हेंडगूळ

म्हणजे रोचक आहे

आहेच! मिळाल्यास उपरोलिखित केसेसचा अधिकृत डेटा मिळतो का ते पाहावे, आयपीस, आएएस ऑफिसर्स पासून असिस्टंट पोलीस कमिशनर, फौजदार, हवालदार आणि प्रशासकीय सेवेतील किती मंडळी (नोकरी टिकवण्या साठी अनिवार्य झाल्याने) तिथे भरती होतात ह्याची माहिती मिळाल्यास खूपच रोचक ठरेल 😀

सब गंदा हैं पर धंदा हैं ये...

बरे झालेले बहुसंख्य रुग्ण आपण व्यसनमुक्ती केंद्रात जाऊन बरे झालो हे कुठेही सांगत नाहीत कारण नोकरी व्यवसाय लग्नसंबंधात अडथळा येऊ शकतो.

असा प्रकार मनोरुग्ण असलेल्या ओळखीच्या मुलींबरोबर पाहिला.दोघींचा भूतकाळ लग्नासाठी लपविला गेला.एक चांगला संसार करते पण दुसरी परत पहिल्या मानसिक स्थितीत आली.वाताहतच आहे.
खरोखर आईवडिलांचा घरच्या लोकांचा मनोरूग्ण,व्यसन असणार्या मुलांमुळे कस लागतो.

असेच काहीसे विचार मनात आले होते. मुक्तांगणची गोष्ट हे अवचटांचे पुस्तक पुन्हा पुन्हा वाचले असल्याने असे केंद्र चालवण्याचा व्याप आणि त्याला लागणारी चिकाटी जाणवली होती. त्यामुळे वरील मत वाचून जरा धक्काच बसला होता. पण काही वेगळ्या स्वरूपाची माहिती असेल तर काय नेमके ? तो तपशील वाचायला रोचक वाटले असते.

चांगला आणि काहीसा गमतीशीर प्रतिसाद आवडला!
प्रतिसाद गमतीशीर का वाटला ते आधी सांगतो...

व्यसनमुक्ती केंद्र वगैरे आधुनिक अंधश्रद्धांवर ज्यांना विश्वास ठेवायचा आहे त्यांना ठेऊद्या बापडे, पण अडगळ वाटू लागलेल्या आई-बापाप्रमाणे कुटुंबातल्या व्यसनी व्यक्तीला ठेवण्याची जागा ह्याशिवाय अशा व्यसनमुक्ती केंद्राची अजून काही वेगळी ओळख नाही असे माझे स्पष्ट वैयक्तिक मत.

सुमारे साडे पाच वर्षांपुर्वी पुंबा ह्यांच्या "गांजाला भारतात कायदेशीर मान्यता मिळावी का?" ह्या धाग्यावर फार छान चर्चा झाली होती. धाग्यावरचे तुमचे सर्व प्रतिसाद मुद्देसुद आणि निर्विवादपणे माझ्या विचारांशी जुळणारे होते. त्या धाग्यावर माझाही एक लांबलचक प्रतिसाद होता ज्यात मी व्यसनाधीनता आणि उपरोल्लीखीत दिवंगत मित्राचा व पुण्यात असलेल्या एका मित्राच्या 'हेल्प' ह्या व्यसनमुक्ती केंद्राचा उल्लेख केला होता. हा जुना प्रतिसाद शोधताना बाकिच्या प्रतिसादांचीही उजळणी झाली. आज ते सर्व प्रतिसाद वाचत असताना तुम्ही एका मिपाकराला दिलेल्या उपप्रतिसादातील खालचे वाक्य वाचले आणि गंमत वाटली.

"मी जे लिहिले आहे ते तुम्हाला पटले नाही तर ते माझे वैयक्तिक मत आहे असे समजून सोडून द्या"

तीथे ज्या मिपाकराला तुम्ही लिहिलेले पटले नव्हते त्याला तुम्ही "ते तुमचे वैयक्तिक मत आहे असे समजून सोडून द्यायला सांगीतले होते, आणि
इथे माझ्या वरच्या वाक्यातला "असे माझे स्पष्ट वैयक्तिक मत." असा स्पष्ट उल्लेख असलेला भाग सोयीस्करपणे दुर्लक्षीत करुन,

माणसं स्वार्थी असतात. त्याचे खापर व्यसनमुक्ती केंद्र किंवा मनोविकार रुग्णालयावर कशाला फोडताय?

म्हणून असे सरसकट विधान करणे चूक आहे

असे लिहुन माझ्या 'वैयक्तिक मताला' सरसकट विधान ठरवताय ह्याची गंमत वाटली 😂
असो,

सहा आंधळे आणि हत्ती च्या गोष्टी प्रमाणे आपण जेवढे पहिले तेवढाच आपला अनुभव आहे असे खेदाने म्हणावे लागते.

हे वाक्यही गमतीशीर आहे! व्यसनाधीन लोकं आणि व्यसनमुक्ती केंद्रांबद्दलचा माझा अनुभव काय आणि किती आहे ह्यची आपल्याला कल्पना नसल्याने खेद वगैरे अजिबात वाटुन घेउ नये. हत्ती आणि आंधळ्यांच्या गोष्टीप्रमाणे 'व्यसनमुक्ती केंद्र' म्हणजे हत्ती आणि आंधळ्यांनी चाचपडुन पाहिलेले त्याचे सहा अवयव म्हणजे व्यसनमुक्ती केंद्रांच्या व्यवस्थापनातले सहा घटक अशी कल्पना केल्यास त्या सहापैकी पाच घटक मी अगदी डोळसपणे अनुभवले आहेत. फक्त एक घटक तेवढा शिल्लक रहातो, तो म्हणजे तिथे स्वतः रुग्ण म्हणुन भरती होण्याचा अनुभव मात्र मला नाही 😀

वर उल्लेख केलेल्या पुण्यातल्या 'हेल्प' आणि खारघरच्या 'निर्धार' अशा दोन व्यसनमुक्ती केंद्रांमध्ये 'पाहुण्यांशी संवाद' म्हणुन चालणाऱ्या सेशन्स मध्ये संचालकांच्या विनंतीला मान देउन तिथल्या रुग्णांना 'मोटीव्हेट' करण्यासाठी अनेकदा भाषणेही ठोकली आहेत. वास्तवीक 'नशा' ह्या प्रकारात मोडणारा आणि सर्वसामान्यपणे ज्ञात असलेला नशेचा एकही प्रकार असा नसेल जो एकदा का होईना पण तो करुन अनुभवला नाही अशा माझ्यासारख्या माणसाने नशामुक्ती केंद्रातल्या रुग्णांसमोर भाषण्/व्याख्यान देण्यची कल्पना जेव्हा 'हेल्प'चा संचालक असलेल्या किशोरने पहिल्यांदा मांडली होती तेव्हा मला ती फारच हास्यास्पद वाटल्याने मी त्यासाठी स्पष्ट नकार दिला होता, पण त्यात काही वावगे नसल्याचे सांगत पुस्तकी ज्ञानावर आधारीत उपदेशांचे डोस पाजणाऱ्या पाहुण्यांपेक्षा अनुभवाचे बोल ऐकणे रुग्णांना आवडते आणि त्याचा परिणामही चांगला होतो असे केवळ सांगुनच न थांबता त्याचे प्रात्यक्षिक दाखवण्यासाठी एका रविवारी 'अल्कोहोलिक अ‍ॅनॉनीमस' ह्या संस्थेच्या सेशनलाही मला घेउन गेला होता.

पुणे म.न.पा.च्या एका शाळेच्या वर्गात चालणाऱ्या त्या सेशनसाठी उपस्थित असलेली विविध वयोगटांतली ४०-५० स्त्री-पुरुष मंडळी पाहुन सुरुवातीला मला हसुच आले होते कारण त्यांच्यापैकी अर्ध्याहुन अधिक मंडळी प्रचुर मद्यपान करुन आली होती. पुढे त्यांच्यातला एक एक जण आपापले अनुभव सांगू लागल्यावर मात्र मन गलबलुन गेले होते. व्यसनाधीन वीशी-पंचवीशीतल्या मुली आणि मध्यमवयीन महिलांचे अनुभवही सुन्न करणारे होते. आणि विशेष म्हणजे नशामुक्तीसाठीच्या सेशनला नशेत हजर असलेली मंडळीही मन लाउन सगळ्यांचे बोलणे ऐकत होती, आपल्या शंका विचारत होती.

हा प्रकार पाहिल्यावर मात्र मला किशोरचे म्हणणे पटले होते आणि माझ्या त्यानंतरच्या प्रत्येक पुणे भेटीत त्याच्या केंद्रातल्या रुग्णांशी 'संवाद' साधत होतो. तिथेच त्याने माझी तुषार नातूंशी ओळख करुन दिली होती आणि ते खारघरच्या 'निर्धार' व्यसनमुक्ती केंद्राची धुरा सांभाळत असताना काहिवेळा तिथेही जाउन तिथल्या रुग्णांशी 'संवाद' साधला होता.

तात्पर्य काय? तर माझे वरिल 'स्पष्ट वैयक्तिक मत' हे ऐकिव-वाचीव ज्ञानतुन काढलेला निस्कर्ष नसुन ते अनुभवाचा पायावर आधारित आहे. आणि ते 'वैयक्तिक मत' असल्याने सगळ्यांना पटलेच पाहिजे असा माझा दुराग्रहही नाही! पटले तर घ्यायचे नाहितर सोडुन द्यायचे. हाकानाका.

आता प्रतिसाद चांगला का वाटला ते सांगतो,
तुम्ही जी उदाहरणे दिली आहेत ती सर्व माझ्या व्यसनमुक्ती केंद्र म्हणजे "अडगळ वाटू लागलेल्या आई-बापाप्रमाणे कुटुंबातल्या व्यसनी व्यक्तीला ठेवण्याची जागा" ह्या मताला दुजोरा देणारी व्यसनाधीन व्यक्तीच्या कुटुंबीयांची मानसिकता दर्शवत आहेत.
बाकी,

व्यसनमुक्ती हा एक अत्यंत कठीण आणि गहन असा विषय आहे. आणि जोवर आपला अगदी जवळचा नातेवाईक यात अडकत नाही तोवर बहुसंख्य माणसे व्यसनाबद्दल आणि व्यसनमुक्ती केंद्राबद्दल बऱ्यापैकी पूर्वग्रह बाळगून असताना दिसतात.

सहमत! फक्त वरिल वाक्यात 'बऱ्यापैकी पूर्वग्रह बाळगून असताना दिसतात.' ऐवजी 'बऱ्यापैकी गैरसमज बाळगून असताना दिसतात.' असा बदल सुचवावासा वाटतो!
आणि,

खाजगी व्यसनमुक्ती केंद्रात माणूस आपल्या नातेवाईकाला किती वेळ " अडकवून" ठेवू शकेल?

ते 'त्या' नातेवाईकाच्या व्यसनापायी दरमहा होणाऱ्या खर्चावर आणि कुटुंबियांच्या आर्थिक परिस्थितीवर अवलंबुन असेल. आणि शेवटी घरच्यांनी रुग्णाच्या सुधारण्याची आशा सोडुन पैसे भरणे आणि रुग्णाचा घरवापसीचा मार्ग बंद केल्यावर त्याच्यासमोर त्याच केंद्रात राहुन-खाउन दोन-तिन हजार रुपये हातखर्चाला मिळ्णारे पडेल ते काम करण्याचा पर्याय उपलब्ध असतो, असे अनेक रुग्ण आहेत ज्यांनी हा मार्ग स्वीकारला आहे.

" हे अडगळ वैग म्हणणं अ ति वाटते. "
अरे देवा! ते वाक्य इतके 'क्रिप्टीक' झाले आहे कि काय 😀
मला वाटतं माझ्या त्या मूळ वाक्याची फोड करून त्यातले दोन मुद्दे आणि त्या मुद्द्यांतून काय अर्थ निघणे अभिप्रेत आहे ते स्पष्ट करणे योग्य ठरेल!

"व्यसनमुक्ती केंद्र वगैरे आधुनिक अंधश्रद्धांवर ज्यांना विश्वास ठेवायचा आहे त्यांना ठेऊद्या बापडे, पण अडगळ वाटू लागलेल्या आई-बापाप्रमाणे कुटुंबातल्या व्यसनी व्यक्तीला ठेवण्याची जागा ह्याशिवाय अशा व्यसनमुक्ती केंद्राची अजून काही वेगळी ओळख नाही असे माझे स्पष्ट वैयक्तिक मत."

फोड / उकल:

• व्यसनमुक्ती केंद्रात पाठवलेली व्यसनाधीन व्यक्ती व्यसनमुक्त होऊन परतते हि अंधश्रद्धा आहे, ज्यांना त्या अंधश्रद्धेवर विश्वास ठेवायचा आहे त्यांनी ठेवावा माझा त्यावर विश्वास नाही!
• अडगळ वाटू लागलेल्या आई-बापांना ठेवण्याची जागा = वृद्धाश्रम. आणि सांभाळणे अशक्य झालेल्या कुटुंबातल्या/समाजातल्या व्यसनाधीन व्यक्तीला ठेवण्याची जागा = व्यसनमुक्ती केंद्र, अशी ती तुलना आहे.

व्यसनमुक्ती केंद्रात पाठवलेली व्यसनाधीन व्यक्ती व्यसनमुक्त होऊन परतते असे कोणाला वाटत असेल तर ती अंधश्रद्धा आहे, कारण व्यसनाच्या विळख्यातून बाहेर पडायचे कि नाही हे सर्वस्वी रुग्णाच्या इच्छाशक्तीवर अवलंबून असते, त्या व्यक्तीला तिथे पाठवणाऱ्या कुटुंबियांच्या, सल्ला देणाऱ्या डॉक्टर-मानसोपचारतज्ज्ञांच्या, मित्रमंडळी किंवा अन्य कोणा हितचिंतकांच्या ईच्छा आणि भावनांना त्या प्रक्रियेत काही स्थान नसते. व्यसनमुक्ती केंद्रात रुग्णामध्ये तशी इच्छाशक्ती निर्माण करण्यासाठी, मनोबल वाढवण्यासाठी प्रयत्न नक्कीच केले जातात पण बहुसंख्य रुग्णांच्या बाबतीत त्याचा परिणाम अल्पकाळासाठी टिकतो आणि बाहेर पडल्यावर काही दिवस, महिने लोटले कि पुन्हा ये रे माझ्या मागल्या अशीच परिस्थिती निर्माण झालेली दिसते. त्यामुळे तिथल्या उपचारांनी किंवा समुपदेशनामुळे व्यसनमुक्त होणाऱ्या रुग्णांचे प्रमाण अगदीच शून्यवत नसले तरी ते नगण्य असते.

आपण व्यसनाधीन झालोय ह्याची जाणीव होऊन त्यातून बाहेर पडण्याच्या ईच्छेने स्वतःहून व्यसनमुक्ती केंद्रात दाखल होऊन यशस्वीरीत्या व्यसनमुक्त होणाऱ्या व्यक्ती अगदी विरळा. त्याउलट बळजबरीने (अक्षरशः केंद्राची चार माणसे येऊन रुग्णाला बळजबरीने गाडीत टाकून नेणे वगैरे) किंवा फसवून तिथे दाखल केले जाणाऱ्यांचे प्रमाण खूप जास्त असते. अशी बळजबरीने किंवा फसवून दाखल होणारी बहुतांश मंडळी असहकाराचे धोरण स्वीकारतात, अन्य रुग्णांशी आणि स्टाफशी क्षुल्लक कारणांवरून भांडणे, मारामाऱ्या करतात, बाहेर पडल्यावर ह्या बळजबरी, फसवणुकीसाठी घरच्यांना धडा शिकवणार, अद्दल घडवणार अशी जाहीर वाच्यता करतात. तर शासकीय सेवेत असलेल्या काही व्यसनाधीन लोकांची आणखीनच वेगळी तऱ्हा, त्यांना आपली नोकरी टिकवण्यासाठी नाईलाजाने म्हणा कि अनिच्छेने, पण तिथे दाखल होणे भाग असते, अशा लोकांना तिथल्या उपचारांत, समुपदेशनात आणि व्यसनमुक्त होण्यात काहीहि रस नसतो, केवळ विहित कालावधी पूर्ण करून व्यसनमुक्ती केंद्रात उपचार घेतल्याचे प्रमाणपत्र मिळवणे एवढाच त्यांचा उद्देश असतो.

राहिला दुसरा मुद्दा...
वृद्धाश्रमांची गरज आहे का? ह्या प्रश्नाचे उत्तर जसे 'हो' आहे तसेच व्यसनमुक्ती केंद्रांची गरज आहे का? ह्या प्रश्नाचे उत्तरही 'हो' असेच आहे.
वृद्धाश्रमांत अनेक वृद्धांना अनिच्छेने राहावे लागत असले तरी तिथे स्वेच्छेने राहणारी मंडळीही आहेत. त्याच प्रमाणे ज्या व्यसनाधीन लोकांना सांभाळणे कुटुंबियांना अशक्यप्राय होऊन बसते त्यांना ठेवण्यासाठी व्यसनमुक्ती केंद्रे असणे जरुरी आहे. सुधारणेपलीकडे गेलेली अशी व्यसनाधीन लोकं व्यसनपूर्ती न झाल्यास त्यांच्या कुटुंबियांसाठीच नव्हे तर शेजाऱ्या-पाजाऱ्यांसाठीही प्रचंड त्रासदायक ठरतात.

कल्पना करा तुम्ही सकाळी कामावर जायला निघाला आहात, तळमजल्यावर कोणीतरी लिफ्टचा दरवाजा उघडा ठेवल्याने वैतागून तुम्ही पायऱ्या उतरून खाली आलात पण शेवटच्या पायरीवर तुमच्या बिल्डिंग मधली एक व्यसनाधीन व्यक्ती हातात सूरी घेऊन संपूर्ण नग्नावस्थेत जिना अडवून बसली आहे आणि "आज बिल्डिंगमधलया कोणीही कामावर जायचे नाही" असे तुम्हाला बजावते आहे, अशावेळी तुम्ही काय कराल?
किंवा,
पहाटे तुमच्या सोसायटीत येत असलेल्या दुधवाल्याचा तुमच्या इमारतीत राहणाऱ्या कोणा व्यसनाधीनाने जिन्यात गळा दाबून धरला आहे, श्वास कोंडल्याने त्या बिचाऱ्याच्या तोंडातून आवाजही बाहेर पडत नाहीये, केवळ त्या दुधवाल्याच्या नशिबाने कोणीतरी दोन जण जिना चढून येताना हा प्रकार बघून त्या व्यसनाधीन व्यक्तीच्या तावडीतून त्याची सुटका करतात, ह्या प्रसंगाने भयभीत झालेला दूधवाला तुमच्या बिल्डिंगमध्ये पाऊल न ठेवण्याचा निर्णय घेऊन तुम्हाला दुसरा दूधवाला शोधा म्हणून सांगतो. अशी व्यक्ती जर तुमच्या इमारतीत राहात असेल तर तुम्हाला कितपत सुरक्षित वाटेल?

ह्या कल्पना नसून प्रत्यक्षात घडलेल्या घटना आहेत! बाकी घरात चोऱ्यामाऱ्या करणे, गावभर ज्यांच्याकडे उधार उसनवारी करून ठेवलेली असते ती लोकं वसुलीसाठी घरी येणे, घरच्यांना शिवीगाळ, मारहाण असल्या गोष्टींची यादी तर न संपणारी. त्यामुळे ह्या व्यक्तींच्या सुधारण्याची शक्यता शून्य असली तरी निदान त्यांचा सांभाळ करून त्यांच्या त्रासापासून घरच्यांना आणि इतरांना सुटका मिळवून देण्यासाठी हक्काचे ठिकाण म्हणून तरी व्यसनमुक्ती केंद्रे असणे अत्यावश्यक ठरते. तसेच व्यसनमुक्ती केंद्रात स्वेच्छेने जाऊन व्यसनमुक्त होणाऱ्यांचे प्रमाण खूप कमी असले तरी त्यांच्यासाठीही हा पर्याय उपलब्ध असावा.

टिपः वर व्यक्त केलेली मते ही माझी 'वैयक्तिक मते' असुन ती सगळ्यांना पटलीच पाहिजेत असा माझा अजिबात दुराग्रह नाही 😀

अरे हो, ह्या उपप्रतिसादाच्या आधी ह्या धाग्यावर मी तिन उपप्रतिसाद दिले आहेत, पण मुळ धागाविषयावर प्रतिक्रीया द्यायची राहुनच गेली की...
असो, अरिंजय भाऊ, लेख आवडला 👍 'हेंडगूळ' हा शब्द मलाही पहिल्यांदाच समजला!