हवाई..

माझ्या ब्लॉगवरुन इथे मिपाकरांसाठी पुन्हा पब्लिश करतोय. आपल्या परिवारात मला स्वीकाराल अशी खात्री आहे.

..................................................................................................................

मी फ्लाईंग करत होतो तेव्हा डिजिटल कॅमेरे आले नव्हते. त्यामुळे जे काही फोटो मी काढले ते सर्व ३५ mm रोलवर. आज मला वाटलं की आपल्यापैकी बरेचजण कार चालवतात, त्याच शैलीत विमान कसं चालवलं जातं हे सांगावं.

मग मी उडवलेल्या सेस्ना १५२ विमानाच्या कॉकपिटचा फोटो स्कॅन केला. पण अगदी खराब दिसत होता. शेवटी मी एक सेस्ना १५२ च्या कॉकपिटचाच पण जरा बरा असा फोटो नेटवरून मिळवला. त्यात पार्टसना छोट्या नावाने प्लॉट केलं आणि आता ते काय आहे ते सांगणार आहे.

सॉरी. याहून कन्व्हीनियन्ट तंत्र मला येत नाहीये अजून.
दमलात तर सोडून द्या.

पहिली गोष्ट म्हणजे तुमची सीट डावीकडची. . पायलट तिथेच बसतो. को पायलट किंवा पॅसेंजर उजवीकडे.

सेस्ना असो किंवा बोईंग सर्व कंट्रोल तसेच, पार्टस तसेच आणि लॉजिकही तसंच. फक्त सोफीस्टीकेशनचा आणि आकाराचा फरक..

समोरच छाती पोटाशी ते जे CC लिहिलेलं दोन शिंगांसारखं प्रकरण आहे तो कंट्रोल कॉलम आहे. त्याला ब-याच दिशांनी हलवता येतं.

कंट्रोल कॉलम पुढे ढकलणं-मागे ओढणं या मूव्हमेंटनं विमानाच्या मागच्या शेपटीच्या भागात असलेले एलेव्हेटर्स वरखाली होतात. एलेव्हेटर्स खालच्या फोटोत दाखवलेत.

कंट्रोल कॉलम मागे ओढला की एलेव्हेटर्स वर जातात. यामुळे प्रचंड वेगाने समोरून येणारी हवा त्यांना खाली दाबते. शेपटीचा भाग खाली दाबला गेला की अर्थात विमानाचं नाक वर जातं.

कंट्रोल कॉलम पुढे ढकलला की एलेव्हेटर्स खाली जातात. यामुळे समोरून येणारी हवा त्यांना वरच्या दिशेने दाबते. शेपटीचा भाग वर दाबला गेला की अर्थात विमानाचं नाक खाली जातं. या मूव्हमेंटला "पिच" म्हणतात.

समजा कंट्रोल कॉलम ओढून किंवा दाबून तुम्ही विमान हवेत वर चढवता आहात किंवा खाली उतरवता आहात, तर तितका वेळ एकाच पोझिशनमध्ये कंट्रोल कॉलम धरून ठेवणं अवघड आहे. म्हणजे हाताला रगही लागेल आणि थोड्याशा थरथरीमुळेही कॉलम हलत राहील. म्हणून "TW" अर्थात ट्रिमिंग व्हील दिलंय. एका पोझिशन मध्ये कंट्रोल कॉलम ओढून धरा आणि ट्रिम व्हील फिरवत फिरवत ती पोझिशन लॉक करून टाका. ट्रिम व्हील मुळे आपल्या हातावरचं लोड कमी होतं आणि कॉलम ठरवून दिलेल्या पोझिशनला लॉक होतो. (फक्त "पिच" मूव्हमेंटसाठी. बाकीच्या मूव्हमेंट्स आपण करू शकतो. ).

कंट्रोल कॉलम डावीकडे झुकवला (स्टीअरिंग सारखा) की डाव्या पंखावरचा एलीरॉन हा पार्ट वर जातो. एलीरॉन्स खाली दाखवले आहेत.

डावा एलीरॉन वर गेला की डाव्या बाजूच्या पंखावर ड्रॅग वाढतो आणि तो पंख खाली दाबला जातो. त्यामुळे उजवा पंख वर येतो. यामुळे विमान डावीकडे कलतं. तसंच उजव्या बाजूचंही..या मूव्हमेंटला "रोल" म्हणतात.

पायाशी ती "RP" लिहिलेली पेडल्स दिसताहेत. ती रडर पेडल्स आहेत (रडार नव्हे..). ती विमानाला डावी - उजवीकडे वळवायला वापरतात.

डावं रडर पेडल दाबलं की "रडर" म्हणजेच विमानाच्या शेपटावर असलेला उभा पंख डावीकडे झुकतो. मग विमानाचं शेपूट समोरून येणा-या हवेच्या दाबानं उजवीकडे दाबलं जातं आणि त्यामुळे नाक डावीकडे. म्हणजे एकून तुम्ही ज्या बाजूचं रडर पेडल दाबाल त्या बाजूलाच विमान वळेल. कारसारखं..पण हवेत. या मूव्हमेंटला "यॉ" म्हणतात.

रडर पेडलचाच वरचा भाग "B " म्हणजे व्हील ब्रेक्स. पायाच्या बोटांच्या बाजूने वर दाब दिला की ब्रेक लागतात. पण अर्थात ते विमान जमिनीवर असतानाच.

आता गंमत सुरु. म्हणजे असं आहे की "रोल" केलं की आपोआप विमानाचं नाक रोल च्या दिशेने थोडं "यॉ" होतंच. तो रोलचा "साईड इफेक्ट" आहे. आणि "यॉ" केलं की पुन्हा "साईड इफेक्ट" म्हणून थोडा "रोल" होतोच. त्या एरोडायनॅमिक्समध्ये आत्ता जात नाही.

पण म्हणून मग हवेत "टर्न" करताना "यॉ" आणि "रोल" एकत्र आणि कोओर्डीनेशन ठेवून करावे लागतात. नाहीतर विमान हवेत स्किड होतं किंवा अनकंट्रोल्ड स्पिन मध्ये जाउन खाली कोसळू शकतं. आता हे कोओर्डीनेशन कसं जमवायचं?

पोटात येणा-या विचित्र फिलिंगमुळे हे समजतंच की टर्न कोओर्डीनेटेड नाहीये. पण तरीही त्यासाठी डॅशबोर्डवर डावीकडे एक "TB" लिहिलेली डायल आहे बघा. तो आहे "टर्न अँड बँक कोओर्डीनेटर". साधी एका काचेच्या नळीत लिक्विड भरून त्यात एक गोटी घातलेली आहे. ती गोटी न हिंदकळता नळीच्या मधोमध राहिली पाहिजे तर मग टर्न बरोबर बॅलन्स्ड आहे.

"TB" च्या वरतीच "AHI" आहे. ही डायल आहे आर्टीफिशियल होरायझन इंडिकेटरची. म्हणजे होतं काय की आकाशात असताना पायलटला ब-याच वेळेला (जवळ जवळ नेहमीच) क्षितीज रेषा दिसत नाही. त्यामुळे आपलं विमान जमिनीला समांतर उडतंय की खाली नाक करून डाईव्ह करतंय की वर चढतंय हे पायलटला कळत नाही. हे आपल्याला इथे बसून पटणार नाही. पण क्षितीजाचा संदर्भ फार गरजेचा असतो. म्हणून हे कृत्रिम क्षितीज जायरोस्कोपच्या मदतीनं तयार केलंय. त्यात निळं आहे ते आकाश, ब्राऊन आहे ती जमीन आणि छोटे विमान म्हणजे आपण..मग कळतं आपण तिरपे तारपे असलो की..खाली बघा:

"AHI" च्या खाली आहे "DG" म्हणजे डायरेक्शनल जायरो. हा जायरोस्कोप दिशा दाखवतो. अर्थात दिशेसाठी पायलटचा खरा भरवसा असतो साध्या सुध्या मॅग्नेटिक कंपासवर जो इथे फोटोत दिसत नाहीये. तो डोक्यावर समोर असतो. तो खाली दाखवलाय.

"AHI" च्या डावीकडे आहे "ASI" म्हणजे एअर स्पीड इंडिकेटर. एअर स्पीड म्हणजे विमानाचा स्पीड. आकाशात असताना विमानाचा हवेशी रिलेटिव्ह स्पीड म्हणजे एअर स्पीड. पण हवेतला. विमानाचा ग्राउंड स्पीड वेगळा असतो.

जर विमानाचा एअर स्पीड ५०० किलोमीटर पर अवर असेल आणि समोरून १०० किलोमीटर पर अवर वारा असेल तर जमिनीशी रिलेटिव्ह त्याचा स्पीड ४०० किलोमीटर पर अवरच होईल. आणि शेवटी त्याला जमिनीवरून जमिनीवरच जायचं असल्यामुळे त्याला दोन विमान तळांमधलं अंतर काटायला जास्त वेळ लागेल.

"ALT" हा आल्टीमीटर आहे. तो आपण आकाशात किती फूट उंच आहोत ते (हजारांत) दाखवतो. विमान खाली कोसळताना (स्टॉल,स्पिन वगैरेची प्रॅक्टिस करताना) या आल्टीमीटरचे काटे गारगारगार उलटे फिरतात तेव्हा धडकी भरते. ही मृत्यूघंटा आहे.

"RPM" हा इंजिनची रीव्होल्युशन्स पर मिनिट दाखवणारा इंडिकेटर आहे. बेसिकली आत्ता किती इंजिन पॉवर लागू झालेली आहे ते कळून ती कमीजास्त करायला मदत म्हणून.

"RAD" हे प्रायमरी आणि सेकंडरी असे दोन रेडिओ आहेत. एअरपोर्टच्या कंट्रोल टॉवरशी सतत संपर्क ठेवायचा असतो तो यातूनच. बाकीही सर्व रेडिओ स्टेशन्स लागतात त्यावर. बाय द वे. एक इन्टरेस्टिंग गोष्ट सांगतो. सर्व नेव्हीगेशनल एड्स बंद झाली तर ऑल इंडिया रेडिओचं स्टेशन ट्यून करून तुम्ही त्या स्टेशनच्या दिशेने नेव्हिगेट करू शकता. एकदा त्या आधारावर त्या शहराच्या वर पोचलात की एअरपोर्ट शोधून काढता येतो.

"F" म्हणजे फ्लॅप्स खाली करण्याची लिव्हर. हे फ्लॅप्स पंखांच्या मागच्या बाजूला एलीरोनच्या शेजारी असतात. आणि ते फक्त खालच्या दिशेत वळवता येतात. यामुळे पंखांची वक्रता (कॅम्बर) वाढून लिफ्ट वाढते (आणि अवरोधही वाढतो). लँडिंग आणि टेक ऑफच्या वेळी हे वापरतात. लँडिंगमध्ये अचानक उतरवण्याचा (खाली येण्याचा) वेग वाढवायचा असेल. (झरझर खाली) किंवा टेक ऑफला एखाद्या टेकडीला टाळण्यासाठी स्टीप टेक ऑफ घ्यायचा असेल,किंवा छोटा रनवे असल्यामुळे लवकर एअरबोर्न व्हायचं असेल तर फ्लॅप्स वापरतात.

मेंगलोर क्रॅशमध्ये विमान रनवेवर लँड होताना ओव्हरशूट झालं त्यामागेही फ्लॅप्स योग्य तेवढे खाली न केल्यामुळे विमान हवं तेवढं झरझर खाली (स्टीप ग्लाईडस्लोप) न उतरता शॅलो ग्लाईडस्लोपनं उतरलं आणि म्हणून उतरे उतरे पर्यंत खूप रनवे संपून गेला असं एक लॉजिक आहे.

"CBS" हे सर्किट ब्रेकर्स आहेत. म्हणजे फ्युजेस.

आता रनवेवर जाण्यासाठी थ्रोटल म्हणजे "T" (काळा नॉब) थोडासाच आत दाबा. म्हणजे प्रोपेलरच्या वेगाने ढकल मिळून विमान हळू हळू पुढे सरकेल. फास्ट चालणा-या माणसाच्या वेगाने विमान रनवेवर आणा. त्याहून फास्ट नको.

जमिनीवर असताना वळवण्यासाठी रडर पेडल्स आणि थांबण्यासाठी ब्रेक्स. कंट्रोल कॉलम ( स्टीअरिन्ग व्हील!!) चा आत्ता काही उपयोग नाही. ते सगळं हवेत गेल्यावर.

रनवेच्या सेंटर लाईनशी विमानाचं नाक जुळवा. क्लीअरंस मिळाला की बस. थ्रोटल पूर्ण आत दाबा. विमान जबरदस्त पॉवरने पाळायला लागेल. ते पेडल्सनीच कंट्रोल करून रनवेच्या सेंटर लाईनवर ठेवा. पन्नास नॉटसच्या स्पीडला हळू हळू विमानाचं नाक वर उठायला लागेलच. पंचावन साठचा स्टेडी स्पीड आला की हलकेच कंट्रोल कॉलम मागे खेचा. तुम्ही हवेत असाल..

(फोटो जालावरून साभार. हा शेवटचा फोटो मात्र माझा स्वत:चा.. )