मोरारजी देसाई ; स.का. पाटील आणि फ्लोरा फाऊंटेनचे कारंजे

भारतरत्न आहेत मोरारजी देसाई.. मराठी माणसांचा पक्का द्वेष्टा एवढी एक ओळख पुरे आहे त्यांची, संयुक्त महाराष्ट्राच्या रणसंग्रामात अत्र्यांनी त्याना कायम 'मर्डरजी' म्हटल्याचं आठवतय!

मराठी माणसांचा पक्का द्वेष्टा एवढी एक ओळख पुरे आहे

हे कशावरून ठरवले?

...हुतात्माचौकाचे नामकरण फ्लोरा फाऊंटेनचे कारंजे करावे...

१९६० पासून हुतात्मा चौक तर फ्लोरा फाउंटन हे स्थळ १८६४ सालापासून अस्तित्वात आले. फ्लोरा फाउंटन हे रोमन देवता फ्लोरा असलेले शिल्प आणि कारंजे आहे, तर हुतात्मा चौक हे त्याच्या सभोवतालच्या जागेस /चौकास दिले गेलेले नाव आहे. कारण तेथे मोरारजींनी नि:शस्त्र जमावावर गोळीबार करण्याची आज्ञा दिली होती आणि ती पाळली गेली होती.

बेस्टबसेच्या स्टॉप्स ना फ्लोरा फाउंटन स्टॉपच्या ऐवजी हुतात्म चौक म्हणावे असा अनेक वर्षांचा हट्ट होता जो पाली़का पाळत नव्हती. १९८५ मधे भुजबळ महापौर झाल्यावर पालीका व्यवहारात मुंबई वापरण्याचे धोरण केले गेले तसेच बेस्टच्या बसेसवर त्या स्टॉपचे नाव "हुतात्मा चौक" असे केले गेले. नामकरण असले तर ते तेव्हढ्याच पुरते मर्यादीत आहे.

ही सगळी चर्चा वाचुन, खालचा पोवाडा आठवला ! अगदी ऐकण्या सारखा आहे.

आ. अत्रे - स.का.पाटील - मोरारजीभाई हा त्रिकोण समभुज नव्हता. यातले मित्रत्व आणि शत्रुत्व याचे धागेदोरे दूर कुठेतरी गुंतलेले होते. मोरारजीभाई कर्मठ उजवे होते म्हणण्यापेक्षा ते टास्क-मास्टर होते आणि आपापल्या कामात हयगय केलेली किंवा कामचुकार केलेला त्यांना आवडत नसे. आपल्याच सरकारविरुद्ध संप, मोर्चे, हरताळ हे त्यांच्या आकलनापलीकडचे होते. त्यांचे स्वतःचे आचरण आणि दिनचर्या अगदी शिस्तीची होती. आ. अत्रे यांचे व्यक्तिमत्व बहुढंगी होते. ते स्वतः उत्तम साहित्यिक, अमोघ वक्ते, साधनशुचितेची फारशी तमा न बाळगणारे, दिलदार आणि ढंगदार असले तरी त्यांच्यात तत्त्वनिष्ठा कधीच नव्हती. स. का. पाटील बुद्धिमान होते, धडपडे होते. इंग्लंडहून त्या काळी पत्रकारितेची पदविका घेऊन आले होते. संस्कृतवरही बर्‍यापैकी प्रभुत्व होते. जिद्द आणि चिकाटी या बळावर त्यांनी मुंबईच्या उच्चभ्रू माध्यमजगतात स्थान मिळवले आणि उच्चभ्रू वर्तुळातही. मुळातच चळवळे असल्याने आणि मुंबई हे स्वातंत्र्यचळवळीचे तत्कालीन केंद्र असल्याने ते आपोआप (आणि बातमीदारीच्या निमित्तानेही) या चळवळीकडे ओढले गेले. मुं.प्र.काँ.क.च्या आतल्या गोटात त्यांचा समावेश होऊ लागला. बातमीदारी केव्हाच संपली. काँग्रेस ही अशी एक चळवळ होती की तिला समाजाच्या सर्व थरांतून पाठिंबा होता. त्यात गिरणीकामगार होते तसेच गिरणीमालक आणि इतर भांडवलदारही होते. त्यापैकी मुंबईच्या उद्योगजगतात पाटीलांचा दबदबा वाढला. आणखी एक नाट्य घडत होते. बेचाळीसच्या चळवळीमध्ये भूमिगत होणे, वेषांतर करून रहाणे, प्रत्यक्ष कृती वगैरेमुळे एस.एम.जोशी, जयप्रकाश नारायण आणि त्यांच्या समाजवादी अनुयायांभोवती वलय निर्माण झाले होते. स्वातंत्र्यप्राप्तीनंतर काही काळातच समाजवादी लोक वैचारिक मतभेदांमुळे काँग्रेसमधून बाहेर पडले तेव्हा तर ते वलय काही गटांत अधिकच वाढले. तो पर्यंत आ.अत्रे काँग्रेसच्या बाजूने होते.( हे विधान अंदाजे.)
संस्थानांच्या विलीनीकरणानंतर राज्यपुनर्निर्मिती करताना द्वैभाषिक (मराठी आणि गुजरातीभाषकांचे) राज्य स्थापन झाले खरे पण मुंबईवर गुजराती उद्योगपतींचेच वर्चस्व रहाणार हे जसजसे दिसून येऊ लागले तसतसा मुंबईतल्या मराठीभाषकांमध्ये, जे मुख्यतः कामगार, कारकून असे मध्यमवर्गी होते, असंतोष वाढत गेला. त्याची दखल प्रजासमाजवाद्यांनी घेतली आणि समाजवादी विचारसरणीनुसार भांडवलदारांना विरोध करीत सामान्य माणसाची बाजू घेतली. त्यांच्याभोवतीचे वलय अधिकच गडद होऊन एक चळवळ निर्माण झाली. द्वैभाषिकाचे मुख्यमंत्री मोरारजी होते तेव्हा त्यांच्याकडे या क्षोभाला दडपण्याचे अप्रिय काम आले. तो पर्यंत लोकांचा कल लक्षात घेऊन कम्यूनिस्टही चळवळीत शिरले. किंबहुना त्यांनी चळवळीचा ताबा घ्यायला सुरुवात केली.सं.म.समितीच्या सभा गाजू लागल्या. संप, मोर्चे, हरताळांचे सत्र सुरू झाले. मोरारजी खलनायक बनले. मराठी भाषेच्या प्रेमामुळे असेल कदाचित, आ.अत्रे चळवळीत सामील झाले. अत्र्यांसारखा अमोघ वक्ता मिळाल्यावर सभा गर्दीखेचू होऊ लागल्या. टिंगलटवाळीला ऊत आला. अनेकांचे वस्त्रहरण झाले. मराठा वृत्तपत्र तुफान चालू लागले. अत्र्यांचा आणि कम्यूनिस्टांचा घनिष्ठ संबंध, नेक्सस म्हणता येईल असा, निर्माण झाला. सोविएत संघराज्याला मुंबईत भूमी(ग्राउंड) हवी होतीच. भांडवलदारांविरुद्धच्या लढ्यात ती आयती मिळाली. मराठाचे विनायक भावे कम्यूनिस्ट पक्षाचे पत्रधारक (कार्ड-होल्डर) होते. इतरही अनेक लोक होते.
स्वातंत्र्यानंतरची चारपाच वर्षे अमेरिकाही भारतात पाय रोवायच्या प्रयत्नात होती.
(क्रमशः)

आतापर्यंतचे इथले सर्व अभिप्राय विकीवर अवलंबून आहेत असे वाटले. मूळ ग्रंथवाचन फारसे दिसले नाही. त्याची कारणे कोणतीही असोत पण त्यामुळे लिखाणात वरवरचेपणा (उथळ नव्हे, सुपर्फिशिअल) येतो. मुद्दा शाबीत करता येतो कारण आपल्याला हवे तसे दुवे सापडू शकतात. पण साकल्याने आणि समग्र माहिती मिळत नाही. लिखाण आपल्या नकळत एकांगी बनते.
संयुक्त महाराष्ट्राच्या लढ्याचे व्यवस्थित आकलन होण्यासाठी लालजी पेंडसे, य.दि.फडके, गोविंद तळवलकर, आचार्य अत्रे, एस एम जोशी (आत्मचरित्र) ना.ग.गोरे, श्री. डांगे यांचे वाचन आवश्यक आहे. इतरही अनेक आहेत. हे ग्रंथ प्रचंड मोठे आहेत हे खरे पण मराठी विकीपीडियासारख्या माहितीचा स्रोत असणार्‍या ठिकाणी सकल, त्यातल्यात्यात संक्षिप्त आणि अचूक माहिती हवी. नाही तर उगमापासूनच गंगा मैली होऊ लागेल.
म्हणूनच प्रतिसादाचा पुढील भाग इतक्यात लिहीत नाही आहे. लिहिण्यासाठी मला पुनर्वाचन आवश्यक वाटले.

खूपच माहितीपूर्ण आणि उत्तम चर्चा.

लैच जब्री चर्चा. थोडेथोडे समजून घ्यायचा प्रेत्न करतो आहे.

वाचतोय.

बाकी स.का.पाटील अतिशय गरीबीतून वर आले होते असं ऐकीवात आहे.
हॉटेलात वेटरचं काम वगैरे केलं होतं त्यांनी असं कुठेसं वाचलेलं आहे.