आजच चेपूवर हे वाचले आणि मन सुन्न झाले.
एक असे ठिकाण आहे, जिथे तरुणींना, अल्पवयीन मुलींना जबरदस्ताने ढकलले जाते. ते ठिकाण गावोगावची वेश्यालय. मात्र याच परिसरात जन्म घेणार्या आणि तिथेच लहानाच्या मोठ्या झालेल्या मुलींना लहानपणापासूनच या गोष्टी शिकवल्या जातात. तिथल्या मुलांचे कोमेजलेले विश्व कसे असते? पश्चिम बंगालच्या कोलकाताच्या सोनागाछी परिसरात एक डॉक्युमेंट्री चित्रित झाली होती. (तिला त्या वर्षीचे ऑस्करदेखील मिळाले होते.) हा परिसर वेश्यालयासाठी ओळखला जातो. अशा परिसराला 'बदनाम गली' असे सामान्य भाषेत म्हटले जाते. या परिसारत राहणार्या महिलांची आणि मुलांची छायाचित्रे लंडनच्या सॉविद दत्ता या फोटोग्राफरने काढली होती, ज्याला पाश्चात्त्य जगात फार गौरवले गेले. या परिसरात जाणे आणि राहणे खूप कठीण असते, तरीदेखील येथील महिलांचे-मुलांचे चित्रण समर्थपणे केले गेले आहे ...
जवळपास १२ हजार मुली सोनागाछीमध्ये राहतात. त्या येथे सेक्स वर्कर म्हणून काम करतात. त्यांच्यामधील १८ वर्षाखालील मुलीदेखील सामील आहेत. येथे अनेक मुली शाळा सोडून येथे काम करतात. येथे लहान असो अथवा मोठी, प्रत्येक तरुणीला देहव्यापारात ढकलले जाते. येथे जन्मलेल्या मुलींना लहानपणापासूनच येथील सर्व कामे शिकवली जातात. तसेच मुलांना स्ट्रीट गँगला सांभाळण्यास शिकवले जाते. येथे जन्म घेणार्या मुलींच्या नशिबीच देहव्यापारासारखी शिक्षा लिहिलेली असते. कोलकातामधील या वेश्यालयावर बनवलेली ती फिल्म होती बोर्न इनटू ब्रॉथेल्स. (Born Into Brothels)
कोची, शांती, सुचित्रा, अविजित, माणिक, गौर, पूजा मुखर्जी आणि तापसी व अमेरिकी पत्रकार जेना ब्रीस्की यांची ही कथा आहे. सोनागाछीमधल्या एक गल्लीतून डॉक्युमेंट्री सुरू होते आणि आपल्याला सव्वा तास खिळवून ठेवते. उंदरांची बिळे, रंगांचे पोपडे उडालेल्या भिंती, पान खाऊन जागोजागी मारलेल्या पिचकार्या, ठिकर्या उडालेल्या पायर्यांवरून भेलकांडत वरखाली जाणारी दारू प्यायलेली माणसे, डोळ्यात पोटाची आग घेऊन अर्धउघड्या वेशातल्या भडक मेकअप करून उभ्या असलेल्या बायका-पोरी, जिन्यांच्या कानाकोपर्यात खितपत पडलेली रोगट माणसे अन जगण्याची शर्यत हरलेल्या अन या अंधार्या दुनियेची अडचण झालेल्या वृद्ध गलितगात्र स्त्रिया आणि तिथली ही मुले एकेक करून समोर येत राहतात.
पडेल ती कामे करणे, देतील त्या शिव्या ऐकणे अन दृष्टीस पडेल ते पाहणे आणि या सर्वांचा एकत्रित अर्थ लावणे ही या मुलांची दिनचर्या. यात भांडी घासण्यापासून ते अंथरूण लावण्यापर्यंतची सर्व कामे आहेत. मोठाल्या आंटीला बादलीभर पाणी अंघोळीला काढून देण्यापासून ते किरकोळ बिडीकाडीची शॉपिंग अशी नानाविध हरकामे ही मुले करतात. तिथे येणारी माणसे वाईट आहेत, हे पुरुष असे का वागतात असा यांचा एक प्रश्नही आहे. '१० वर्षाच्या किशोरवयीन कोचीला आता सांगितलं जातंय की तिला लवकरच 'लाईन' मध्ये यायचंय.' हे तिच्या तोंडून ऐकताना तिची निरागसता आपल्याला आंतरबाह्य हादरवून टाकते. पत्रकार जेना ब्रीस्की ह्या सर्व मुलांना एकेक कॅमेरा आणि भिंग देते. खेळणी समजून ती मुले या कॅमेर्याशी खेळू लागतात. नंतर फोटो काढू लागतात. ह्या मुलांनी काढलेली स्थिर छायाचित्रे आपल्या डोळ्यात पाणी आणतात. त्या फोटोत एक कौशल्य म्हणून काहीही विशेष नाही, पण त्यात जे दिसते ते अत्यंत विदारक अन बोलके आहे. या व्यवसायातले वेठबिगार जीवन स्वीकारलेल्या आपल्या आई-वडिलांसोबत राहणारी शांती आणि माणिक ही दोन भावंडे सांगतात की आई बंद खोलीत काम करते, तेव्हा गच्चीवर जावे लागते. या भावंडांनी काढलेले फोटो त्यांच्या घरातलं अस्ताव्यस्त अमिबासारखे आयुष्य आपल्या समोर मांडतात.
कोचीला तिचा बाप विकणार होता, पण ती मावशीमुळे वाचली. तिच्या आईचे मानसिक संतुलन बिघडलेले आहे, तिची सहा भावंडे मेली आहेत. आईने एकदा हावडा ब्रिजवरून उडी टाकून जीव देण्याचाही प्रयत्न केलेला आहे. कोचीच्या आजीला तिला या धंद्यात आणायचे नाहीये. पहाटे ४ वाजल्यापासून कामाला जुंपली गेलेल्या कोचीमध्ये तिची आजी स्वतःला पाहते. ती तिला घेऊन वसतिगृहात येते. तिथे सगळ्या चौकशीचे लचांड तिच्या मागे लागते. कोची शाळेचा गणवेश घालून तयार आहे पण शाळेच्या प्रवेशाची जुजबी कागदपत्रे तिच्या घराच्या त्या छोट्याशा खोलीवजा उकिरड्यामध्ये सापडत नाहीयेत. हे सगळे अगदी सहज आपल्यापुढे येत राहते आणि आपण सुस्कारे सोडत ते बघत राहतो.
लहानग्या पूजाच्या आईला तिचा बाप दारूसाठी बडवत राहतो आणि ती व तिची आजी हताश होऊन बघत राहतात. गौरला वाटते की पूजाला येथून दूर कुठेतरी घेऊन जावे. या नरकातून तिची सुटका करावी, पण कसे आणि कुठे हे त्याला माहीत नाही. एकदा ही सगळी बच्चे कंपनी दोन वेगवेगळ्या टॅक्सीमधून प्राणीसंग्रहालयाला भेट द्यायला जातात, तेव्हा त्यांच्या तोंडची शिवीगाळी आणि धक्काबुक्की याचे आपल्याला काही दुःख वाटत नाही.
पौगंडावस्थेत असलेल्या सुचित्राची आई तिच्या लुगड्यातला अंधार धुता धुता आकाशीच्या बाप्पाला शिव्यांची लाखोली वाहायला गेलीय. तिला आता तिची मावशी सांभाळते. तिने सुचित्राच्या मागे धोशा लावला आहे मुंबईला जाण्याचा. तिला मुंबईच्या स्पॉटमध्ये धंद्यात लावून आतापर्यंत झालेला सर्व खर्च तिला वसूल करायचा आहे. सुचित्राच्या घरातल्या सर्व मुली लाईनमध्ये आहेत. आता तिनेही जायला पाहिजे असे तिथले मत आहे. गौर आणि पूजा यांना मात्र हे अमान्य आहे. सुचित्राला मात्र यावर उपाय काय आहे ते माहीत नाही. साखळीला बांधलेली लहान भावंडे, क्षयाने खंगलेले दारुडे बाप आणि दुपारच्या वेळेस डोक्यातल्या उवा काढत मांड्या दाखवत बसलेल्या रिकाम्या बायका हे इथले अविभाज्य भाग डोळ्यापुढे तरळत राहतात...
जेना ब्रीस्की या मुलांच्या निवासी शाळेच्या प्रवेशासाठी एका मिशनरी शाळेत जाते. सोनागाछीचे नाव ऐकून लोक कसे नाके मुरडतात यांचे ती किस्से ऐकते. चिंचोळ्या, अंधारलेल्या जळमटलेल्या गलिच्छ किळसवाण्या गल्ल्यामधून कॅमेरा फिरत राहतो. आपल्याला पाहिजे असलेली स्त्री घेऊन तिच्या चिंध्या चिरगुटाच्या घराकडे चालत जाणारी कसल्या तरी एका अनामिक धुंदीत चाललेली माणसे. भगभगत्या बल्बखाली आपल्या देहाचा बाजार मांडून यंत्रवत उभ्या असलेल्या डार्क शेडमधल्या त्या मुली सतत समोर येत राहतात...
कोलाहलात जगणारी माणसे, खरकटे खाणारे भुकेले लोक यांचे फोटो गौरने काढलेत. तो ठासून सांगतो, 'गावाकडे लोक मातीच्या लहान घरात राहत असतील पण ते त्यात सुखी आहेत. इथल्यासारखे बकाल आणि घाणेरडे जीवन कुठल्या देशात नसेल असे त्याचे बालमन सांगते..." त्याला या सर्वांची घृणा आहे. तर अविजित हा चित्रेही खूप चांगली काढतो. त्याने काढलेले फोटो त्याच्यातल्या कलेची साक्ष देतात. सुनील हलदर हा त्याचा बाप आहे. आधी धडधाकट असणारा चांगली दोनचार माणसे बुकलून काढणारा सुनील पूर्वी चांगल्या वर्तणुकीचा होता. तो आता दिवसभर गांजा पीत असतो. अविजीतच्या घरात सकाळी उठल्यापासून लोक दारू प्यायला येतात. जे लोक पैसे देत नाहीत त्यांच्या मागे लागून त्यांचे पैसे आणणे हे अविजीतचे काम आहे.
जेना या सर्व मुलांना घेऊन समुद्रकिनार्याच्या सहलीवर जाते. छान छान नवे कपडे घातलेली ही मुले पाहतानासुद्धा आपल्याला आंनद व्यक्त करता येत नाही इतके आपण खजील होऊन जातो. या सर्व मुलाना घेऊन जाणारी ती जादुई बस आणि पार्श्वसंगीतात वाजणारे 'गोपाला गोपाला देवकीनंदन गोपाला' आपल्याला अजून विचार करायला भाग पाडते. बीचवर खेळणारी ती निरागस स्वच्छंद मुले पाहताना आपल्याला वाटू लागते की ती तिथून परत जाऊच नयेत. दिवस मावळतीला लागतो, सहल परत फिरते. बसमध्ये आता मुली फिल्मी गाण्यांवर नाचू लागल्या आहेत अन बस त्या भगभगणार्या बल्बच्या रस्त्यांवरून जाऊ लागलीय. आत मुलींचे नाचगाणे चांगलेच रंगलेय, हे पाहताना आपल्या काळजाचा नकळत थरकाप उडून जातो. आपली सुखवस्तू मुले उगाच डोळ्यापुढून तरळून जातात. नाही म्हणत म्हणत मुले आणि बस त्या चिंचोळ्या रस्त्याला लागतात. पुन्हा तोच बाजार आणि तिच माणसे ....
सकाळी उठल्यावर लहानग्या माणिकला त्याच्या शेजारची बाई फरफटत ओढत नेऊन जनावरांसारखे मारते, त्या वेळेस दिल्या जाणारया अर्वाच्य अभद्र लिंगवाचक भोचक शिव्या आणि तिथली सकाळची संथ निर्जीव बेचव रुटीन समोर येते. डॉक्युमेंटरीतल्या पुढच्या प्रसंगात जेना अविजितच्या रेशन कार्डसाठी सरकारी कचेरीत जाते, तो प्रसंग मेंदूत शिसे ओतून बधीर करून जातो.
छायाचित्रकार रोस कुफमेन या मुलांना फोटो काढण्याच्या आणखी काही टिप्स देतात. बाह्यजगातल्या चार गोष्टी विमानापासून ते वर्तमानपत्रापर्यंतच्या अर्थासह त्यांना सांगतात. 'मला आधी डॉक्टर व्हावे वाटत होते, नंतर आर्टिस्ट व्हावे वाटत होते पण आता काही नाही. माझ्या आयुष्यात आशा नावाची गोष्टच नाही' असे अविजित त्यांना सांगतो. मुलांना संगणक शिकविला जातो तेव्हा त्याना त्यावरून जेना मावशीसोबत गप्पा माराव्याशा वाटतात. या मुलांमध्ये ती सर्व प्रज्ञा आहे जी डॉक्टर, वकील, इंजीनियर होणारया इतर मुलांमध्ये आहे. पुढे या मुलांवरती परदेश दौर्याचे सर्व सोपस्कार पार पाडले जातात आणि डॉक्युमेंट्रीच्या प्रदर्शनाच्या निमित्ताने काहींची विदेश वारी निश्चित होते. त्याआधी जेना त्यांना सबेरा या 'होम फॉर हेल्पलेस चाईल्ड' निवासी शाळेमध्ये दाखल करते, तेव्हा घरातून निघताना आपआपल्या आईचे, आजीच्या पायी ही मुले मस्तक ठेवतात. हळवी होतात, रडू लागतात.
अॅमस्टरडॅमला भरलेल्या जागतिक छायाचित्र प्रदर्शनात अविजितने काढलेली छायाचित्रे समाविष्ट होतात, तो त्याने काढलेल्या छायाचित्रातले दुःख तिथे विशद करून सांगतो. तिथून परतलेला जीवनात आशा नाही म्हणणारा अविजित आशेच्या नव्या घरात जातो. माणिकचे वडील मात्र त्याला बाहरेच्या जगात सोडत नाहीत. काही दिवसांनी पूजाच्या आईने पूजाला सबेरामधून काढून नेले आहे. शांती मात्र स्वतःच्या जबाबदारीवर सबेरा सोडून गेली आहे. जीवनातल्या मोठ्या विषयावर बोलणारा गौर मात्र सबेरामध्येच आहे, त्याला विश्वविद्यालयापर्यंत शिकायचे आहे. फारसे न बोलणारी तापसी मात्र सबेरा सोडून पळून गेली अन नंतर तिने संलाप या फक्त मुलींसाठी असलेल्या निवासी शाळेत स्वतःला भरती करवून घेतले आहे. सुचित्राच्या मावशीने तिला या नरकातून बाहेर काढण्यास नकार दिला आहे आणि बडबडी कोची सबेरातच खुशीत आहे. या डॉक्युमेंट्रीनंतर या मुलांवर लिहिलेले पुस्तक, फिल्म आणि प्रदर्शनातून झालेला नफा या अंधारलेल्या वस्तीतल्या उजाड मुलांना देण्यासाठी 'किड्स विथ कॅमेरा' ही संस्था काढलेली आहे. फिल्मच्या श्रेयनामावलीत सत्यजित राय फौंडेशन, माता मृदुलानंदमयी आणि १४वे दलाई लामा यांचीही नावे आहेत. फिल्मच्या शेवटी जेना काही मुलांसमवेत ह्या गल्ल्यांमधून पाठमोरी चालत जाताना दिसते आणि फिल्म संपते.
यामध्ये काही शॉटससाठी मुलांच्या कपड्यात कॅमेरे लपवले गेले होते, त्यात ग्राहकासोबत शोषल्या गेलेल्या स्त्रिया आणि जवळच काळीज पिळवटून टाकेल अशी रडणारी आईच्या दुधावर जगणारी अर्भके यांचा आवाज होता. यामुळे कोलकत्त्यात फार मोठा गदारोळ माजला होता.
'पश्चिमी जगाला आपले दैन्य, भकासपणा, भुकेकंगाल जिणे, मानवी हक्कांची सररास होणारी पायमल्ली आणि बालकांची- स्त्रियांची पिळवणूक यामध्ये खूप स्वारस्य आहे' असे म्हणून आपण या फिल्मला आपल्या पळपुट्या अवसानघातकी वास्तवापासून दूर लोटू शकत नाही. फिल्ममधली पहिली ४० मिनिटे आपण जितके बेचैन होतो, तितके आपण शेवटच्या विसेक मिनिटात होत नाही. कारण आपली हतबलता आणि आपल्या बोथट संवेदनांनी आपण इतके निगरगट्ट झालो आहोत की फिल्मच्या शेवटी तर आपण निव्वळ सुस्कारे सोडून या जगण्याप्रति दळभद्री सहानुभूती व्यक्त करून आपल्या सामाजिक जाणिवांचा षंढपणा अलगद लपवतो. इथल्या अफाट समस्या, अगदी तोकडे व्यवस्थापन, त्रोटक एनजीओ आणि भरीस भर आपली स्वप्नदोषग्रस्त पंगू झालेली शासनव्यवस्था या सर्वांवर काय बोलावे आणि काय लिहावे?
ब्रोंथेल म्हणजे वेश्यालये. to board या अर्थाने वापरल्या जाणार्या जुन्या जर्मन बोर्ड या शब्दापासून फ्रेंच bordel हा शब्द आला आणि पुढे brothel हा शब्द रूढ झाला. ह्या ब्रॉथेलमध्ये जन्मलेली ही अभागी मुले आणि त्यांच्या या तहहयात नरकयातनांचे आपण करंटे, कर्मदरिद्री साक्षीदार हा टोकदार अपराधीपणा खूप खोलवर आघात करून जातो.. अर्थातच ज्याच्या जाणीवा अन संवेदना जिवंत आहेत त्यालाच हे आघात जाणवतात.
फिल्मला आता अकरा वर्षे झाली आहेत. यातली दोनेक मुले वगळली, तर बाकी त्या नरकातच आहेत. बाहरेच्या जगातल्या आपल्या इतर माताभगिनींना सुखाचे आणि बर्यापैकी सुरक्षित असे जे काही जीवन आज जगता येतेय, त्यामागे अशा गावोगावच्या ब्रोथेल्समधल्या नरकातले असह्य अब्रूच्या चिंधड्या उडालेले आयुष्य आपल्या या अनामिक माता-भगिनी आणि कोवळी बालके जगतायत. त्यांच्या जगण्याला सलाम म्हणावा इतकीदेखील माझी लायकी नाही.
ही फिल्म बघताना कुठेही अश्लीलपणा येऊ दिलेला नाही, देहप्रदर्शनही टाळले आहे. तरीसुद्धा इतकी खोलवर आघात करणारी ही फिल्म बघून कुणाच्या सेक्सविषयक भावना उद्दीपित होत असतील, तर त्याने आपल्यात एक लिंगपिसाट श्वापद आहे असे समजण्यास काही हरकत नाही.
- समीर गायकवाड.
http://sameerbapu.blogspot.com/2015/08/blog-post_30.html
https://youtu.be/_kyXFr2g1x8 ही या डॉक्युमेट्रीची लिंक आहे ...
Sameer-Bapu Gaikwad's photo.
प्रतिक्रिया
31 Aug 2015 - 7:49 am | एक एकटा एकटाच
धन्यवाद भिंगरी
एका चांगल्या संवेदनशील विषयाला आमच्या समोर मांडल्याबद्दल.
आणि लेख ही उत्तम लिहिलाय
31 Aug 2015 - 7:52 am | भिंगरी
हा लेख मी चेपुवरुन जसाच्या तसा टाकला आहे.
1 Sep 2015 - 1:27 pm | प्यारे१
समीर गायकवाडांना कळवलं का तसं?
मिपावर कॉपीराईट बद्दल अत्यंत 'स्पष्ट' मतं आहेत बरं का.
31 Aug 2015 - 8:03 am | डॉ सुहास म्हात्रे
:(
31 Aug 2015 - 8:13 am | मांत्रिक
निःशब्द! काय बोलावं काहीच सुचत नाहिये.
31 Aug 2015 - 9:32 am | सुबोध खरे
- १००
31 Aug 2015 - 6:08 pm | एस
कदाचित - हे + टंकायचं असेल डॉक्टरांना.
31 Aug 2015 - 9:15 pm | मांत्रिक
हो अहो मी पण काळजीत पडलो, की माझ्याकडून काय चूक झाली.
31 Aug 2015 - 6:12 pm | एस
अशाच एका विषयावर मी गेल्या दिवाळी अंकात एक कथा लिहिली होती. दुवा सापडत नाहीये. पण ती लिहिताना जसा अस्वस्थ झालो होतो त्याचप्रकारे ह्या लघुपटाच्या कहाणीबदल वाचून झालो.
31 Aug 2015 - 6:36 pm | मदनबाण
मला वाटतं... मी ही डॉक्युमेंट्री पाहिली आहे, नीटसे आठवत नाही... पण त्या लहान मुलांचे विश्व, फोटो काढणे आणि ते पाहणे एक वेगळेच जग ! हल्लीच एक डॉक्युमेंट्री पाहिली ती इथे देतो :-
जपानच्या अर्थव्यवस्थे बाबतीत जाणुन घेण्यासाठी जालावर शोध घेताना, तू-नळीवर ही डॉक्युमेंट्री पाहिली.
मदनबाण.....
आजची स्वाक्षरी :- ये ज़मीं गा रही है, आसमां गा रहा है... :- { Teri Kasam (1982) }
31 Aug 2015 - 7:01 pm | रेवती
दुर्दैवी गोष्ट आहे.
31 Aug 2015 - 7:43 pm | सूड
.
31 Aug 2015 - 8:36 pm | सस्नेह
वाचवत नाही असे जीवन ती मुले वास्तवात कशी जगत असतील ?
1 Sep 2015 - 5:44 am | स्पंदना
काय आयुष्य ते!!
भिंगरीताई इतकं संयमित लेखन येथे आणल्याबद्दल धन्यवाद.
2 Sep 2015 - 3:05 pm | नाखु
सुरक्षीत जगाबाहेरही एक काय अनेक विश्वं आहेतच आपल्याला अपरीचीत आणि दाहकही !!!!!
1 Sep 2015 - 6:47 am | कॅप्टन जॅक स्पॅरो
-_-
1 Sep 2015 - 7:33 am | अजया
वाचून सुन्न झालं डोकं:(
1 Sep 2015 - 1:17 pm | मितान
:(
1 Sep 2015 - 1:29 pm | प्यारे१
लेख अत्यंत 'त्रास'दायक आहे.
1 Sep 2015 - 2:31 pm | कविता१९७८
बापरे , भयाण आहे हे सगळं
1 Sep 2015 - 3:14 pm | खटपट्या
:(
2 Sep 2015 - 9:22 pm | सानिकास्वप्निल
लेख वाचताना त्रास झाला :(
खरचं दुर्दैवी आहे....