एका गांधीवाद्याच्या समर्थनार्थ

कलंत्री यांचे लेख वर वर वाचले. (व्यग्रतेमुळे आणि मिपावर वाढलेल्या प्रचंड ट्रॅफिकमुळे काहीही धड वाचता येत नाही) त्यांच्या पहिल्याच लेखात गांधीवादाने हा प्रश्न सुटणार नाही हे मी सांगितले होते. त्यांच्या प्रत्येक लेखावर आलेले प्रतिसाद आणि त्यातील भाषा पाहता आणि तरीही कलंत्री यांनी तीन लेख टाकण्याचे केलेले धाडस पाहता मला त्यांचे अतिशय कौतुक वाटते.

कलंत्री यांचे प्रयत्न भले फोल ठरतील, या वेळी ते उपयोगी नसतील तरीही त्यांचे प्रयत्न प्रामाणिक वाटले.

गेल्या चार दिवसात माझ्यासकट ज्या सर्वांनी बोंबाबोंब केली त्यांच्यापेक्षाही कलंत्री यांच्या भावना सच्च्या वाटल्या.

श्री. कलंत्री हे बहुधा स्वत:ला एकनाथ मानत नाहीत. पण यांची माणूसकी, त्यांची विचारशक्ती कायम राहावी; त्यांच्या विचारांना विरोध करताना, त्यांच्या विचारात सत्याचे काही बीज असू शकेल ही मला जाणीव राहावी; म्हणून मी त्यांचे समर्थन करत आहे.

+१

मीदेखील त्यांचे समर्थन करत आहे. त्यांच्या पहिल्या दोन लेखातील व शेवटच्या लेखातील काही मते पटलेली नसली तरी त्यांचे अनेक मार्ग हे शांततामय सहजीवनाचा पुरस्कार करणारे आहेत.

आपल्याच मनातील विचार आपल्यापेक्षाही कितीतरी प्रभावीपणे मांडताना धनंजय दिसतात. त्याचाच पुन्हा एकवार प्रत्यय आला.

या प्रकारचे नैतिक धैर्य माझ्यात नाही. पण ज्या माणसात तसे धैर्य आहे, त्याच्याविषयी माझ्या मनात आदर आहे. अशी माणसे स्वतंत्रपणे वावरू शकावीत हे मिसळपावाचे सौभाग्य आहे. यासाठी भारत स्वतंत्र आहे - अनुशासनपर्वात बांधलेला नाही.

अगदी असेच म्हणतो..या प्रकारचे नैतिक धैर्य माझ्यातही नाही. पण ज्या माणसात तसे धैर्य आहे, त्याच्याविषयी माझ्या मनात आदर आहे

धनंजय, तुमच्या लेखामागच्या भूमिकेशी सहमत आहे. प्रतिकूल प्रतिसाद येणार हे ठाऊक असतानाही त्यांनी आपले मुद्दे येथे मांडले हे नैतिक धैर्याचे द्योतक आहे. त्यांच्या विचारांशी जरी मी सहमत नसलो, तरी तुम्ही म्हणता तसे - "पण ज्या माणसात तसे धैर्य आहे, त्याच्याविषयी माझ्या मनात आदर आहे. अशी माणसे स्वतंत्रपणे वावरू शकावीत हे मिसळपावाचे सौभाग्य आहे. यासाठी भारत स्वतंत्र आहे - अनुशासनपर्वात बांधलेला नाही." - हा 'ऍग्री टू डिसऍग्री विदाऊट बिईंग डिसऍग्रीएबल' चा दृष्टिकोन अनुकरणीय आहे.

"त्यांच्या शिव्या प्रत्यक्ष झेलण्याची, मिसळपावाच्या सदस्यांपैकी "नडगी-फोड" तरुणांकडून धक्काबुक्की सहन करण्याची शक्यता ते जाणतात."
- लेखातले हे वाक्य मात्र मला खटकले. तुमचा लिहिण्यामागचा उद्देश जरी तसा नसला तरी त्याचा वैयक्तिक पातळीवर आरोप म्हणून अर्थ काढता येईल, हे एक आणि सदर सभासद अशा धक्काबुक्कीच्या पातळीवर उतरतील असे मला वाटत नाही, हे दुसरे कारण.

हे एक विधान वगळले, तर तुम्ही मांडलेले मुद्दे अतिशय महत्त्वाचे आहेत आणि मी त्यांच्यांशी सहमत आहे.

नंदनमराठी साहित्यविषयक अनुदिनी

आताच कलंत्री सरांच्या या प्रामाणिक आणि संयमी लेखनाबद्दल मी त्यांच्या लेखाखाली प्रतिसाद दिला आणि इथे तुम्ही हा वेगळाच धागाच काढलेला दिसला..
- (सर्वव्यापी)प्राजु
http://praaju.blogspot.com/

ह्या चर्चा प्रस्तावाची गरज , प्रयोजन मला तरी वाटत नाही.

इथे कोणीही कलंत्री यांच्या अभिव्यक्तीस्वातंत्र्यावर गदा आणली नाही आहे. हा जरुर कलंत्री यांना अनुचित, असभ्य प्रतिसाद आले असतील. संपादकांनी विशेष लक्ष द्यावे ही विनंती व कलंत्री यांना वाईट वाटले असेल तर त्यांची माफी मागतो पण "कलंत्री यांच्या उपाययोजने दहशतवाद २५ वर्षात मिटेल" हा कौल घेतला तर बहुमताने पराभव होईल ही अटकळ.

विचार करा आयसीयु मधे कोणी ऍडमीट आहे व एक सभ्य गुरुजी तिथे येतात काय व अहो चला घरी, तुम्ही शेळीचे दुध घ्या [काय आजवर चहा घेत होता], हा काढा घ्या, लंघन करा, हवापालटाला थंड जागी जा तुम्ही कसे ठणठणीत रहाल बघा इ इ उपाय मोठ्यामोठ्याने सांगत बसले तर त्या गुरुजींना इतर बघायला आलेले लोक काय म्हणतील तुम्हीच विचार करा.

अहो प्रसंग काय, लोक उपाययोजनेवर चर्चा करत आहेत व इथे कलंत्री महान, प्रामाणीक, धैर्यवान, अमुक अन तमुक आहेत हा त्यांचा नागरी सत्कार कशाला? चर्चाप्रस्ताव पटला नाही.

छे - नव्हे, भारताच्या लष्कराच्या खांद्यावरून बंदुका झाडताना बहुधा त्यांची निशाणी त्यांच्या नावडत्या पक्षाचे भारतातले सरकार आहे.

मी व्यक्तिश: याच्याशी असहमत आहे. आज माझ्यासारख्या कित्येक सामान्य माणसांना लष्कराचे कौतुक वाटत आहे आणि म्हणूनच लष्कराच्या गौरवाकरता आज आम माणूस लिहीत आहे, बोलत आहे. भारतातल्या सरकारवर निशाणी साधायला त्याला लष्कराच्या खांद्याची गरज नाही. सरकारवर आम्ही तशीही अनेकदा अगदी डायरेक्ट निशाणी साधतो..!

अतिरेक्यांपेक्षाही "नि:शब्द करणारा" वार वाटत नाही.

मला वाटला!

मागे कुठल्याश्या एका प्रतिसादात सर्वसाक्षीनेच कलंत्रींना लिहिले होते की 'अहिंसावादाबद्दल आणि गांधीवादाबद्दल इथे मिपावर बोलताय ते ठीक आहे परंतु कुणा शहिदाच्या घरी जाऊन बोलू नका नाहीतर त्यांना उध्वस्त झाल्यासारखे वाटेल!'

हे पटते! अतिरेक्यांइतकाच कलंत्रींचा हा अहिंसावादाचा अन् गांधीवादाचा मार त्या कुटुंबियांना घायाळ करेल!

एकनाथांची अशी कथा आहे, की एकदा गोदावरीच्या घाटावरती स्नान केल्यानंतर कोण्या मुसलमानाने त्यांच्यावर थुंकले. एकनाथांनी पुन्हा स्नान केले, पुन्हा तो पाजी माणूस अंगावर थुंकला - असे शंभर वेळा झाले. शेवटी तो माणूस शरमून म्हणाला - माझे चुकले. तर एकनाथ म्हणाले, "छे, छे, तुझ्यामुळे माझी शंभर गोदास्नाने झालीत."

एकनाथांबद्दल आदर आहे पण मी तिथे असतो तर पहिल्या थुंकीतच त्या थुंकणार्‍या भोसडीच्याला धरून कानफटला असता. साला, उद्या एक थुंकतो म्हटल्यावर दुसरा येऊन थुंकायला लागायचा!

छ्या!

आज या देशाला गांधींपेक्षा, आम्हाला स्वाभिमान शिकवणार्‍या, आत्मसन्मान शिकवणार्‍या, स्त्रीची अब्रू लुटणार्‍या रांझ्याच्या पाटलाला समजून (!) न घेता त्याचे हातपाय तोडणार्‍या शिवरायांची किती नितांत आवश्यकता आहे हे समजते..!

तात्या.

कलंत्रींवर वैयक्तीक टीका करण्याची माझीही भूमिका नव्हती, नसेल. ते ज्येष्ठ आहेत. अनादराचा हेतू कसा असणार?तुमच्याशी सहमत आहे. कलंत्रींचे धैर्य अन् संयम गांधीवादाला साजेसाच आहे, शंकाच नाही.
पण माणसाची मनोवृत्ती पालटण्याची अन् त्याला सुधारण्याची ही वेळ नव्हे असे मला म्हणायचे होते. त्यांच्या म्हणण्याप्रमाणे माणूस सुधरूही शकेल पण त्यास किती वेळ लागेल याचा काही विचार?
तशा तर अनेक उपचारपद्धती अहेत. पण आपल्याजवळ किती वेळ आहे याचे तारतम्य बाळगूनच उपचार घेत असतो. हार्टअटॅक येऊ नये यासाठी उपाय करणे चांगले पण आत्ता आला तर त्यासाठी आपण दुसरी उपचारपद्धती वापरतोच. हेच फक्त मला म्हणायचे होते.
मुमुक्षु

मिसळपावाच्या सदस्यांपैकी "नडगी-फोड" तरुणांकडून धक्काबुक्की सहन करण्याची शक्यता ते जाणतात.
हे लिहीण्यामागचे प्रयोजन काय? कलंत्रींशी कुणी अशा अरेरावी भाषेत बोलले असल्याचे माझ्या वाचनात तरी आले नाही. 'धक्काबुक्की करा' असे तर सुचवायचे नाही ना आपल्याला?

(नडगीफोड क्र. २)-इनोबा
कर्मण्ये वाधिकारस्ते | मां फलकेशू कदाचनं
: कार्यकर्त्यांनी कर्म करीत रहावे,आपल्या नावाचे फलक लागतील अशी अपेक्षा करु नये.
-इनोबा म्हणे -मराठमोळे वॉलपेपर

गांधीवादाचे समर्थन तू करतो आहेस. कलंत्रींनी त्यांच्या तिसर्‍या लेखात जे २० कलमी कार्यक्रम मांडले त्यावर माझी - "अतिरेक्यांपेक्षाही "नि:शब्द करणारा" वार " अशी प्रतिक्रिया आहे.
त्यांनी त्यांचे विचार निर्भीडपणे मांडलेत त्यांच्या नितीधैर्याचे मलाही कौतुक वाटते. प्रवाहाविरुद्ध जाणारा विचार मांडणे हे सोपे नाही. ते एकप्रकारे गांधींच्या विचारांचा उपयोग त्यांच्या आयुष्यात करुन पहात आहेत! मी त्यांची चेष्टा कुठल्याच धाग्यात केली नाहीये फक्त प्रतिवादाचे मुद्दे मांडलेत.
आत्ताच्या परिस्थितीत त्यांनी दिलेला फक्त गांधीवादच पुरेसा नाहीये हे मला सांगायचे आहे. त्यांनी सांगितलेली तत्त्वे चूक नाहीत. हिंसेने हिंसा वाढते हे सत्यच आहे. पण इथे दोन पातळ्यांवर प्रयत्न हवे आहेत आणि दोन्ही प्रयत्नांचा हेतू एकच असला तरी दिशा परस्पर्विरोधी वाटतील इतक्या वेगळ्या आहेत.
उपाय एक - पाकिस्तानातल्या अतिरेकी छावण्या काढून टाकायला त्यांना कोणत्याही प्रकारे मजबूर करणे मग ते अमेरिकेमार्फत 'हात पिरगाळून' (आर्म ट्विस्टिंग) असेल किंवा भारताने स्वतः हल्ला करुन ते तळ उडवणे असेल काहीतरी एक पण त्याला आत्ता काही तिसरा पर्याय आहे असे मला वाटत नाही (असला तर जरुर सांगा - मी समजून घ्यायला तयार आहे). इथे २५ वर्षे वगैरे आपण थांबू शकणार नाही. कारण आधीचे पाकिस्तानचे प्रतिसाद निराशाजनकच आहेत.

दुसरे देशांतर्गत हिंदू-मुस्लिम सलोखा, सामंजस्य हे टिकून रहाण्याच्या दृष्टीने कलंत्री ह्यांनी सांगितलेले उपाय हे अवलंबता येतील. तेही वातावरण निवळल्यानंतर. त्याच बरोबर सुरक्षाव्यवस्था मजबूत करणे सैन्याची क्षमता वाढवणे, पोलिसांची क्षमता वाढवणे असेही प्रतिबंधात्मक उपाय करावे लागतीलच.

पुन्हा एकदा सांगतो एका हातात ए.के.४७ आणि दुसर्‍या हातात गुलाबाचे फूल असे असले तरच आज तुमच्या शांततेच्या शब्दांना किंमत आहे, हे दुर्दैवाने सत्य आहे. पुढच्या वाटचालीत परिस्थिती काबूत आहे असे झाले तर आणखीन शांततेने मैत्रीचा हात पुन्हा पुढे करताही येईल तो मार्ग बंद नसावा/नाही.

चतुरंग

आम्ही काय केले आहे? कलंत्रीसाहेबानी गांधीगिरी केली त्याची आम्ही ना तारिफ केली ना जहाल भाषा वापरली. फकस्त ईरोध केला. त्यात काय चुकल का?
वेताळ

यातील अनेक वैयक्तिक मुद्द्याचा मी विचारही केला नव्हता. श्री धनंजय आणि सर्वच प्रतिसादी आणि वाचकाचे आभार.

मराठी लोकांची विधायक आणि रचनात्मक काम करण्याची परंपरा आहे. त्यासाठीच गांधींनी वर्ध्याजवळच्या सेवाग्रामाची निवड केली होती. गांधी आपल्या महाराष्ट्राबद्दल नेहमीच कौतुकाचे उद्गार काढीत असत. (महाराष्ट्र म्हणजे कार्यकर्त्यांचे मोहोळ आहे.).

गांधींनी उघडपणे ना. गोपाल कृष्ण गोखले यांचा आपले राजकिय गुरु असा उल्लेख केला होता.

जेंव्हा जेंव्हा राष्ट्रावर संकट येते तेंव्हा महाराष्ट्र धावुन जातो असेही म्हटले जातेच.

आपण सर्व परिपक्व आहोतच आणि अतिरेक्यावरच्या समस्येचे औषध / समाधान आपण सर्व नक्कीच काढु. ( कदाचित ते माझ्या चर्चेतून असेल अथवा क्लिंटन याच्या अग्रलेखातून असेल.)

मिपावरचे अनेक जण तरुण आहेत आणि त्यांना माझ्यालेखाबद्दल तीव्र नापसंती असली तरी कोणीही मर्यादेचे उल्लंघन केलेले नाही असे मी नमुद करु इच्छितो.

आपले वैयक्तिक प्रेम आहेच, लोभ आहे, तो वाद विवाद आणि संवादातून वृद्धिंगत व्हावा.

फक्त माझी सर्वांना एक शिफारस आहे, कोणत्याही विषयाचा पूर्ण अभ्यास करा, त्याबाबतची सर्व पुस्तके वाचा.

पुनश्च आभार.

द्वारकानाथ कलंत्री

हा प्रतिसाद धनंजय तसेच कलंत्री यांच्याही लेखाला आहे. एकत्रच लिहील्याबद्दल क्षमस्व.

कलंत्रींचे लेख वाचले. मला ते सध्याच्या परिस्थितीत विशेष पटले असे नाही, पण आदर मी कोणाच्याही मताचा करीन तेवढा करते आहे असे वाटते. अर्थात आपले मत लिहील्यास टिंगल-टवाळी होणे/ तिरपे-तिरपे प्रतिसाद येणे, याची अशा माध्यमात लिहीणार्‍या सर्वांनीच तयारी ठेवावी (स्वानुभव!).

सध्या नुकतेच घडून गेलेल्या घटनांनी इतका धुरळा उडला आहे. अशा घटनांनी भावना तीव्र होणे हे मला तरी नवीन नाही आणि मला वाटते अनेकांच्या त्या झाल्या. नुसता भावनांचा उद्रेक होणे यात व्यक्तिशः मला विचारले तर मला गैर काही वाटत नाही - तो पूर्वपदाला येण्याचा एक मार्ग असू शकतो. अर्थात अशा भावनांच्या आहारी जाऊन कोणी कोणाला धरून मारायला लागले तर मात्र काही वेगळे आहे. पण वस्तीत राहणार्‍या मुसलमानांवर कोणी भावनेने भडकलेले आततायी हिंदू चालून गेले तर रक्षण करण्याची जबाबदारी मिपावरील बहुसंख्य लोक स्विकारतील अशी माझी श्रद्धा आहे. ती हवे तर माणुसकीवरची श्रद्धा म्हणायची तर म्हणा, मिपाकरांवरची श्रद्धा आहे असे म्हणा. कलंत्री यांना मिपावर झालेला विरोध हा ही वेळ समझोत्याची वाटत नसल्याने आणि/किंवा त्यांनी सांगितलेला उपाय हा लांब पल्ल्याचा वाटल्याने होत आहे असे मला वाटते. यात त्यांचा व्यक्तिशः अपमान करण्याचा हेतू नसावा.

शिवाय हा समझोता भारतीय मुसलमानांशी नसून बाहेरील म्हणजे पाकिस्तानशी करावा, असा विचार कलंत्री यांच्या तिसर्‍या लेखात दिसला. पाकिस्तान्यांशी सलोख्याचे संबंध प्रस्थापित करण्यापेक्षा घरातील मुस्लिम बांधवांशी तसे संबंध तयार करणे महत्त्वाचे आहे असे माझे कलंत्री यांच्याहून वेगळे मत आहे. त्याचा उल्लेख हा मला कलंत्री यांच्या तिसर्‍या लेखात दिसला नाही.

बाकी कलंत्रींनी सांगितलेले उपाय नवे नाहीत, अनेक भारतीय लोक लहान मोठ्या प्रमाणांवर हे करीत आहेत. फक्त ते करीत असताना अशी अपेक्षा असते की एका बाजूला चांगले दाखवण्यासाठी दुसरी बाजू वाईट आहे असे दाखवण्याची गरज नसल्याने तेवढे एक धोरण पाळावे. अशाच प्रयत्नांचा भाग म्हणून पाकिस्तान आणि भारतामध्ये समझोता एक्स्प्रेस चालू होतीच.

ह्या चर्चा प्रस्तावाची खरेच काही गरज नव्हती अशी प्रतिक्रिया देणार्‍यांच्या मताशी सहमत.

'हम बेईमानी का धंदा बहुत इमानदारीसे करते है' असा डायलॉग कुठल्याशा हिंदी सिनेमात ऐकला होता. आता असल्या इमानदारीचे कुणीतरी कौतुक करेल काय?

कलंत्री यांचे लेख लिहीतानाचे प्रयत्न प्रामाणिक असले तरी सध्याच्या काळात हे विचार चुकीचे वाटत आहेत. त्यांमुळे त्या प्रामाणिकपणाचे समर्थन करणे पण चुकीचे आहे.

>>"देख अब्दुल, अपना धंदा है बेईमानीका लेकीन करना पडता है ईमानदारीसे..!"
हे ते मूळ वाक्य.. परिंदा चित्रपटात नाना पाटेकरच्या तोंडी आहे! समीर खक्करला उद्देशून हा संवाद आहे..

हा डायलॉग परिंदातील आहे ते बरोबर आहे, तात्या. पण मी वरील प्रतिसादात लिहीलेला डायलॉग पण एका मधल्या काळातील हिंदी सिनेमातील आहे...बहुतेक शत्रूघन सिन्हाचा 'कालिचरण'.

धनंजय, चांगला लेख आणि संतुलित प्रतिसाद.

श्री. कलंत्री यांनी मांडलेला गांधीवाद या काळात, घडणार्‍या घटना पाहता केवळ अशक्य आहे हे माझे व्यक्तिगत मत आहे. एवढेच नव्हे तर असा गांधीवाद जोपासणे आणि त्याला काही सकारात्मक प्रतिसाद मिळू शकेल अश्या अपेक्षा ठेवणे वा विश्वास ठेवणे म्हणजे स्वतः स्वतःच्या पायावर धोंडा पाडून घेणे आहे असे मला वाटते. खटासी व्हावे खट, हेच आत्ता व्हायला हवे, पण म्हणून काही सदस्यांनी प्रतिसाद देताना जी भाषा वापरली वा ज्या प्रकारे प्रतिसाद दिले तेही अत्यंत चुकीचेच.

श्री. द्वारकानाथ यांचा व माझा मनोगतकाळापासून स्नेह आहे. त्यांची गांधीवादाविषयीची चिकाटी पाहून मी अनेक वेळा थक्क झालेलो आहे. त्यांच्या विचारांना विरोध असला तरी त्यांचा वैयक्तिक स्नेह निर्माण झाला आहे हे नक्की.

पण मला एक शंका आहे... ही शंका म्हणजे कदाचित त्यांच्यावर अन्यायही असू शकतो. व त्याबद्दल मी त्यांची अगोदरच क्षमा मागतो. द्वारकानाथजींना प्रशस्तीपत्र देऊन मोकळे होणार्‍यांना प्रश्नच आहे म्हणा ना... द्वारकानाथजींना कोणी त्यांच्या दैनंदिन आयुष्यात पाहिले आहे काय? त्यांच्या शाब्दिक गांधीवादाला कुणी जवळून अनुभवले आहे काय?

माझा असा विश्वास आहे की आजच्या जगात तेही आपल्या एखाद्या शहरातल्या जीवनात गांधीवाद व संपूर्ण अहिंसा जोपासने अशक्य आहे. बोलणे व लिहिने शक्य आहे पण वागणे? मी कित्येक गांधीवादी पाहिले आहेत. दुर्दैवाने त्यांचा जवळून अनुभव घेतल्यावर त्यांच्या शब्दांत व वागण्यात तफावत आढळली आहे. एक साधा अनुभव येथे लिहिला आहे. बोलणे व वागणे यातली तफावत काय ते या उदाहरणातून कळेल असे वाटते.

जर द्वारकानाथजी खरेच वागण्यातसुद्धा गांधीवादी असतील तर त्यांना सांष्टांग दंडवत. पण नसतील तर त्यात काही नवल नाही. जवळपास सगळेच गांधीवादी केवळ पुस्तकात असतात.

आपला,
(गांधीवादाला प्रत्येक प्रश्नाचे उत्तर न माननारा) भास्कर
आम्ही येथे वसतो.

.