात आपली सत्ता प्रस्थापित करण्यास उत्तेजन दिलं आणि सढळ हाताने मदतही केली. हेनरीच्या पूर्वीच्या काळात युरोपीयन प्रवास आफ्रीकेच्या वाळवंटापर्यंत पोहोचले होते, परंतु वाळवंट ओलांडून पलीकडे जाणं कोणालाही जमलं नव्हतं.

हेनरीच्या पाठींब्यावर आणि प्रोत्साहनावर पोर्तुगीज दर्यावर्द्यांनी आफ्रीकेच्या पश्चिम किना-याचा बराचसा भाग ओलांडला. अनेक बेटांवरील आफ्रीकन जमातींवर वर्चस्व प्रस्थापीत करुन त्यांचं पोर्तुगीज वसाहतींत रुपांतर केलं.

१४८८ पोर्तुगीज दर्यावर्दी बार्थेल्योमु डायझने आफ्रीकेच्या पश्चिम किना-यावरुन दक्षिणेकडे जात आफ्रीका खंडाचं टोक गाठलं ! दक्षिणेकडून येणा-या झंझावाती वा-यांना तोंड देत डायझने आफ्रीकेच्या शेवटच्या भूप्रदेशाला वळसा घातला आणि हिंदी महासागरात प्रवेश केला. १२ मार्च १४८८ रोजी डायझने बुशमन नदीच्या किना-यावर असलेल्या क्वाईहोक बंदरातून परतीची वाट पकडली. या परतीच्या प्रवासात डायझला आफ्रीकेचा शेवटच्या भूशीराचं प्रथम दर्शन झालं ! या प्रदेशातून वाट काढताना तोंड द्याव्या लागणा-या झंझावाती वा-यांवरुनच डायझने त्याला नाव दिलं..

केप ऑफ स्टॉर्म !

डायझने दिलेलं हे नाव पोर्तुगालचा राजा जॉन २ रा याने बदललं आणि नवीन नाव दिलं..

केप ऑफ गुड होप !

CapeOfGoodHope

आफ्रीकेच्या दक्षिणेलाही महासागरच पसरलेला आहे दे डायझच्या सफरीमुळे सप्रमाण सिध्द झालं होतं. पुरातन ग्रीक सिध्दांतानुसार दक्षिणेला असलेली जमीन आफ्रीकेच्या दक्षिणेला असलेल्या महासागराच्याही पलीकडे असणार होती !

१५२२ मध्ये फर्डीनांड मॅजेलनने दक्षिण अमेरीकेच्या दक्षिणेच्या भागात असलेल्या मॅजेलन सामुद्रधुनीचा ( ५४ अंश दक्षिण ) शोध लावला. या सामुद्रधुनीच्या मार्गाने त्याने अटलांटीक महासागरातून पॅसीफीक महासागरात प्रवेश करण्यात यश मिळवलं.
मॅजेलननंतर सुमारे ५६ वर्षांनी १५७८ मध्ये फ्रान्सिस ड्रेकने मॅजेलन सामुद्रधुनीतून पॅसीफीक महासागरात प्रवेश केला. पॅसीफीकमध्ये आलेल्या झंझावाती वादळामुळे ड्रेकचं जहाज दक्षिणेच्या दिशेने भरकटलं. अटलांटीक आणि पॅसीफीक महासागरांना जोडणा-या सुमारे ५०० मैल रुंदीच्या ड्रेक पॅसेजचा अपघातानेच ड्रेकला पत्ता लागला होता !

१५९९ मध्ये डच दर्यावर्दी डर्क गेरिट्झ आणि १६०३ मध्ये स्पॅनीश दर्यावर्दी गॅब्रीएल डी कॅस्टीला या दोघांनीही ६४ अंश दक्षिणेला सागरात बेटं दिसल्याचा दावा केला. कॅस्टीलाचा दावा खरा मानला तर त्याला दिसलेली बेटं ही साऊथ शेटलँड बेटं असावीत.

१६१५ मध्ये जेकब ला मेर आणि विल्यम शूटेन यांनी मॅजेलन सामुद्रधुनीतून न जाता दक्षिणेला असलेल्या ड्रेक पॅसेजमधून यशस्वीपणे दक्षिण अमेरिकेला वळसा घालून अटलांटीक मधून पॅसीफीक महासागरात प्रवेश केला. ड्रेक पॅसेजमधून जाताना त्यांना झंझावाती वा-यांना तोंड द्यावं लागलं होतं. दक्षिण अमेरिकेच्या या शेवटच्या टोकाला शूटेनने आपल्या हूर्न या गावावरून नाव दिलं...

केप हॉर्न !

CapeHorn

१६१९ मध्ये गार्सिया द नॉडल या स्पॅनीश मोहीमेतील दर्यावर्दींना डिएगो रॅमीरेझ बेटांचा शोध लागला. केप हॉर्नच्याही दक्षिणेला असलेली ही बेटं त्या काळी ज्ञात असलेला सर्वात दक्षिणेचा भूभाग होता.

ग्रीकांच्या सिध्दांतावर आधारीत टॉलेमीच्या टेरा ऑस्ट्रलिस इन्कॉग्नीटा चा अद्याप कोणालाही पत्ता लागलेला नव्हता !

१७६९ मध्ये ब्रिटीश दर्यावर्दी कॅप्टन जेम्स कूक ताहीती बेटांवर पोहोचला. इंग्लंडहून निघाल्यावर केप हॉर्नला वळसा घालून ड्रेक पॅसेजमार्गे पॅसीफीक मध्ये पोहोचण्यास त्याला जवळपास ८ महीने लागले होते. ताहीतीला येण्याचा कूकचा हेतू शुक्राच्या पृथ्वी आणि सूर्यादरम्यान होणा-या संक्रमणाचं निरीक्षण करणं हा असला तरीही टेरा ऑस्ट्रलिस इन्कॉग्नीटाचा शोध घेऊन त्यावर आपला मालकी हक्क प्रस्थापीत करण्याची ब्रिटीश रॉयल सोसायटीने कूकला सूचना दिली होती.

ताहीती बेटांवरुन निघाल्यावर कूकने न्यूझीलंड गाठलं. न्यूझीलंड बेटांभोवती फेरी पूर्ण करुन त्याने न्यूझीलंडचा नकाशा तयार केला. २३ एप्रिल १९७० ला कूकला ऑस्ट्रेलियाचं प्रथम दर्शन झालं. २९ एप्रिलला कूकने ऑस्ट्रेलियाच्या किना-यावर पाय ठेवला. पुढे ग्रेट बॅरीयर रीफमध्ये कूकच्या काफिल्यापैकी एका जहाजाचं कोरलवर आदळून अतोनात नुकसान झालं. ऑस्ट्रेलियाच्या सर्व किना-यावर कूकने ब्रिटीश साम्राज्याचा भाग म्ह्णून दावा केला. पुढे जकार्ता मार्गे केप ऑफ गुड होपला वळसा घालून कूक इंग्लंडला परतला.

न्यूझीलंड बेटं हा मोठ्या भूभागाचा एक हिस्सा असावा ही पूर्वीची समजूत निर्वीवादपणे चुकीची होती हे
कूकच्या या सफरीमुळे स्पष्ट झालं. अर्थात अॅरिस्टॉटलच्या सिध्दांतावर गाढ विश्वास असलेल्या रॉयल सोसायटीच्या सदस्यांनी कूकला पुढच्या सफरीवर आणखीन दक्षिणेला शोध घेण्याचा आदेश दिला.

कूकने पुन्हा इंग्लंडहून प्रस्थान ठेवलं. १७ जानेवारी १७७३ या दिवशी प्रचंड धुक्यात आणि झंझावाती वा-याशी मुकाबला करत कूकने अंटार्क्टीक सर्कल ( ६६ अंश दक्षिण ) ओलांडलं. ३१ जानेवारीला कूक ७१'१०'' अंश दक्षिण अक्षवृत्तावर पोहोचला, परंतु अपेक्षीत असलेला भूभाग त्याच्या दृष्टीस पडला नाही. ताहीती बेटांवरुन आवश्यक ती सामग्री घेऊन कूक पुन्हा दक्षिणेकडे निघाला, परंतु त्याला कोणताही सागरकिनारा आढळून आला नाही. परतीच्या प्रवासात कूकने सॅंडविच बेटांचा ताबा घेतला. सँडविच बेटं ही डिएगो रॅमीरेझ बेटांच्याही दक्षिणेला असलेल्याचं आढळून आलं.

अंटार्क्टीकापासून अवघ्या ७५ मैलांवरुन कूकने माघार पत्करली !

कूकच्या सफरीमुळे टेरा ऑस्ट्रलिस इन्कॉग्नीटाच्या अस्तीत्वाविषयी असलेली आशा कमी होण्यास सुरवात झाली.
( तिस-या सफरीवर हवाई बेटांवर झालेल्या संघर्षात कॅप्टन जेम्स कूक हवाईयन लोकांकडून मारला गेला ).

ब्रिटीश दर्यावर्दी मॅथ्यू फिंडलर्सने १७९९ च्या सुमाराला टास्मानिया हे छोटं बेट असल्याचा शोध लावला. आपल्या पुढच्या सफरीत फिंडलर्सने ऑस्ट्रेलियाभोवती संपूर्ण प्रदक्षिणा घातली. त्याने ऑस्ट्रेलियाच्या किना-याचा पहिला तपशीलवार नकाशा तयार केला. न्यूझीलंडच्या उत्तर दिशेला ऑस्ट्रेलिया आढळल्याने टेरा ऑस्ट्रलिस इन्कॉग्नीटा म्हणजे हा भूभाग नव्हे याची फिंडलर्सला पक्की खात्री होती.

फिंडलर्सच्या मते दक्षिणेला आणखीन मोठा भूभाग आढळणं हे अशक्यंच होतं. इंग्लंडला परतल्यावर आपला हा सिध्दांत त्याने 'व्हॉयेज टू टेरा ऑस्ट्रलिस' या आपल्या पुस्तकात मांडला. दक्षिण महासागरात आणखीन मोठा भूप्रदेश आढळण्याची शक्यता नसल्याने फिंडलर्सने या प्रदेशाला नाव दिलं...

ऑस्ट्रेलिया !

फिंडलर्सची ही समजूत चुकीची होती हे पुढे सिध्दं झालं. परंतु तोपर्यंत ऑस्ट्रेलिया हे नाव रुढ झालं होतं.

१८१९ च्या सुरवातीला कॅप्टन विल्यम स्मिथ चिलीहून इंग्लंडच्या मार्गावर होता. केप हॉर्नला वळसा घालून अटलांटीक मध्ये प्रवेश करताना ड्रेक पॅसेजमध्ये त्याने दक्षिण दिशा पकडली. १९ फेब्रुवारीला ६२ अंश दक्षिण अक्षवृत्तवर नवीन बेटं त्याच्या दृष्टीस पडली ! ६० अंश च्या दक्षिणेला दिसलेला हा पहिला भूभाग होता. पुढे दुस-या सफरीवर १६ ऑक्टोबरला तो त्या बेटावर उतरला. त्या बेटाला त्याने नाव दिलं किंग जॉर्ज ! त्या संपूर्ण बेटांच्या समुहाला त्याने स्कॉटलंडजवळच्या शेटलँड बेटांवरुन नाव दिलं...

साऊथ शेटलँड बेटं !

SouthShetland

३० जानेवारी १८२० या दिवशी स्मिथ आणि एडवर्ड ब्रॅन्सफिल्ड यांनी अंटार्क्टीकाच्या उत्तरेकडील बेटांची प्रथम नोंद केली. ब्रॅन्सफिल्डच्या नोंदीनुसार त्याला दोन बर्फाच्छादीत शिखरं आढळून आली होती. दोनच दिवसांपूर्वी २८ जानेवारीला रशियन दर्यावर्दी वॉन बेलींग्सहौसनने याच भूभागाच्या पूर्व किना-याचं दर्शन घेतलं होतं. प्रिन्सेस मार्था बेटांपासून अवघ्या वीस मैलांपर्यंत पोहोचलेल्या बेलींग्सहौसनने ६९'२१'' अंश दक्षिण अक्षवृत्त आणि २'१४'' अंश पश्चिम रेखावृत्तावर आढळलेल्या बर्फाच्छादीत कड्यांची ( आईस शेल्फ ) नोंद केली.

१८२० च्या ऑक्टोबर महिन्यात अमेरिकन दर्यावर्दी नॅथन पामरने अंटार्क्टीकाच्या मुख्य भूभागावर असलेल्या प्रदेशाचा शोध लावला !

क्रमश :

९० डिग्री साऊथ - २

प्रतिक्रिया

इरसाल's picture

30 Apr 2014 - 10:29 am | इरसाल

पुन्हा एकदा नवीन लेखमाला.
पुढचा भाग लवकर टाका. पुलेशु.

अजया's picture

30 Apr 2014 - 10:57 am | अजया

नविन लेखमाला नविन विषयावर. पु.भा.प्र.

भुमन्यु's picture

30 Apr 2014 - 11:26 am | भुमन्यु

सुन्दर लेखमाला...पु.भा.प्र.

अमोल मेंढे's picture

30 Apr 2014 - 2:06 pm | अमोल मेंढे

पु.भा.प्र.

डॉ सुहास म्हात्रे's picture

30 Apr 2014 - 2:35 pm | डॉ सुहास म्हात्रे

रोचक लेखमाला. पुभाप्र.

कवितानागेश's picture

30 Apr 2014 - 3:45 pm | कवितानागेश

मस्त. वाचतेय...

आत्मशून्य's picture

30 Apr 2014 - 5:40 pm | आत्मशून्य

१५० मध्ये टोलेमीने अ‍ॅरिस्टॉटलच्या सिध्दांताचा आणखीन विस्तार केला. तत्कालीन उपलब्ध माहीतीचा शास्त्रोक्त उपयोग करून टॉलेमीने जगाचा नकाशा तयार केला. यात त्याने अक्षांश आणि रेखांशांचा वापर करुन त्याला ज्ञात असलेली सर्व शहरं आणि पर्वतराजींचा निर्देश केला आहे.

कहर

पैसा's picture

9 May 2014 - 3:05 pm | पैसा

ही मालिका सावकाशीने वाचायला ठेवून दिली होती. मस्त!

पेट थेरपी's picture

25 Oct 2014 - 1:40 pm | पेट थेरपी

आज मालिका वाचायला घेतली आहे.