काही वैशिष्ट्यपूर्ण रसायने

बालपणातली आठवण अशी की आजारी पडलो, की आई-वडील किंवा आजी-मावशी बरोबर (औषधाच्या) बाटल्या घेऊन दवाखान्यात जायचो. तिथं एक (च) डॉक्टर अन एक कंपाउंडर असायचा. डॉक्टरकाका तपासायचे अन एका कागदावर चार ‘अर्वाच्य’ (पक्षी-वाचता न येणारे ) शब्द खरडून द्यायचे. मग कंपाउंडरकाका मागच्या कपाटातून भरलेल्या असंख्य बाटल्यांपैकी काहींची बुचे फिरवून एका पत्र्याच्या पांढऱ्या मगात त्याचे ‘मिक्स्चर’ बनवीत अन आमच्या बाटल्यांमध्ये भरून देत. अन पुढे चार दिवस आम्ही ते मिक्स्चर अन वहीच्या कागदाने बांधलेल्या पुडीतल्या गोळ्या पोटात ढकलायचो. चार दिवसांनी तब्येत खडखडीत !
दरवेळी त्या मिक्स्चरचा रंग, वास, चव अन एकूण बाज निराळाच असे. कागदावर खरडलेल्या त्या चार अगम्य शब्दांमधून पाचसात बाटल्यांची अन दोन-तीन गोळ्यांची नावे वाचता येणारा तो कंपाउंडर बघून डोक्याचा गोईंदा होई.
जरा मोठं झाल्यावर आम्ही कंपाउंडरकाकांना मस्का लावून याचं ‘शिक्रेट’ काय ? म्हणून विचारलं. तर ते हसून डोळा मारून म्हणाले ‘अरे मुलानो, मी डॉक्टरसायबाकडं नोकरीला लागलो तेव्हा माझ्यात अन त्यांच्यात एक करार झालाय. त्यांना वाटेल ते त्यांनी लिहायचं अन मला वाटेल ते मी द्यायचं. दोघांनी एकमेकांच्या कामात ढवळाढवळ करायची नाही....! पण हे कुणाला सांगू नका बरं का !’
पुढं आणखी जरा मोठं झाल्यावर केमिस्ट्री नावाचा एक छळवादी विषय कॉलेजच्या अभ्यासात फतकल मारून बसला. त्यात लांबच लांब रासायनिक सूत्रे असत.
NaCl + AgNO3→ NaNO3+ AgCl
NH4OH + HBr→ H2O + NH4Br
..NH4OH + HBr केल्यावर H2O + NH4Br बाहेर येतं, हे पाहून आम्हाला कावळीच्या अंड्यातून कोंबडीचं पिल्लू बाहेर पडल्यासारखं वाटे. अन हे सगळं तडातडा फळ्यावर लिहिणारे ‘चेमिस्ट्री’चे सर धडाधड चौकार अन षटकार लगावणाऱ्या गावस्करपेक्षा ग्रेट वाटत.
पण या सगळ्या रसायनकारांपेक्षा श्रेष्ठ एक ‘चेमिस्ट’ वरती बसलेला आहे हे समजलं , ते त्याच्या या ‘माणसं’ नावाच्या अजब रासायनिक करामती पाहिल्यावर ! देवबाप्पाच्या कल्पकतेची खरी कमाल झाली आहे ती माणूस हे रसायन बनवताना. यापैकी काही वैशिष्ट्यपूर्ण रसायने आमच्या दैनंदिन जीवनात सॉलिड धमाल उडवून देताहेत.
यापैकी काही रासायनिक मिक्स्चरे अगदी नामांकित आहेत. त्याचे काही नमुने .
१. बस कंडक्टर.
हे रसायन बऱ्यापैकी स्फोटक असते म्हणून त्यास काळजीपूर्वक हाताळावे लागते. यष्टीमार्गाने प्रवास करणाऱ्या पाशिंजरांचा याच्याशी वारंवार संपर्क येतो. यामध्ये ‘सौजन्य’ हा घटक अभावानेच आढळतो. ( यष्टी महामंडळ अधून मधून ‘सौजन्य सप्ताह’ साजरा करून सौजन्याचा अभाव भरून काढण्याचा प्रयत्न करत असते. पण एकंदरीत सौजन्याच्या झऱ्याला पाणीच कमी. )
हे रसायन एकसारखा घंटानाद (यष्टीच्या बेलचा ) व शंखनाद करीत असते.
‘दरवाजातली मंडळी खाली उतरा...’
‘ओ टोपीवाले, मागे सरा , बक्कळ जागा आहे तिकडे..’
‘बाssस, चला उरलेले मागच्या गाडीने या...’
‘शंभराची नोट कुणाला दावता ? सुटे पंचवीस काढा कि राव..!’
‘ए आज्जे, काय नातवाच्या बारशाचं जेवान हाय का ? जा कि तिकडं पाठीमागं बस जा..’
असे अनंत डायलॉग, गिरणीतून अखंड बाहेर पडणाऱ्या पिठासारखे याच्या मुखातून बाहेर पडत असतात.
शक्यतो खिशात सुटे पैसे, नाणी बाळगल्यास याचा विशेष उपद्रव होत नाही. आपल्या गळ्यात अडकवलेल्या ब्यागेतील नाण्यांचा गल्ला रिझर्व्ह बँकेच्या तिजोरीप्रमाणे सुरक्षित ठेवून वर पाशिंजरानाच सुटे पैसे न बाळगल्याबद्दल शेलकी मुक्ताफळे वाहण्याचा व त्यावरून ‘बा’चा’बा’ची करण्याचा जन्मसिद्ध हक्क यास राष्ट्रपतींनी दिलेला असतो.
हे रसायन प्रवासभर बसमध्ये सतत प्रवाहित होत असते. (म्हणून त्यास कधी कधी वाहक असे म्हणतात.)
मात्र, मनात येईल तेव्हा दाराशेजारच्या ‘शीट’वर बसण्याचा अबाधित हक्क त्याने राखून ठेवलेला असतो. मिक्स्चर अंमळ मवाळ असेल तर कधी कधी तो हा हक्क पाशिंजरामधल्या बायाबापड्यांना देऊ करतो. मात्र मिक्स्चर फिमेल असेल तर ही शक्यता उद्भवत नाही. हो, अलीकडे या रसायनात ‘लेडी कंडक्टर’ नावाचा प्रकार बराच रुळला आहे. हा रसायनप्रकार आणखी खतरनाक असतो.
बस कंडक्टर हे रसायन मराठदेशी बनलेले असेल तर इतर देशांपेक्षा विशेष झणझणीत असते. सर्वांनी एकदा अवश्य चाखून पाहावे.
२. बस ‘डायवर’.
या रसायनाचे स्थान रसायन-सारणीमध्ये क्र. १. च्या म्हणजे कंडक्टरच्या पुढच्या रांगेत टोकाचे असते.
याची स्फोटकता क्र. १. पेक्षा थोडी वरच्या श्रेणीची असते. हे रसायन सदैव लोखंडी जाळीमध्ये स्थित असल्याने पाशिंजरांचा याच्याशी थेट संपर्क येत नाही. तथापि पाशिंजरांनी जाळीच्या आत प्रवेश करण्याचा प्रयत्न केल्यास स्फोटजनक परिस्थिती उद्भवते.
रस्त्यावरच्या वाहनधारकांसाठी हे रसायन भलतेच घातक असते. रस्त्यावरच्या वाहनधारकांना, आपल्या बुडाला हे रसायन यष्टीसह येऊन चिकटू नये याची विशेष खबरदारी घ्यावी लागते.
याचा कर्णा-नादाशी जास्त संबध असतो, तथापि,
‘दिसत नाय तर चष्मा घाल !’ ,
‘कानाला मशीन लाव, मशीन !’,
‘ए मावशे, कडंकडंनं जा..’,
‘कोंबडीच्च्या, गाडी चालिवतोस का इमान ?’
असा शंखनादही याच्यातून अधून मधून (तंबाखूचा मुखरस सांभाळून ) उमटत असतो. पाशिंजरांच्या कोणत्याही प्रश्नाला उत्तर न देता फाट्यावर मारणे, तसेच मनात येईल तेव्हा बेफाम वेगात गाडी चालन करून व गचागच ब्रेक लावून पाशिंजरांना एकमेकां लोटांगणे घडवणे हे याचे ब्रीद असते. तथापि, पाशिंजरांना घाई असताना वेगमर्यादेचे नीचतम उद्दिष्ट गाठणे याला अगत्याचे वाटत असते.
एकंदरीत या रसायनाशी आमलोकांचा डायरेक्ट संपर्क येत नसल्याने फारसे उपद्रवी नाही.
(क्रमश:)