आधी शरीर कि मन? योगाच्या दृष्टीकोणातुन - भाग ३

हठप्रदीपिकेत पाच उपदेश आहेत. ज्यात योगातील चार अंगांचा विचार केला आहे. आसन, प्राणायाम, मुद्रा व समाधी याबद्दल तपशीलवार माहिती पहिल्या चार उपदेशात मिळते. पाचव्या औषधीकथन उपदेशात योगाभ्यास करताना काही शारीरिक उपद्रव झाल्यास काय उपाय करावे याचा उहापोह आहे. योगाभ्यासाच्या फलप्राप्तीचे जागोजाग उल्लेख आहेत. यातील तांत्रिक भाग जरी क्षणभर बाजुला ठेवला तरी हठप्रदीपिकेचे ग्रंथकर्ते स्वात्माराम यांनी राजयोग, हठयोगाबद्दल केलेल्या काही मार्मिक विधानांचा विचार येथे करणे भाग आहे. ग्रंथाच्या सुरवातीला पहिल्याच श्लोकात श्रेष्ठ अशा राजयोगावर आरुढ होण्यासाठी आवश्यक अशा पायर्यांच्या जिन्याची उपमा हठयोगाला दिली आहे. या श्लोकाबद्दल बरंच बोलता येइल. हठयोगाच्या ग्रंथात आदीनाथ शंकराला नमन करताना पहिल्याच श्लोकात ग्रंथकर्त्यांनी राजयोगाचं श्रेष्ठत्व मोकळेपणाने मान्य केलं आहे. त्यावर आरुढ होण्यासाठी पायर्यांच्या जिन्याची भुमिका स्वतःकडे घेऊन ग्रंथकर्त्यांनी दाखवलेल्या प्रांजल नम्रपणाबद्दल लिहावं तेवढं थोडंच आहे. यात सिद्ध होणारी सर्वात महत्त्वाची गोष्ट कुठली असेल ती ही की आधी शरीर की आधी मन यासंदर्भात प्राचीनांच्या मनात कसलाही गोंधळ नाही.

पुढच्याच श्लोकात स्वात्माराम योगी केवळ राजयोगासाठी हठयोगाचा उपदेश करीत आहेत असा उल्लेख आहे. “हठं विना राजयोगं राजयोगं विना हठः” या श्लोकाचा विचार यापूर्वीच झाला आहे. पुढच्या श्लोकाचा अर्थ पाहण्याजोगा आहे. अनेक मतांच्या गलबल्यामुळे गोंधळ उडुन राजयोग म्हणजे काय हे न समजणार्या मंडळींकरीता योगी स्वात्माराम यांनी हा ग्रंथ समजावून दिला आहे. राजयोगाचा नक्की अर्थ काय हे समजण्यासाठी हठयोगाच्या साधनेची सुरवातीला आवश्यकता असते असा जो ध्वनी या ग्रंथाच्या मांडणीतुन निघतो तो सर्वांनाच पटेल, रुचेल असे नाही. मात्र हठयोगाच्या साहाय्याने राजयोगाची साधना करता येण्याची शक्यता यात दिसुन येते हे नाकारण्याचे काही कारण नाही. यानंतर तिसर्या उपदेशात “राजयोगं विना पृथ्वी” म्हणजे आसनाशिवाय राजयोग, “राजयोगं विना निशा” म्हणजे कुंभकाशिवाय राजयोग व “राजयोगं विना मुद्रा” म्हणजे मुद्रांशिवाय राजयोग सिद्धी नाही असे स्पष्टपणे प्रतिपादन केले आहे. या सार्या विवेचनात एकच मुद्दा प्रकर्षाने मांडलेला आढळतो. तो हा की राजयोग श्रेष्ठ आहे परंतु हठयोगाच्या अभ्यासाशिवाय त्यात सिद्धी प्राप्त होत नाही. घेरंडसंहितेचा विचार करताना सर्वप्रथम लक्षात येणारी बाब म्हणजे हा ग्रंथसुद्धा हठप्रदीपिके प्रमाणेच लहानसा असला तरी यात तपशीलाचा भाग हठप्रदीपिकेपेक्षा जास्त आहे. ग्रंथाचं स्वरुप निवेदनात्मक आहे. चंडकपालि या जिज्ञासू राजाला केलेला हा उपदेश आहे. घेरंडसंहितेत एकूण सात उपदेश आहेत. षटकर्मे, आसने, मुद्रा, प्रत्याहार, प्राणायाम, ध्यान व समाधी अशी सात अंगे यात वर्णिली आहेत. यातील चौथा उपदेश सर्वात लहान असुन फक्त पाच श्लोकात प्रत्याहाराबद्दल माहीती आहे. पाचवा उपदेश प्राणायामाबाबत असुन हा अनेक दृष्टींनी वैशिष्ट्यपूर्ण आहे. प्राणायामासाठी योग्य स्थान, ऋतु याचा विचार तर आहेच शिवाय काय खावे, काय प्यावे, काय वर्ज्य करावे यांची तपशीलवार चर्चा आहे. फार काय, भाज्यांची नावे सुद्धा दिलेली आहेत. सहावा व सातवा उपदेश अनुक्रमे ध्यान व समाधी बाबत आहे. घेरंडसंहितेत “राजयोग” हा शब्दच मुळी सातव्या म्हणजेच शेवटच्या उपदेशात येतो. येथे हठप्रदीपिकेप्रमाणे राजयोग व हठयोगाची मार्मिक तुलना नाही. मात्र समाधीयोगात अनेक तर्हेच्या समाधींचं वर्णन आहे. ध्यानयोग समाधी, नादयोग समाधी, रसानंद समाधी, लययोग समाधी, भक्तीयोग समाधी या क्रमाने शेवटच्या एका समाधीला “राजयोग समाधी” म्हटलं आहे.

हठयोगात सांगितलेला राजयोग, पतंजलींचा कशावरुन? घेरंडसंहितेत “राजयोग” हा शब्द वापरण्याची पद्धत पाहता राजयोग म्हणजे समाधीचाच प्रतिवाचक शब्द तर नसेल? हठयोगात सांगितलेला राजयोग आणि पतंजलींचा राजयोग यांत साम्य व फरक काय? हे व अशासारखे अनेक प्रश्न बर्याच जणांना पडण्याची येथे शक्यता आहे. मात्र आपल्याला त्यांची उत्तरे शोधण्याची आवश्यकता नाही. याचं महत्त्वाचं कारण, दोन्ही ग्रंथांवरुन हे निर्विवाद सिद्ध होतं की राजयोग ही पूढली पायरी आहे व हठयोग हा हठप्रदीपिकेत म्हटल्याप्रमाणे तेथे पोहोचण्याचा सोपान आहे. आपल्यासाठी तुर्तास हे पुरेसं आहे. तरीही याठिकाणी राजयोगाच्या संकल्पनेवर विचार करणं भाग आहे. राजयोग म्हणजे काय? परंपरेने या शब्दाचा वापर नक्की कशासाठी केला? राजयोग व हठयोगात कही साम्यस्थळे आहेत का? हठप्रदीपिकेतील चार अंगे, घेरंडसंहितेतील सात अंगे व राजयोगाचा अष्टांग योग यांचा कुठेतरी एकत्रित विचार करता येइल काय? या सर्व प्रश्नांचाही तदअनुषंगाने विचार करावा लागेल. आणि सर्वात शेवटी हठयोगाचा उपयोग राजयोग साधण्यासाठी सोपान म्हणुन केला जातो याचा अर्थ काय याचाही परामर्ष घ्यावा लागेल.(क्रमशः)

अतुल ठाकुर

संदर्भः

आरोग्यासाठी योग – योगाचार्य सदाशिव प्र. निंबाळकर
योग एक कल्पतरु – बी. के. एस. अय्यंगार
हठ-प्रदीपिका – स्वात्माराम योगी अनु. – व. ग. देवकुळे
घेरंड संहिता – अनु. – व. ग. देवकुळे