अंतू बर्व्याचं अर्थशास्त्र - १

छान..................:-)

हे खुप कॉमन आहे. विशेषतः शुक्रवारी रात्री. इच्छुकांनी आपापल्या जबाबदारीवर हा प्रयोग करुन बघावा. नेहेमीप्रमाणे मुंबईत आंतरराष्ट्रीय विमानतळावर बाहेरुन विमाने येतात. उ.दा. जर एखादे विमान आले अमेरिकेवरुन आणि मुंबईत १ तास थांबुन ते जाणार आहे मद्रासला, तर अनेकजण ते विमान सुटायच्या आधी अक्षरशः घासाघीस करुन तिकिट घेतात आणि मद्रासला जातात. लेखात म्हणाल्याप्रमाणे काहीतरी पैसे मिळतील म्हणुन विमान कंपन्यापण स्वस्तात तिकिटे देतात. आता होतं काय की मद्रासला जाणारी विमाने डोमेस्टीक एअरपोर्ट म्हणजेच सांताक्रुझवरुन जातात, त्यामुळे ज्यांना ही घासाघीस होते ही गोष्ट माहित नाही, ते सांताक्रुझ एअरपोर्ट वर जातात. जी लोकं रिस्क घेतात ती सहार एअरपोर्ट वर जाऊन वर म्हणाल्याप्रमाणे तिकिट घेतात. आता ह्यात तिकिट न मिळण्याची रिस्क असली तरी रिटर्न्स (स्वस्तात तिकिट मिळण्याची संधी) पण आहेत. हे अर्थशास्त्राचं आणखीन एक तत्व आहे.

अशीच घासघीस मधल्यादिवशी म्हणजे सोमवार ते गुरुवार पुण्यात "वाकड" ह्या स्टॉपवर होते. हा स्टॉप बहुदा एक्स्प्रेसवेच्या आधी सगळ्यात शेवटचा आहे, त्यानंतर थेट एक्स्प्रेसवे, त्यामुळे ज्या काही सीटा भरायच्या त्या ह्याच स्टॉपवर भरता येतात. ज्यांना नीट घासाघीस करता येते ते लोकं अगदी १५०- २०० रुपयात मर्सिडीजच्या आलिशान बसमधुन येतात असे ऐकले आहे.

कोल्हापूरच्या मार्केट-यार्डातपण रोज संध्याकाळी हा शीन असतो. विकला न गेलेला भाजीपाला अक्षरश: कवडीमोलात मिळतो. पण त्यात गोम अशी असते की जो काही चांगल्या प्रतीचा माल आहे त्याने आधीच उचल खाल्लेली असते त्यामुळे अशा ठिकाणी चांगला माल मिळेलच याची खात्री नाही. खरे साहेबांनी सांगितल्याप्रमाणे रिस्क आहे!

इथे बेंगलोर मध्येही बऱ्याच बझारमध्ये expiry date जवळ येत असलेले पदार्थ/शीतपेये इ. सवलतीत विकतात. त्यामध्येही तेच धोरण असावं. पण खरी गोम अशी की आता आमच्यासारख्यांना माहिती झालय कि अमुक अमुक ठिकाणी शीतपेये हमकास सवलतीत मिळतात, तेंव्हा आम्हीही या प्रकाराला सोकावालो. आणि आता तर आम्ही शीतपेये घेतली तर सवलतीत घेतो नाहीतर वाट बघतो.

या "नाहीतर वाट बघतो" वृत्तीमुळे या अर्थशास्त्राला जरा फाटे फुटतात. उदा. जर वरती नमूद केलेल्या बझारमध्ये expiry date वाली शीतपेये सवलतीत विकली नसती तर आमच्यासारख्या सोकावलेल्या गिर्हीकानी झक मारत छापील किमतीला माल घेऊन टाकला असता. कारण तेंव्हा दुसरा पर्याय नसतो. पण आत्ता याची शाश्वती आहे कि या नाहीतर पुढच्या वीकांतला काही ना काहीतरी मिळेलच!

त्या मॅनेजरनं अन्तू बर्व्याना तिकीट नाकारले त्याचे तो सोकावू नये हेच कारण असावे!

आवडेश.. बाळंतपण अगदी सुखरुप झालंय हो..:-)

आदुबाळ लेख अगदी फर्मास. पण मग काय होइल असे वाट पहाणारेच फार होतील अन मूळ किंमत मिळायचीच नाही मालाला.
माझ्या इथे एक फार्मर्स मार्केट आहे. ताज्या छान भाज्या मिळायच ठिकाण. वेनसडे टु सन डे. इअतर दिवशी तुम्हाला ऑस्ट्रेलियन्स दिसतील, अर्थात व्हाइट. ज्या भावाने माल घ्यायला हवा त्या भावाने घेणारे, तर रविवारी संध्याकाळी तेथे चायनिज जमायला सुरवात करतात. एक एक फॅमिली दहा माणसांची. ही दहा माणस काय करतात तर वेगवेगळ्या भाज्या फळे उचलायला सुरवात करतात. जेंव्हा ते या भाज्या उचलत असतात तेंव्हा भाव तेच असतात, पण ही माणस पे करायला जात नाहीत, इनस्टेड दे वेट. अगदी मार्केट बंद व्हायच्या वेळी दुकानदार जो माल आता खराब होणार आहे, अन शेवटचे दोन चार क्रेट उरलेत अस दिसत तेंव्हा पडिक भाव डिक्लेअर करतो, की मग हे चायनिज पेमेंट करायला राम्गेत उभारतात. आय हेट एनी पर्सन हु डिसिव्हज फार्मर्स. तुम्ही भाव कमी करुन मागायला त्याला कमी कष्ट नाही पडलेले असतात अस मला मनापासुन वाटत. त्याच रुपांतर आता मला चायनिज न आवडण्यात झालय. एकुण काय वाट पाहुन पडिक भावाने मागायची वृत्ती वाढली तर मूळ गोष्ट पडिक भावाने विकुन विकुन दिवाळ निघेल.

पर्फेक्ट मार्केटचे मिथ आणि आर्बिट्राज याची ही उदाहरणे आहेत.

शेवटाला स्वस्त देण्याची वहिवाट पडून वर अन्यत्र इतर काहींनी उल्लेख केल्याप्रमाणे रेग्युलर ग्राहक कमी होईल.

उपरोक्त उदाहरणात ही टुरिंग नाटक कंपनी असल्याने अंतू बर्व्याला स्वस्तात प्रवेश द्यायला हरकत नव्हती. पण आठवडाभर किंवा अधिक मुक्काम असलेले नाटक असते तर चारचौघांत अंतूला अशी सवलत मिळालेली बघून तीच पब्लिसिटी झाली असती आणि दुसर्‍या दिवशी उरलासुरला प्लॅनही मोकळा झाला असता अतएव ऐनवेळी कनातीतून स्वस्तात घुसू पाहणारेच बहुसंख्य निर्माण झाले असते..

मनोरंजक पद्धतीने लिहिलेलं अंतु बर्व्याचे अर्थशास्त्र आवडलं. थोडंसं थांबून तीच वस्तू जरा स्वस्तात मिळत असेल तर जास्त पैसे का खर्च करा? हा सर्वसामान्य माणसाचा विचार. त्यात गैर काही नाही. राहिलेले पैसे इतर कुठे वापरता येतात. टी शर्टपासून गाड्यांपर्यंत वस्तू विकत घेण्यासाठी लोक क्लिअरन्स सेलची वाट बघतात. तसेच माल फुकट जाण्यापेक्षा चार पैसे कमी मिळाले तरी चालतील असा विचार बहुसंख्य व्यापारी करतात कारण त्यांचे पैसे अडकून रहात नाहीत. विक्रेता आणि ग्राहक दोघांचाही फायदा.

पु भ प्र

लहानपणापासुन ' हे पुल ' विनोदी लेखक या नजरेतुनच पाहात आलोय, एक नवा विचार दिल्याबद्दल धन्यवाद.

साईनफिल्ड नामक विनोदी मालीका (story about nothing) बघताना केवळ आपण हसतो. पण एका इकॉनॉमिक्स च्या प्राध्यापकाने त्यातून अर्थशास्त्राचे धडे काढले आणि प्रत्येक एपिसोडवरून मुलांसाठी धडे तयार केले. ते http://yadayadayadaecon.com/ येथे पहाता येतील.

छान विषय आहे.
व्यवहारी वृत्ती आणि काटकसरीपणा हा उपयुक्त असतोच, पण बर्‍याचदा त्यातून हलकट आणि कोडगेपणाकडे प्रवास सुरु होतो.
मला आठवतंय. आमच्या कॉलेज जीवनात बाहेरगावी राहाताना आम्ही खासगी मेसवर जेवायचो. त्या छोट्याशा गावात मेसवाल्यांमध्येही स्पर्धा होती. सगळ्यात जास्त मेंबर मिळवणे म्हणजे गर्दीचे मानसशास्त्र. पर्यायाने व्यवसायाची माउथ पब्लिसिटी फुकटात. तर एकदा माझा मित्र म्हणाला, 'काय रे! तुमच्या मेसला महिन्याला ३५० रुपयांत (त्यावेळचा दोन वेळच्या जेवणाचा दर) काय काय देतात?'
मी म्हटलो, ' पोळी-भाजी-भात-आमटी आणि मधून-अधून चटणी, कोशिंबीर इतकंच.'
त्यावर तो म्हणाला, ' अरे आमच्या मेसला तेवढेच रुपये घेतात, पण रोज जेवणात सॅलड, चटणी आणि दहीपण असते.' मग मी एकदा ते जेवण चाखून बघितले आणि त्या माणसाला या गोष्टी अ‍ॅड-ऑन देणे कसे परवडते, याच्या तपासाला लागलो. जे बघितले त्यातून मानवी स्वभावातील कल्पकतेचे कौतुक करावे, की हलकटपणाचा तिरस्कार करावा, हाच गुंता झाला. त्याच्या व्यवसायाचे रहस्य 'कल्पक हलकटपणा' होते.
कोणत्याही मेसवाल्याला पोळ्यांसाठी बाजारातील उत्तम लोकवन किंवा सिहोर गहू वापरणे परवडणारे नसते. ते बहुतेकवेळा वर्षभरासाठी भरलेला स्थानिक स्वस्तातील गहू वापरतात आणि मग त्यात त्यात रेशनवर मिळणार्‍या गव्हाची मिक्स करतात. बरेचजण आट्याच्या पोळ्या घालतात.
तर हा यशस्वी मेसवाला गिरणीत चक्कीच्या बाजूला पडलेले पीठ गिरणीवाल्याकडून २५ पैसे किलो दराने घेऊन त्याची मिसळ स्वस्त गहू + रेशनचा गहू या पीठात करायचा. त्यामुळे पोळ्यांमध्ये किंचितसा काळसरपणा येई, पण ते कुणाला समजत नसे. सॅलडबाबत मात्र त्याचे कौतुक करायला लागेल.शेतकरी बाजारात आल्यावर वाहतुकीत मार लागून फुटलेले टोमॅटो, जून झालेल्या काकड्या वेगळ्या टोपलीत काढत. असा माल हा इसम स्वस्तात उचलत असे. घरी आल्यावर खराब भाग कापून टाकायचा. टोमॅटो-निबर काकड्या-गुरांनी खाण्यासारखी गाजरे-वरुन सडके दिसणारे कांदे यातील चांगला राहिलेला भाग नीटस कापून त्याचे सॅलड करत असे. डंकावर खाली पडलेले तिखट-मसाले यांचा गाळ वापरुन त्यात अक्ख्या लसणाच्या पाकळ्या, वाळका कडीपत्ता घाले. कारळे-जवसाचा कूट घातल्यावर अशी चटणी समजूनही येत नसे. एका डेअरीवाल्याशी संधान बांधून स्वस्तात आंबलेले दही घेत असे. घरी येऊन त्यात पाणी घालून ठेवे. आंबट साका फेकून दिल्यावर दह्याला वास येत नसे. अशा रीतीने हा माणूस स्पर्धकांच्या तुलनेत तेवढ्याच किंमतीत अ‍ॅड-ऑन्स देऊन गिर्‍हाईके खेचत असे.
खरं तर घाऊक खरेदीचा फायदा उठवून दर्जेदार जेवण देणे अशक्य नसते, पण कच्च्या मालाच्या किंमती अत्यंत कमी राखून जास्तीत जास्त नफा कमावण्यासाठी 'स्वस्त-फुकट-खराब-भेसळ' या दिशेने प्रवास होत असावा.

अनेकदा कारखान्यातली यंत्रे पूर्णतः उपयोगात येत नसतील तर 'मटेरिअल कॉस्ट' + थोडा नफा एवढ्या किंमतीला उत्पादने बनवून द्यायला कारखानदार तयार होतो. याला मार्जिनल कॉस्टिंग म्हणतात.

यात धोका असतो तो म्हणजे या किंमतीला वस्तू मिळत असल्याने मागणी वाढते + त्याच किंमतीची वहिवाट होते. नंतर कारखान्याची क्षमता संपल्यावर अधिकची क्षमता बाहेरून मिळवण्यात जास्त खर्च होऊन आतबट्ट्याचा व्यवहार होतो.

वर काही प्रतिसादकांनी हा विचार मांडलाच आहे.

उदाहरण: माझ्या कारखान्यात समजा ८ तास काम चालते. पण सध्या माझ्याकडे आठ तास पुरेल एवढे काम नाही. (सुमारे ६ तास पुरेल एवढेच काम आहे). हे अतिरिक्त दोन तास उपयोगात यावेत म्हणून मी एका ग्राहकाला कच्च्या मालाची किंमत + १ रुपया एवढ्या किंमतीला माल देण्यास तयार होतो. मला तो ग्राहक ऑर्डर देतो.

हळुहळू त्या ग्राहकाची ऑर्डर वाढत जाते आणि त्याची मागणी पुरी करायला दोन तास पुरेनासे होतात. आता त्याची मागणी पुरी करायची तर मला कामगारांना ओव्हरटाईम देऊन दुप्पट दराने काम करून घ्यावे लागते. हे किंमतीचे गणित पुरतेच चुकते. कारण मी आधी फक्त कच्च्या मालाचीच किंमत खर्चात धरली होती. पण आता मला माल बनवण्यासाठीही (मनुष्यबळ) अधिकचा खर्च करावा लागतो. पण ग्राहक मला किंमत वाढवून देत नाही. म्हणजे मला या नव्या ग्राहकाची ऑर्डर तोट्यात पडू लागते.

मस्त चर्चा! अर्थशास्त्राचा हाही पैलू विचारात घेण्यासारखा आहे.

आदूशेठ मस्त लेख

आदूशेठ मस्त लेख...

आवडेश.....

मस्तं लेख. वेगळा विचार.
मला वाटतं बर्याच संग्रहालये, थीम पार्क्स, झू मधे पण ऑफ पीक वेळेस म्हणजे संग्रहालय, झू बंद होण्याच्या साधारण २ तास आधी तिकिटे कमी दरात असतात बहुतेक.

छान लेख आणि वेगवेगळ्या दृष्टिकोनातले प्रतिसादही उत्तम.
या आधी वाचायचा राहून गेला होता.

चालू ठेवा .
माझाही विचार आहे . अर्थशास्त्रा वर लिहिण्याचा .
पुढील भाग वाचण्यास उत्सूक .

लेख आणी प्रतिक्रिया आवडल्या.

हॅपि अवर्स हि कल्पना सुध्हा याचाच एक भाग आहे.

हाजिर तो वजीर....पण जे हवंय ते न मिळाल्यास अपेक्षाभंगही होऊ न देणंही तितकंच गरजेचं....