वादग्रस्त, चाकोरीबाहेरची, धक्कादायक पुस्तकं

एका चांगल्या विषयावर चर्चा सुरु केल्याबद्दल अभिनंदन

वादग्रस्त वा धक्कादायक नसले तरी एक चाकोरीबाहेरचे पुस्तक वाचले..

नावः एका मारवाड्याची गोष्टं
लेखकः गिरिश जाखोटीया

व्यवसायप्रिय मारवाडी समाज व चाकरीप्रिय मराठी समाजाची स्वानुभवातून केलेली तुलना आहे.
पुस्तकाचा ढाचा विश्लेषणात्मक नसून कांदबरीच्या स्वरुपाचा आहे.

नातिचरामि
- मेघना पेठे
- राजहंस प्रकाशन

थोडक्यात ओळख :

विशिष्ट कथानक, त्याचा आरंभ, मध्य, शेवटातीत व्यक्तिरेखांसह विकास अशा टप्प्यांतून ही कादंबरी सरकत नाही. या साच्यात ती सामावलेलीही नाही. तर अनेक विचारांचे अखंड मंथनच ही कादंबरी शब्दबद्ध करत जाते. समाजव्यवस्थेतील स्त्री-पुरुष नातेबंधांच्या आखलेल्या चौकटींना झुगारून देत पुरुषी सामर्थ्यरचनेला शह देण्याचा वैचारिक संघर्ष ती रेखाटत जाते.

मीराच्या आत्मनिवेदनातून कादंबरीचा प्रारंभ होतो. गावाहून परतलेली, घटस्फोट झालेली मीरा आता रिकाम्या घरी एकटीच प्रवेश करते आणि स्वत:च्या या एकटेपणाची पोखरणारी जाणीव तिला बोलतं करते. मग भूतकाळ ती वर्तमान म्हणून जगत राहते नि वर्तमान त्याला साक्षी होतो. भूतकाळातले तिचे नि तिच्या नवर्‍याच्या आठवणींचे तुकडे जोडता जोडता ती आपल्या विस्कटून गेलेल्या भावविश्वात डोकावते. पण या उदध्वस्त झालेल्या आयुष्याशी स्वत:ला गोठवून वा त्यात रुतून ती बसत नाही. किंबहुना आपलं लग्न मोडल्याने आयुष्य उदध्वस्त झालंय, हेच ती अमान्य करते आहे. ती पुरुषी वर्चस्वांना बेडरपणे उलथवून टाकते आहे. हे तिचं उलथवणं अगदी लग्नसंस्थेपासून सुरू होतं. लग्नसंस्थेचं फोलपण आतून तिला जाणवणं ही तिच्यातील सामर्थ्याची पहिली खूणच आहे. म्हणूनच ती तिच्या विवाहित 'पुरुष'मित्राला 'लग्न नाही केलं आपण तरी एकत्र राहू शकतो' हे ती सुचवू शकते ते याच फोलपणाच्या जाणिवेतून. मात्र तिला लग्नाशिवाय हवा असणारा सेक्सही अनैतिक वाटत नाही. थोडक्यात, ही मीरा स्वतंत्र विचारांनी जगणारी आणि आपल्याला हव्या त्याच पद्धतीने आयुष्य समजून घेणारी, तितक्याच उत्कटपणे जगण्याचे मार्ग आपलेसे करणारी आहे आणि त्याच उत्कटरीत्या तिच्या आयुष्यात आलेल्या पुरुषांनीही जगावं अशी तिची अपेक्षा आहे.

(ही ओळख इथुन घेतलिये.)

जर एखाद्या मुलीने चांगलं कुटुंब, सुस्वभावी, मानी, हुशार अशा मुलाला पसंत केले तर आई बाबा कशाला उगाच नाही म्हणतील? (ह्या यादीत मी स्वजातीय हा मुद्दा मुद्दामूनच टाकला नाहिये). प्रेमाच्या भलत्या कल्पनांचा बळी जाऊन जेव्हा मुली उतावीळ पणे निर्णय घेतात, तेव्हाच प्रॉब्लेम सुरू होतात. पण माझी मी / माझा मी स्वतंत्र आहे, आई बाबांना काय कळतंय / त्यांचं वय झालंय असं मानलं की मग त्यांच्या सजेशन्स म्हणजे व्यक्ती-स्वातंत्र्यावरचा हल्ला वाटायला लागतात. नी त्यातूनच आयुष्यभर आपल्यासाठी काळजाचं पाणी करणार्‍या आई बाबांना फाट्यावर मारून ह्या प्रेमाची इतीपुर्तता करण्यात येते.

ऍडि शी सहमत!!!

"No matter how hard the life crashes;Like a Phoenix I will rise from my Ashes"

ऍडी, मस्त मुद्दे मांडलेस!! तुझ्याशी सहमत, व्यक्तीस्वातंत्र्य हा शब्द आजकाल जरा जास्तच स्वस्त आणि सवंग झालाय!!

स्वस्त आणि सवंग अशासाठी, की, स्वत:साठी व्यक्तीस्वातंत्र्याचा जप करताना दुसर्‍याचा विचार न करणे किंवा समोरच्याला गृहीत धरणे हे खूप दिसून येतं. मी, मी आणि मी हे वाढीला लागल आहे.

वर जे उदाहरण दिलां आहे मीरेचं तेच पहा, तिने जो जगायचा मार्ग निवडलाय, किंवा तिला हवासा वाटतोय, त्यातून निर्माण होणार्‍य गुंतागुंतीची जबाबदारी घेणार आहे का ती?? किंवा त्याचा विचार तरी केलाय का तिने??

ज्या व्यक्तीला स्वातंत्रय जपायचं आहे, तिने सांगोपांग विचार करुनच निर्णय घ्यावेत हे माझं मत, विषेशतः, जिथे दुसर्‍यांच स्वातंत्र्यही तुमचय स्वातंत्र्याशी बांधलं गेलेलें असत. नुसते जड शब्दांचे खेळ खेळणं आणि प्रत्यक्षात जगणं ह्या खूप भिन्न गोष्टी आहेत.

चांगलं आहे आंद्या हां :)

छिद्रान्वेषी ताई, फक्त तेवढीच गुंतागुंत नाही. ती फार वरवरची. :) मागून वा ओढवून घेतलेली, तेह्वा त्याबद्दल तक्रार करायचं कारणच नाही. पण, फक्त तेवढेच लोक असतात का एखाद्याच्या आयुष्यात?? ऍडीचा पहिला प्रतिसाद वाचा, पुनरुक्ती होईल म्हणून परत तेच लिहित नाही.

हो मनस्वी , तू म्हणतेस ते खरे आहे, परिस्थिती दर वेळी तीच असते असे नाहीच. माझे म्हणणे एवढेच की व्यक्तीस्वातंत्र्याचा अतिरेक होऊ नये, आणि ज्याला/ जिला स्वतःचे स्वातंत्र्य प्रिय आहे त्याने/तिने दुसर्‍याच्या स्वातंत्र्याचाही तेवढाच आदर करावा.

>>मला कळलं नाही, लग्नाची व्याख्या हे लफडं का आई-बाबांना विचारलं नाही आहे हे ...

तिथेच तर गोची असते ना :) असो.

>>शक्य आहे, मला वादग्रस्त वाटणारी पुस्तकं बाकी कुणाला वाटत नसतील. भंपक वाटत असतील. गल्लाभरू वाटत असतील.

असं इथे कोणीच म्हणालेलं नाही.

तुम्ही कोणी तोत्तोचान वाचलय?
तारे जमीन पहाताना मला सारखे ते पुस्तक आठवत होते.
आपण लहान मुलाना सारखे हिणवत असतो त्यांच्यातील आत्मविष्वास मारुन टाकत असतो.
तोत्तोचान वाचल्यावर हे खूप जाणवते. मुलाना ते खरेच एक चांगले व्यक्तिमत्व आहे याची जाणीव पालाकानीच करुन द्यायची असते.
पण बहुतेक लायब्ररीत हे पुस्तक बाल वाचनविभागात टाकलेले असते.
(तारे जमीन पर हा चित्रपट सुद्धा माझ्या ओळखीतल्या बर्‍याच जणाना लहान मुलांचा चित्रपट वाटतो)
पडत्या पावसाला पाहुन तुम्ही आतुन भिजला नाहीत तर स्वतःच्या कोरडेपणाची तारीफ करु नका तर हे मान्य करा की तुमच्या आयुष्यात भिजवणारे क्षण आलेच नाहीत

हे माझ्यामते फार वेगळं पुस्तक आहे. शेवटपर्यंत वाचकाना खिळवून ठेवणारं आणि तेव्हढचं ध़क्कादायकही! जरी हे पुस्तक १९४९ साली लिहिलं गेलं असलं, तरी आजही ते तेव्हढचं कालानुरूप (contemporary) वाटतं.

ह्या कथेची सुरूवात होते ती १९८४ मध्ये. आता जगात वेगवेगळी राष्ट्र नाहीत. फक्त तीनच मुख्य प्रदेश आहेत, ईस्टानिया, युरेशिया आणि ओशेनिया. हे प्रदेश सतत आपापसात लढत असतात. त्यातला ओशेनिया हा एक प्रदेश. ओशेनियाचं सरकार हे सर्वशक्तिमान (totalitarian) आहे. एकच पक्ष (पार्टी) इथलं सरकार चालवतं असते. ह्या सरकारचा लोकंसाठी असलेला चेहरा म्हणजे 'बीग ब्रदर' (Big Brother).

जॉर्ज ऑर्वेलने मांडलेल्या ह्या कादंबरीचा नायक, विन्स्टन स्मिथ, हा ओशेनियाच्या 'सत्यशोधन' खात्यात (Ministry of Truth) मध्ये कार्यरत असतो. त्याचं काम म्हणजे, सरकारी धोरणांना अनुरूप असे ईतिहासात सतत बदल करित राहाणे. म्हणजे थोडक्यात ईतिहासाचं पुनर्लेखन करणे. 'जो ईतिहासावर नियंत्रण ठेवतो तोच भविष्यही नियंत्रित करतो' (He who controls the past, controls the future), ही ओशेनियाच्या सरकारची घोषणा आहे.

हे सरकार 'वैचारिक पोलिसी' (Though Policing) करतं. शब्दकोशातून काही शब्दचं नाहीसे करतं. तसेच काही नवीन (पर्यायी) शब्द तयार करतं. जर शब्दच नसतील तर विचार व्यक्तच होणार नाहीत किंवा व्यक्त झालेचं तर ते सरकारला अपेक्षित असतील तसेचं!

त्याचप्रमाणे, ओशेनियाचा प्रत्येक नागरिक हा सदैव सरकारच्या नजरकैदेत असतो. सरकारच्या परवानगीशिवाय त्याला काहीच करता येवु शकत नाही. अगदी, नागरिकांचे व्यक्तिगत निर्णयही त्यांच्यासाठी सरकारचं घेत असतं, उदा. लग्न वैगरे. त्यातही सरकार (म्हणजे पार्टी) ठरवेल तेच योग्य! त्याला वैचारिक(ही) विरोध करणार्‍याचा अंत हा निश्चित आणि फारच दुखःद असतो.

ह्या कादंबरीत जॉर्ज ऑर्वेलने प्रसार माध्यमांचे 'मतदिशादर्शक' (opinion-makerer) म्हणून असलेले महत्व चांगलेच अधोरेखित केले आहे. ओशेनिया (आणि इतर प्रदेश) नेहमीच युद्धात गुंतलेले असल्यामुळे सामान्य माणसे सदैव भितीच्या छायेखाली असतात. आणि सरकार ह्या भितीला सदैव खतपाणीचं घालतं असते.

एक वेळ अशी येते कि, विन्स्टनमधला विवेक जाग्रुत होतो आणि तो सरकारी धोरणांच्या विरोधात जातो. त्यप्रमाणे क्रुतीही करतो. त्यानंतर विन्स्टनचा प्रवास आणि कथेचा शेवट हे दोन्हिही फारच वाचनिय आहेत. त्यामुळे इथे ते लिहून रसभंग करत नाही.

ह्या पुस्तकातून ईग्रंजी भाषेत 'बीग ब्रदर', 'डबलस्पिक' असे नवीन शब्द प्रचलित झाले, जे आजही जागतीक राजकारणात बर्‍याचदा वापरले जातात. 'ऑर्वेलियन' (Orwellian) हे ईंग्रजी विशेषणही ह्याच पुस्तकानंतर जन्माला आले.

हे पुस्तक पूर्ण वाचल्यावर लोकशाहीत आपण उपभोगत असलेल्या व्यक्तिस्वातंत्र्याचं महत्व किती मोठं आहे, ह्याची थोडीतरी जाणिव आपल्याला नक्किच होते.

अधिक माहितीसाठी हे पहा:
http://www.online-literature.com/orwell/1984/
http://en.wikipedia.org/wiki/Orwellian

प्रतिक्रियेबद्दल आभारी!

ऑर्वेलच्या बाबतीत नेहमी ऍनिमल फार्मचा उल्लेख प्रथम होतो. ती ही एक सुंदर रूपकात्मक कादंबरी आहे. बहुतेक सगळे ऍनिमल फार्म नंतर १९८४ वाचतात.

माझा प्रवास याबाबतीत नेमका उलटा झाला आहे. मी आधी १९८४ वाचलं आणि मगं ऍनिमल फार्म. पण १९८४ एव्हढं ऍनिमल फार्मने मला तेव्हा 'हलवून' सोडलं नाही.

मात्र आता आजुबाजुची भयाण परिस्थिती पाहिली की, 'ऍनिमल फार्म' मधल्या 'बेंजामिन' ह्या गाढवाचं 'Yesterday Was Better!' हे वाक्य नेहमी आठवतं. असो!

यमीताई, 'ऍनिमल फार्म' बद्दल तुम्ही लिहालं(च) अशी अपेक्षा आहे.

उत्तम विषय. 'टोकदार सावलीचे वर्तमान'मधील बापाबद्दल वाचून 'फिडलर ऑन द रुफ' या चित्रपटातला तीन मुलींचा बाप आठवला. मुलींनी परस्पर ठरवून/धर्माबाहेर लग्न केल्यावर त्याला सुरुवातीला बसणारा धक्का, मग त्रागा, मुलीला दोष देणे आणि मग समंजसपणे हे सारे स्वीकारणे हा प्रवास असाच.

'अच्युत आठवले आणि आठवणी' हे मकरंद साठे-पॉप्युलर प्रकाशनाचे पुस्तक हे वादग्रस्त, धक्कादायक नसलं; तरी वेगळं आहे. ऍब्सर्डिस्ट किंवा निरर्थकत्वाच्या फॉर्ममधले.

इंग्रजीतल्या १९८४ कादंबरीचा उल्लेख मुशाफिर यांनी केलाच आहे. मात्र हा प्रकार आता तितका चाकोरीबाहेरचा राहिला आहे, असं वाटत नाही. ब्रेव्ह न्यू वर्ल्ड, फॅरनहाईट ४५१ आणि हँडमेड्स टेल ही सारी पुस्तके 'डिस्टोपियन नोव्हेल्स' याच प्रकारात थोड्या-फार फरकाने मोडतात.

विल्यम फॉकनरचे 'द साउंड अँड द फ्युरी' हे पुस्तक मात्र अगदी वेगळे. स्ट्रीम-ऑफ-कॉन्शसनेस शैलीत लिहिलेले. म्हणजे पात्राच्या मनात जे विचार येतील, जे मूक स्वगत त्याच्या डोक्यात चालू असेल ते तसंच्या तसं वर्णनात उतरवायचं. आधी व्यक्तिरेखांची, त्यांच्या स्वभावविशेषांची ओळख करून देणे आणि मग पुढे प्रसंग फुलवीत नेणे, असला काही प्रकार नाही. जे आहे ते थेट. त्या त्या पात्राला जसे दिसते, जसे वाटते तसे. त्यामुळे पहिल्या वाचनात हे पुस्तक अवघड वाटते. नावांचा गोंधळ होतो. असं असलं तरी, पुन्हा वाचल्यावर या शैलीचा (किंवा तिच्या अभावाचा) अपेक्षित तो परिणाम नक्कीच होतो.

व्लादिमिर नाबोकोव्हची लोलिता (जिच्यावर हल्लीच अमिताभ-जिया खानचा नि:शब्द बेतला होता), ही तिच्या विषयामुळे वादग्रस्त ठरलेली कादंबरी. अमेरिकन प्रकाशकांनी नाकारल्यावर पॅरिसमधून प्रसिद्ध करावी लागलेली. विषय अनैतिकतेकडे झुकणारा असला तरी भाषावैभवासाठी आवर्जून वाचावी अशी. ऍना कॅरेनिनातून शंभर-एक वर्षांपूर्वी दाखवलेले धाडस एका रशियन लेखकानेच तितक्याच ताकदीने पुढे न्यावे ही एक परंपरा मोडण्याची वेगळीच परंपरा म्हणावी लागेल.

नंदनमराठी साहित्यविषयक अनुदिनी

गॉड ऑफ स्मॉल थिंग्स -- अरूंधती रॉय.

वाचलंय का कोणी ?

मला आवडलं. थोडंस धक्कादायक, थोडंस वादग्रस्त.
लेखनाची शैली ऊत्तम.
आणि पात्रांची Depth एकदम जबराट. केरळ मधलं वर्णन फारच छान.

....बबलु-अमेरिकन

ऑल ऍनीमल्स आर इक्वल, सम ऍनीमल्स आर मोर इक्वल दॅन अदर्स. हे त्यातले लोकप्रिय वाक्य होते.
१९८४ मधले बिग ब्रदर इज वॉचींग यु.हे लोकप्रिय वाक्य होते.

हे पण एक अस पुस्तक आहे ज्यात एक तरुणी जगण्यासाठी आणि स्वत्व जपण्यासाठी समाजाच्या विरुद्ध जाऊन लढते.
तीची स्वत:ची वेगळी वैशिष्ट जपते. त्याच वेळी तिला हव तस बेदारकपणे करते.
मला लेखक नाही आठवत आहेत पण छान आहे पुस्तक हे.

"No matter how hard the life crashes;Like a Phoenix I will rise from my Ashes"

हेच ते पुस्तक ज्याच्यावरच्या चर्चेवरुन हा धागा सुरू केला.

नावः कोबाल्ट ब्लू, लेखकः सचिन कुंडलकर (अका: 'रेस्टॉरंट' या चित्रपटाचा दिग्दर्शक), प्रकाशकः $ man cobalt_blue

पुस्तक सुरू होतं ते 'तनय'च्या कथनातून, आणि तो मुख्यतः लिहित असतो त्यांच्याकडे पूर्वी असणाय्रा एका पेइंग-गेस्टबद्दल! "तो" येण्याच्या आधीच तनयला तो नकोसा झाला असतो, पण त्यांच्यातले संबंध प्रथमभेटीतच कडू रहात नाहीच. "तो" आणि तनय यांची मैत्री होते आणि मग ते नातं मैत्रीच्याही पुढे जातं. तनयला यापुढे दुसय्रा कोणाशीही शरीर-संबंध ठेवायचे नाही आहेत आणि "त्या"च्यामधेच तो संपूर्ण गुंतलेला आहे. मधेमधे येत रहातात ते 'अनुजा'चे, तनयच्या बहिणीचे उल्लेख, जी सध्या "त्या"च्याबरोबर पळून गेली आहे. घरच्यांना वाटत रहातं अनुजाचं घरातून जाणं तनयनी सर्वात जास्त मनावर घेतलं आहे. अनुजा एकदम बिनधास्त मुलगी आहे, घरात सांगून ही मुलगी चार-चार दिवस एकटीच गड-किल्ल्यांवर फिरणारी, अंगावर दागिने घालून मिरवण्यापेक्षा चेहरा-हातावरचा तांबूस टॅन आवडणारी! तिच्या अपरोक्ष तनय आणि"त्या"चं नातं फुलत जातं. एक दिवस अनुजा परत येते, विमनस्क मनःस्थितीत, आणि तरीही अर्थातच तनय उद्विग्नच राहतो, आपल्या प्रेमाच्या आणि प्रेमिकाच्या विरहात!
अर्ध्यात सुरू होते अनुजाची डायरी, ती घरी परत आल्यानंतरची! तिला सायकियाट्रीस्ट सुचवते तुला जे वाटतं ते लिहीत जा आणि या त्रिकोणी नात्याचा दुसरा कोन मोजता येतो. "तो" कलाशाखेचा विद्यार्थी असल्यामुळे त्याला आणि त्याच्या मित्रांना मॉडेल हवी असते चित्र काढायला. त्यामुळेच अनुजाला जाणीव होते आपल्या सुडौल शरीराची! या वेळी वाटणारं 'प्रेम' अनुजाला समजतं आणि तनयच्या अपरोक्ष "त्या"ची एकाच घरातली दुसरी कहाणी सुरू होते. आणि एक दिवस अनुजाच्या म्हणाण्यावरून अनुजा "त्या"च्या बरोबर घर सोडते (मुद्दामूनच पळून जाते असं मी इथे लिहिलं नाहीये).
आता अनुजा ठीक होत आहे, ती अजूनही "त्या"चा विचार करतच रहाते, "काय चुकलं, कुठे बिनसलं, काही क्लूजकडे दुर्लक्ष झालं का?". पण तिला घरात राहून स्वतःवर आणखी बंधनं नको आहेत, ती वेगळी रहायला लागते; तनयही घरातून बाहेर पडतो, अनुजाप्रमाणेच स्वतःच्या पायावर उभा रहायला! आणि आपण विचार करत रहातो, का असं वागला असेल "तो"? त्याच्या लहानपणच्या अनुभवांमुळे तो असा झाला असेल का काही लोकं 'अशीच' असतात, उभयलिंगी संबंधात रस असणारी?

अतिशय सुंदर आणि तरीही सोप्या शब्दात, अतिशय वेगात तनय, "तो" आणि अनुजा आपल्याला भेटून जातात. तनय या नावातच शरीराला जास्त प्राधान्य आहे, आणि अनुजा त्याचीच धाकटी बहीण! शरीर आणि मनाचे खेळ, जे रोज दिसतीलच असं नाही ते इथे दिसतात. आई, बाबा, अनुभव, दादा, रश्मी, वगैरे मंडळी वेगवेगळ्या प्रसंगांमधून येतात आणि बाकीचं जग "नॉर्मल" आहे याची जाणीव करून देत रहातात. आणि पुस्तक एका बैठकीत संपवल्यावर डोक्यात काही विचित्र विचार मनात येत रहातात, त्यासाठी मला अजूनतरी शब्द सापडले नाही आहेत.

अवांतरः हे पुस्तक मला आवडलं तसं सगळ्यांनाच आवडेल असं नाही. आणि समलिंगी/उभयलिंगी संबंध यांच्यावर चर्चा हा या धाग्याचा हेतू नाही. तेव्हा पुस्तकपरीक्षण किंवा समलिंगी/उभयलिंगी संबंध यांच्यावर बोलायचं असल्यास आपण इथेच, पण वेगळ्या धाग्यावर बोलू शकतो.
दुसरं म्हणजे मी खूपच कमी (अबतक तीन) कादंबय्रा वाचल्या आहेत. त्यामुळे चुकांची मापी असावी!

(क्वचितच कादंबय्राही वाचणारी) यमी

गुरुचरित्र म्हने बायामान्सांनी वाचु नये. कारन ते धक्कादायक हाये.
प्रकाश घाटपांडे