मी, ग्रेस आणि १० रुपये

खूप छान लेख! आवडला. एक कविता समजून घेण्यासाठी इतका खटाटोप!! एवढ्या प्रयत्नात एमबीए डिग्री मिळाली असती एखाद्याला. :-)

जे इतके दुर्बोध असेल ते केवळ दुर्बोध आहे म्हणून चांगले आहे असेच बहुधा बर्‍याच दुर्बोध कलाकृतींच्या बाबतीत घडते का?

हे गाणे ऐकायला छान वाटते; आता वाचतांना काहीच कळले नाही.

हे रक्त वाढतानाही, मज आता गहिंवर नाही
वस्त्रांत द्रौपदीच्याही, तो कृष्ण नागडा होता

हे काय आहे? काय भानगड आहे ही? काही अनैतिक संबंधांविषयी आहे का? मला प्रश्न पडतो की एवढी दुर्बोधता कशासाठी? तुम्हाला आपण काय लिहिले आहे याचा रसिकांना थांग पत्ता लागू नये असे वाटत असेल, सगळं जर असं एन्क्रिप्ट करून ठेवायचं असेल तर मग लिहिण्यातच काय हशील? हे म्हणजे अंधारात एखाद्याच्या सुंदर बायकोला डोळा मारण्यासारखे आहे. एखाद्याला दुसर्‍याच्या सुंदर बायकोची मोहिनी पडते पण कुठे व्यक्त होण्याची सोय नाही. जोडे पडतील! "मला दीपिका पदुकोण आवडते; तिचा कमनीय बांधा फारच मोहक आहे" असं एखादा सगळीकडे, चारचौघात, दस्तुरखुद्द बायकोसमोरदेखील खणखणीत आवाजात म्हणू शकतो. पण दुसर्‍याच्या बायकोबद्दल नाही ना असं डायरेक्ट बोलू शकत! मग अंधारात डोळा मारायचा. तेवढंच काहीतरी सनसनीखेज केल्याचं समाधान!

आपलं गुपित, आपल्याच कुपीत!
पुरुषाचा जन्म, तसा आहेच शापित!

असो. मंगेशकरांनी अशी सुंदर गाणी केली नसती तर ग्रेसांच्या कविता किती मर्यादित राहिल्या असत्या? अगदी मूठभर लोकांना माहित असल्या असत्या. कदाचित कविता म्हणून त्या श्रेष्ठ असतीलही, मागे कुणीतरी म्हटल्याप्रमाणे माझाच मेंदू तेवढा प्रगल्भ नसावा. :-(

कवितासंग्रहाचे हे नाव वाचून तुम्ही हा कवितासंग्रह विकत घेऊ शकलात याबद्दल तुमचे अभिनंदन! :-) मला नाव वाचूनच चक्कर (किंवा भोवळ) आली असती. 'चंद्रमाधवी' म्हणजे काय किंवा कोण याच प्रश्नाने मला रात्रभर झोप लागली नसती.

मी हेच आधी च्या संक्षींच्या लेखात लिहीले होते. समजायला कठीण असणे, तरल असणे वगैरे समजु शकतो.
३-४ कवितांची गाणी झाली म्हणुन मराठी लोकांना ग्रेस माहीती तरी झाले, तसाही त्या गाण्यांचा अर्थ कोणालाच लागत नाही.

पण असे निरर्थक लिहायला हिंम्मत पाहीजे

खरं तर निवांत प्रतिसाद लिहीणार होतो पण ससु भाऊंच्या प्रतिसादाने रहावले नाही म्हणून या दोन ओळी.

तसे आम्हाला बर्‍याचशा गोष्टींमधले काही कळत नाही पण असं वाटत की कविता कळायला तेवढ्यापण प्रगल्भतेची गरज नाहीये हो.
म्हणजे असं की, एखादी कविता भावली, तुम्हाला वाटेल तशी समजली, बास झालं ना ?

संक्षीनी त्यांन जे वाटलं ते त्यांचं त्य कवितेचं रसग्रहण मांडलं, तुम्ही सहमत व्हा अथवा नका होऊ, तुम्हाला कविता ही त्या रसग्रहणाशी कशाला बांधून हवीये.

म्हणजे मला म्हणायचय की, तुम्हाला दिसलेला चंद्र वेगळा असू शकतो. त्याबरोबर भावणारा अर्थ वेगळा असू शकतो. कोणाला विरक्ती येत असेल तर कोणाला प्रेयसी आठवत असेल. कोणाला डाग दिसत असतील तर कोणाला त्याची पांधुरकी किनार मोहत असेल. कदाचित कोणाला काहीच वाटत नसेल.

तिथे चंद्राचा सहभाग इतकाच की तो ह्या संवेदना निर्माण करु शकतोय. तसेच कवितेचे.. कविता अथवा लेखन प्रथम स्वांत सुखाय असावे असे वाटते. मग कोणी प्रकाशित केले तर ते वाचण्या न वाचण्याचे स्वातंत्र्य इतरांचे. तुम्हाला हवा तो अर्थ काढला म्हणून कवी कोर्टात खेचू शकत नाही (असे वाटते).

बर्‍याचदा कविता कळणे हा प्रतिष्ठेचा मुद्दा बनतो म्हणजे असे की, स्वतःला भावलेली कविता ही एखाद्या मान्यवराच्या मताशी ताडून पाहिली जाते (जणु काही तो नवनीत अपे़क्षीत प्रश्नसंच आणि हेच ते पैकीच्या पैकी मार्काचे उत्तर!).
मग तुमचे उत्तर त्या बेंचमार्कवर ठेवून पाहणे, मित्रमंडळींच्यात त्यावर चर्चा, मग 'कोणाला किती कळाली (म्हणजे मान्यवराच्या उत्तराच्या जवळ तुमचे उत्तर गेले)' आणि त्यातून मिळणारी पांडित्य प्रशंसा.

कशाला हा सोस.. भावली कविता बस्स. कवी ग्रेस आहे की मर्ढेकर की माडगूळकर त्याने फरक पडू नये आणि मग एखाद्या खूप गाजलेल्या कवी लेखकाचे लेख आपल्याला आवडत नाहीत (वा कळत नाहीत), रुचत नाहीत याची ना खंत ना खेद वाटावा. त्याने हवे म्हणून लिहिले, ज्याना भावले त्यांनी घेतले.

अवांतर : stereogram images या आम्हाला कधी दिसू शकलेल्या नाहीत पण इतरांना दिसतात याचे नेहमीच दु:ख होते.

समजायला अवघड आहे हे खरे! निवडुंगमधील गाण्यात २ कडवी वगळलीयेत हे आत्ता समजले, तरीही कविता दुर्बोधच राहिलीये. मला तेवढीच ग्रेसांची एक कविता माहितीये व गाणे केले म्हणून आवडली. आपले लेखन आवडले.

ती गेली तेंव्हा रिमझिम हे गाणे ऐकल्यावर असाच गोंधळ झाला होता नंतर लक्षात आले हे गाणे एक मूल ज्याची आई तिच्या प्रियकरासोबत पतीचे कुटूंम्ब सोडून पळुन गेली आहे त्या प्रसंगावर/अनुशंगाने विषद करत आहे..... स्पिचलेस!

लहान वयातच घरातून आई निघून गेल्यामुळे, आणि तीही मुलाला आणि नवर्‍याला सोडून गेल्यामुळे, ग्रेस यांच्या बालमनावर खोल जखमा झाल्या. आणि त्यामुळेच कदाचित ते दुर्बोध कविता लिहायला लागले असावेत. म्हणजे त्या कविता केवळ त्यांच्या स्वतःसाठी होत्या. दुसर्‍यांना त्या समजायलाच पाहिजेत असा त्यांचा आग्रह नव्हता. तरीही लोकांनी त्यांचा 'साईबाबा' करायचा प्रयत्न केला त्याला ते काय करणार ?

धन्य तुमची! लेख आवडला.

बाकी अस्वस्थामा यांचाही प्रतिसाद आवडला. कविता किंबहुना प्रत्येक कलाकृती प्रत्येकाला वेगळी दिसेल हे खरे. परंतु ज्ञानोबांची विराणी वाच्यार्थाने घेऊ नये. नाही का! नाहीतर कोणीतरी ती भावगीते आहेत असे म्हणायचे उद्या.

मात्र काही लोक "मला अर्थ कळलाय बुवा, तुला एवढं साधं कळत नाही?" असा दुसर्‍याच्या मनात न्यूनगंड निर्माण करायचा प्रयत्न करतात ना ते अजिबात आवडत नाही.

द्या टाळी...
आपली मते बराब्बर जुळतात.
आम्ही ढ असू पण उगीच निरर्थक शब्दांचे डबे जोडलेल्या कशालाही कविता म्हणू शकत नाही.

_/\_

ग्रेस, यांच्या कवितेचा अर्थ लागला तर तो तो त्या व्यक्तीपुरता असतो. तुम्हाला लागलेला अर्थ हा दुसऱ्याला समजेलच असे नाही. ग्रेस समजून घेण्याचे काव्य आहे, जेवढे आपल्याला समजले त्याचा आनंद घ्यावा व पुढील मार्ग शोधावा.. !

पटलं पटलं! "डुडूळगावचा गोलंदाज" ही ग्रेसना मिपाच्या उत्तराची कविता आठवली.

कविता समजली नाही याचा अर्थ कविता दुर्बोध आहे असा का काढावा? कदाचित ती कविता समाजत नाहीं, भावत नाही म्हणजे आपणच दुर्बोध असु।

म्हणून मी त्याला निरर्थक शब्दांची जोडणी म्हणनार नाही. मला ग्रेसच्याच काय इतर बऱ्याच कविता समजत नाही. तसेच बरेच चित्रपट किंवा नाटक कळत नाही.
ग्रेसच्या कवितेमधे एक गेयता असते, लय असते ती आवडते. वरच्याच कवितेतील शेवटल्या कडव्याला चाल लावलेली नाही तरीही त्याची लय जाणवते.
वरील कविता ज्यावेळेला ऐकली त्यावेळेला आईशी काहीतरी भांडण होते हे कळले. ती आई होती या ओळीवरुन. ती आई गेली म्हणजे वारली की कोणचा हात धरुन गेली याचा बोध आजवर झाला नाही.

शरद, लेख नेहमीप्रमाणेच चांगला आहे, आवडला.
या कवितेविषयी खुद्द ग्रेस यांचेच स्पष्टीकरण कुठ्ल्याशा मुलाखतीत ऐकले तेव्हाच मलाही त्यांना काय अभिप्रेत होते ते कळाले. मला दोन्ही अर्थ तेव्हढेच भावतात.
ग्रेस यांच्या काही कविता आवडतात / भावतात, पण समजतातच असे नाही. त्यांच्या कवितांमधील काही उपमा मात्र अतिशयच आवडल्या आहेत... 'धुरकट कंदील', 'अज्ञात धुके', ' वनवासात सीतेच्या अंगावरचा राघवशेला'
काय अफाट कल्पनाशक्ती आणि जाणीवा असतात एकेकाच्या!!!

शरद राव !
ग्रेस जर समजुन घ्यायचा असेल तर मला वाटत त्यांच्या साहीत्या चा अनुभवण्याचा आदर्श क्रम असा ठेवला तर ग्रेस नक्कीच अधिक चांगला समजु शकतो. असे मला वाटते.
सर्वात अगोदर मग नंतर नंतर असा खालील क्रम वापरुन बघा हा सोप्या कडुन कठीण होत जातो.
१- सर्वप्रथम ग्रेस च्या कविता व संवादांवर बनवलेली साजणवेळा ही चंद्रकांत काळे च्या शब्धवेध निर्मीत नितांतसुंदर कॅसेट ऐकावी. ग्रेस ची पहीली भेट घेण्याची इतकी सुंदर सुरुवात नाही. यात माधुरी पुरंदरे चंद्र्कांत काळे यांनी ग्रेसच्या कविता गायलेल्या आहेत. अप्रतिम असे संगीत आनंद मोडक यांनी दिलेले आहे. यातील माधुरीच्या आवाजातील पाठीवर बाहुलीच्या चांदणीचा शर गोर्या मुलीसाठी आला काळा घोडेस्वार व काही धारा माझ्या पोरी काही तुझ्या धारा पावसाळी आभाळात एखादाच तारा तर निव्व्ळ पागल करणारी गाणी आहेत. इतकी श्रेष्ठ निर्मीती एका कविच्या साहीत्यावर आधारीत आजपर्यंत मराठीत तरी झालेली नसावी.
२- त्यानंतर चर्चबेल ललितलेख संग्रह यातील सर्केस इनोसंट एलीस तांदुळ मोजणार्या मुलींचा लेख अति सुंदर
३- त्यानंतर मितवा ललितलेख संग्रह ( वरील उतारा त्यातीलच अतिशय विलक्षण पुस्तक ह्र्दयनाथ मंगेशकर म्हणतात कोणी गीता कोणी बायबल उशाशी घेउन झोपतो मी मितवा उशाशी घेउन झोपतो.
४- त्यानंतर संध्यामग्न पुरुषाची लक्षणे हा ललित लेख संग्रह वाचावा हा थोडा अलीकडच्या काळातील यात ग्रेस त्यांची निर्मीती प्रक्रीया विस्ताराने उलगडुन सांगतात.
५- त्यानंतर डॉ, नंदकुमार मुलमुले यांचे रचनेच्या खोल तळाशी समीक्षा वाचावी अतिशय आशयगर्भ समीक्षा मानसशास्त्रा च्या व आस्वादाच्या ही अंगाने केलेली अतिशय सुगम.
६- त्यानंतर सामना च्या रविवार च्या उत्सव पुरवणीत येणारा ग्रेस चा स्तंभ मिळवुन वाचावा माझ्याकडे कात्रणे आहेत पण ती स्कॆन वगैरे करणे फ़ार कीचकट आहे यार. ( त्यांचे इतर स्तंभ लेखन अलीकडच्या काळातील नाही ते टाळावे त्याने सुरुवात करु नये असे म्हणायचे आहे)
७- नेट वरुन त्यांच्या जाहीर सभेतील मुलाखती व्याख्याने एकावीत. त्याचे व्हीडीओ बघावेत.
८- संध्यासुक्तांचा यात्रिक हा व्हीडीओ बघावा यात एका भागात शुभा गोखले मुलाखत घेतात ग्रेस यांची त्यांचे घर ग्रेस च्या घराच्या भिंतीवरील भन्नाट पेंटींग्ज अनेक वस्तु आदि ही दाखवलेले आहेत. दुसर्या भागात ग्रेस वरील कवितेवर अगदी डीटेल मध्ये ( ती गेली तेव्हा रीमझीम पाउस निनादत होता वर बोलतात) असा व्हीडीओ आहे. अतिशय सुंदर ग्रेस ला त्यांच्या स्वत:च्या तोंडुन एकण्या सारखा अनुभव नाही भावना सरळ पोचतात.
९- चित्रकर्ती शुभा गोखलेंची साइट त्यांची ग्रेस च्या कवितेवर आधारीत चित्रे बघावीत त्यांचा लेख वाचावा
१०- त्यानंतर जी.ए. आणि ग्रेस यामधील पत्रे वाचावीत व जी.ए. च्या कवि ग्रेस वर केलेले विवेचन वाचावे. हे मौजेने प्रकाशित केलेल्या जी.ए. च्या चार खंडाच्या पत्रसंग्रहात मिळेल. हा पत्र संग्रह अतिशय वाचनीय आहे.
११- ग्रेस यांच्या मृत्यु पश्चात अनेक मान्यवरांनी लिहीलेले उत्तम लेख जमवुन वाचावेत यात महेश एलकुंचवार,आदिंचे खास करुन
१२- हा बेस तयार झाल्यानंतर ग्रेस यांचे म्रुगजळाचे बांधकाम हे पुस्तक वाचावे. ( हा ग्रेसचा अलीकडच्या वर्तमान पत्रातील स्तंभाचा लेखसंग्रह आहे पण थोडा कठीण आहे.)
१३- आता या तयारी नंतर कवि ग्रेस यांचा पहीला कवितासंग्र ह हाती घ्यावा तो म्हणजे संध्याकाळच्या कविता
१४- नंतर राजपुत्र आणि डार्लिंग
१५- नंतर चंद्रमाधवी चे प्रदेश
१६- नंतर सांध्यपर्वातील वैष्णवी
माना के सफ़र काफ़ी लंबा है दोस्त मगर फ़िर जन्नत यु ही तो नही मिलती !
तर शरदराव सध्या शुभारंभ म्हणुन मितवा या ललितलेख संग्रहातील स्वत:च्या राजपुत्र आणि डार्लिंग या कवितासंग्रहातील एका कवितेवर केलेले ग्रेस यांचे हे सुगम भाष्य वाचुन पहावे ही नम्र विनंती !
.लहानपणी आमच्या शेजारी जुई नावाची एक झुळझुळ हसणारी मुलगी राहत असे. संध्याकाळ झाली की ती एका उंच लाकडी स्टुलावर उभी राहुन जाईजुईच्या मांडवावरच्या टपोरलेल्या कळ्या खुडायची. जुईच्या स्वत:च्या वेणीत कधीही फ़ुले माळलेली नसत; पण स्वत:च्या हातांनी फ़ुलांच्या वेण्या गुंफ़ुन शेजारीपाजारी वाटण्याचा तिला फ़ार छंद होता. कुशलतेने गुंफ़लेल्या वेण्या मैत्रीणींच्या केसांवर फ़ुलतांना बघुन जुई फ़ुलुन येत असे. घरात फ़ार त्रास होता त्या पोरीला.कुठली, कुणाची काहीच माहीत नव्हते तिच्यावीषयी. एका निपुत्रीक विधवेने वात्सल्याच्या पुर्तीसाठी तिला अनाथ आश्रमातुन उचलुन आणले आणि या विधवा आईच्या मृत्युनंतर जुई आईच्या कुटुंबातील एक निराधार मुलगी म्हणुन वाढु लागली. घरातली हक्काची दासीच होउन गेली. एक दिवस उंच स्टुलावर उभी राहुन कळ्या तोडत असतांनाच, तिच्या काकुने कर्कश हाक मारुन चुलीवर टाकलेल्या भाताखालचा जाळ कमी करण्यास सांगितले.सांगितल्या बरोबर काम करणे हा जुईचा स्वभावच नव्हे, कर्तव्य धर्मही होता. परकराच्या ओच्यात जमवलेल्या कळ्यांची पुरचुंडी मुठीत धरुन जुईने स्टुलावरुन उडी मारली आणि ती जाळ सारखा करायला धावली.
चुलीत एकावर एक तिरपी ठेवलेली दोन लाकडे असत. ती थोडी बाहेर ओढायची, बाहेरपर्यंत जळत आलेल्या लाकडांवर पाण्याचा एक हबका मारायचा, म्हणजे चुलीतील उरलेल्या निखार्यांच्या मंद आचेवर भात फ़ुलायला लागेल इतकीच माफ़क उष्णता राहते. पण या घडामोडींमध्ये जळक्या लाकडांवरुन राख आणि धुर यांचे जे विचीत्र मिश्रण उडते, ते डोळ्यात गेले की डोळे चुरचुरु लागतात. जुईने लाकडांवर पाणी शिंपडले आणि डोळ्यांतला चुरचुरणारा धुर चोळुन काढण्यासाठी दोन्ही हातांच्या मुठी डोळ्यावंर धरल्या. परकराची पुरचुंडी बाळमुठीतुन निसटून गेली, आणि ओच्यातल्या कळ्या थेट निखार्यांवर पडल्या, चरचरु लागल्या. डोळ्यांवर मुठी चोळुन झाल्यानंतर जुईने बघितले तर कळ्या करपुन जात होत्या. मग मात्र द्युराशिवाय ही जुईचे डोळे खळखळ पाझरु लागले.
ओच्यातल्या कळ्या फ़ुफ़ाट्यात उधळण्यासाठी आपली प्रारब्धे प्रासंगिक निमीत्ते शोधत असतात. तेवढे साधले की, प्रारब्ध स्वत:चे तांडव घालायला पुन्हा मोकळे होते.
पण कळ्या मात्र नेहमीच फ़ुफ़ाट्यात करपुन जातात !
पुढे लवकरच जुईच्या काकांनी ते घर सोडल्यामुळे नंतर तिचे काय झाले ते कळले नाही. पण अजुनही जुईची आठवण आली की मला फ़ुफ़ाट्यात धुरकटत जाणार्या कळ्याच दिसु लागतात.
तिच्या ओच्यातील हौस अन डोळ्यातील करुणा मी फ़क्त धगधगणारया निखार्यांच्या पार्श्वभुमीवर च बघु शकतो.
आग म्हणजे फ़क्त लाकडांचा जाळ नव्हे;
फ़ुलांची, अंकुरांची, मातीची, पौषाच्या रात्री बरसणारया बर्फ़ांची, चंद्रचांदण्यांची आग असु शकते. म्हणुन तर माझ्या स्वगतात अशा ओळी येतात-
डार्लिंग ! वाळवंटे फ़क्त वाळुचीच नसतात !
फ़ुलांची असतात, झाडांची असतात,
घरांची असतात शहरांची असतात
आणि अनाथ अंतरिक्ष तर
नव्या सौंदर्यजटिल, साक्षात्कारी वाळवंटाचा
एक साधा प्रारंभ असतो.
मितवा- कवि ग्रेस

संध्यासुक्तांचा यात्रिक मध्ये कुठल्या कवितेवर भाष्य आहे या विषयी मी जरा कन्फ्युज्ड झालेलो आहे. कदाचित दुसर्या कवितेवर भाष्य आहे. पण आई या विषयावर नक्कीच भाष्य त्यात आहे.
खालील लिंका बघा काही अपुर्ण आहेत
1-http://shubhagokhale.com/Inner/Paintings.asp?pcId=4
2-http://shubhagokhale.com/Inner/Article.asp
3-http://www.youtube.com/watch?v=xEn3JcKiytw
4-http://www.youtube.com/watch?v=WswCCdGJodM

@ मारवा
आपला प्रतिसाद आवडला. :)

मदनबाण.....
आजची स्वाक्षरी :- मराठीचे सोयीस्कर अस्मिताकारण