भाषाविज्ञान परिचय

उत्तम परिचय !

>>>आज अवकाशयानांच्या युगातून आपण जात आहोत. ज्ञाविज्ञानाच्या विकासाचा वेग वाढतो आहे तेव्हा नवसंकल्पनांचे शब्दांकन दृतगतीने करावे लागणार आहे. तेव्हा शद्बाकंनाचे कार्य विद्यापीठीय पातळीवर झाले पाहिजे अशी अपेक्षा लेखक व्यक्त करतात.

म्हणजे नक्की काय? नवीन शब्द बनवणे का? दुसर्‍या भाषेतील शब्दांचे मराठीकरण का?

चांगला दिसतोय. पुस्तकाचा उपयोग भाषा विज्ञानाचा अभ्यास करणार्‍यांना होईल असे दिसतेय.
परंतू भाषा विज्ञानाचा अभ्यास करून भाषेचा विकास कितपत होतो? किंवा भाषेचा प्रसार-प्रचार कितपत होतो? हा प्रश्न मला नेहमीच पडतो.

सर, छान परिक्षण..

तात्या.

डॉक्टर साहेब छान परीचय करून दिलेला आहे.

उत्तम लेखन.
बरीच माहिती मिळाली. जसे "स्वन"
याची उदाहरणे काय देता येतील?
'हम्म' हा ध्वनी स्वन म्हणता येईल का?

पुस्तक परिचय आवडला.

भाषेतील ध्वनींचे प्रत्यक्ष उच्चारण व त्याचे लेखन यात भाषेचे उच्चारण आणि आणि लेखनातील अंतर अटळ आहे असे लेखक म्हणतात.

प्रत्यक्ष उच्चारण आणि लेखन यात फरक असणे अपरिहार्य आहे. ही अपरिहार्यता जसजसे तंत्रज्ञान प्रगत होत आहे तशी कमी होत असावी असे वाटते. भाषातज्ज्ञ लेखनाची व्याख्या कशी करतात हेही यासंदर्भात महत्त्वाचे आहे. उदा. ध्वनीमुद्रणामुळे उच्चारण जसेच्या तसे जपता येणे शक्य आहे. (पण ध्वनीमुद्रणास लेखन म्हणता येईल किंवा नाही हे लेखनाच्या व्याख्येवर अवलंबून असावे.)

"....जी बोलली जाते तीच भाषा आणि भाषेमधे बोलणे किंवा उच्चारण महत्त्वाचे आहे. ..."

~ भाषाविकासाच्या सर्वंकष दृष्टिकानातून पुस्तकातील हा विचार फार महत्वाचा आहे आणि जर तो अभ्यासक्रमात रितसर मांडला (इथे 'रितसर' वर मी जाणीवपूर्वक जोर देत आहे. विद्यापीठीय क्रमिक पुस्तकातून जे काही असते ते जशेच्या तसेच विद्यार्थ्यांपुढे येतेच या भ्रमात कुणी राहू नये. शेवटी 'CHB' वर असलेल्या प्राध्यापकाच्या कुवतीचा हा प्रश्न आहे की तो हा विचार मुलांच्या ~ इथे 'मुले' म्हणजे पूर्ण वाढ झालेला विद्यार्थी....केजी वा प्राथमिक यत्तातील नव्हे.. ~ मनी कसा रुजेल हे पाहील किंवा त्याला टाळून पुढे जाईल).

भाषा विज्ञानाच्या संदर्भात डॉ.बिरुटे यांनी त्या पुस्तकाच्या आधारे इथे जे विवेचन केले आहे त्यावरून एक बाब तरी नक्की आहे की निदान आता तरी "भाषाशास्त्र (Linguistics)" विषयाला मराठीत महत्वाचे स्थान मिळेल. वाच्य-भाषा रोगनिदानशास्त्र (Speech-Language Pathology); विकासविषयक भाषाशास्त्र (Developmental linguistics), उत्क्रांतीकारक भाषाशास्त्र (Evolutionary linguistics) या व याच धर्तीच्या पुढील टप्प्यांचा आढावा येथून पुढे विद्यापीठात B.O.S. वर असलेली मंडळी घेतील अशी आशा आहे.

आतापर्यंत 'मराठी भाषे' चा विद्यापीठीय अभ्यासक्रम म्हणजे ठोकळमानाने एकदोन कादंबर्‍या, कथासंग्रह, कवितेची दोनचार चोपडी, एखादा दलित लेखक, दोन टीकाकार-समीक्षा आणि तोंडी लावण्यापुरते व्याकरण इतपतच असे. पण जसजसे युपीएससीचे महत्व वाढू लागले आणि "मराठी भाषा म्हणजे केवळ मुळामुठाकाठी बोलली जाणारीच नव्हे तर तिचे अनेकविध कंगोरे तपासणे, मरू घातलेल्या बोलीना परत संजीवनी देवून एकूणच भाषेला एक शास्त्र द्यावे व त्यासाठी विज्ञानाची कास धरावी' असे विचार प्रबल होत गेले, जात आहेत, आणी त्याचाच परिपाक म्हणजे विविध विद्यापिठात नव्याने दाखल झालेली ही 'भाषाविज्ञाना'ची शाखा.

मी समजतो की; डॉ.बिरुटेसर हे मराठीचेच प्राध्यापक आहेत, तर समजू शकतात की ते स्वतः ज्यावेळी 'अनिल' वर्गात विद्यार्थ्यांना शिकवितात त्यावेळी ती कविता मुलांनी निव्वळ वाचावी असा त्यांचा उद्देश्य मुळीच नसतो. तर तिच्या वाचनाने अंतिम दृष्ट्या त्यांची भाषेचीही समज अधिकाधिक अचूक बनत जावी हे ते पाहतात. भाषाविज्ञानात कवितेच्या भाषेची फोड एका मर्यादेपलीकडे प्राध्यापकाने करू नसे असे सांगितले आहे.

"मर्ढेकरांचा उंदीर ओल्या पिंपात का मेला...?" हे पाहणे भाषाविज्ञानाचे काम नसून तो तसा का मेला याची कारणमीमांसा मोठ्याने अत्यंत अर्थपूर्ण वाचनात करणे, हे करीत असतानाच कविच्या दृष्टीने महत्वाच्या ठरणार्‍या चरणांवर रेंगाळणे, त्याकडे चर्चामाध्यमाद्वारे सूचकपणे विद्यार्थ्यांचे लक्ष वेधणे या गोष्टींना फार महत्व आहे; असे भाषाविज्ञान सांगते. शब्द उच्चारणाचे सामुदायिक महत्व Linguistics मध्ये असून त्याचे तिथे मोठ्या प्रमाणात विश्लेषण केले गेले आहे. मराठीत ही बाब नवी आहे असे मुळीच नाही. पण ती विद्यापीठीय अभ्यासक्रमात का कोण जाणे, महत्वाची मानली गेलेली नाही...

ती आता होईल अशी आशा डॉ.बिरुटे सरांच्या या लेखामुळे झाली आहे, असे मी म्हणतो. (या विषयावर इथे फार व्यापक चर्चा व्हावी अशी अपेक्षा आणि होईल अशी आशा आहे...)

इन्द्रा

एकंदरीत समाजात भाषेचा वापर कसा असतो, व असावा या संबंधातलं लेखन संकलित केलेलं असावं असं वाटतं. भाषाविज्ञान म्हटल्यावर मला कुठेतरी चॉम्स्कीचा उल्लेख येईल असं वाटलं होतं.

लेखन हे बोलल्या जाणाया भाषेच्या मानाने दुय्यम आहे. जितके बोलतो त्यामानाने आपण कमी लिहित असतो

हे तितकंसं पटलं नाही. बोलण्यातून होणारा संवाद हा दोन व्यक्तींमधला असतो, तर लेखनातून होणारा संवाद एकाचा अनेकांशी असतो. बोलताना देहबोली, आवाजाचा चढउतार यांमुळे खूपच अधिक माहिती देता येते. लेखनात ते स्वातंत्र्य नसतं. बोली भाषा ही काहीशी अॅनालॉग व लिखित भाषा ही अधिक डिजिटल स्वरूपाची आहे. गरजा, शक्ती, मर्यादा इतक्या भिन्न असताना या दोन वेगवेगळ्या संवादमाध्यमांमध्ये उच्च नीच अशी तुलना करणं योग्य नाही.

जितकं बोलतो त्यापेक्षा लिहीत कमी असलो, तरी जितकं ऐकतो त्यापेक्षा फार कमी वाचत नाही. एक लिखित शब्द सरासरी दहा ते पन्नास (नक्की गुणक माहीत नाही) लोक वाचत असावेत.

पुस्तक मिळवायचा प्रयत्न करेन म्हणतो.

@राजेश : भाषाविज्ञानासाठी बोलल्या जाणार्‍या भाषेच्या पेक्षा लेखन दुय्यम आहे. त्याच प्रमाणे अन्य काही अत्यंत नेमके पण मर्यादित भाषाव्यवहार दुय्यम आहेत. उदाहरणार्थ कॉम्प्यूटर प्रोग्रॅमिंगच्या भाषा वगैरेंचा अभ्यासही होतो, पण प्राथमिक म्हणून नव्हे, तर दुय्यम म्हणून. "प्राथमिक-दुय्यम" शब्दांत त्या विज्ञानातील अभ्यासविषय सांगत आहे, उच्चनीचतेचे मूल्यमापन नाही. म्हणजे सेंद्रीय रसायनशास्त्राचा अभ्यास करताना त्याच्या अंतर्गत पोषणशास्त्राचा दुय्यम अभ्यास होऊ शकतो. त्याचा अर्थ असा नाही की पोषण हा नीच अभ्यासविषय आहे.

जाताजाता - देहबोली, मोर्स कोड,मधमाशांचा नाच, वगैरे सर्व प्रकारांनी मिळून जे संदेशन होते, त्या अभ्यासाला चिह्नशास्त्र म्हणतात (सेमिऑटिक्स). बोललेल्या भाषेचा अभ्यास करणारे भाषाविज्ञान त्याहून "मर्यादित" आहे. पुन्हा "मर्यादित" म्हणजे "नीच" नव्हे.

चांगला पुस्तक परिचय.

अजून एक वाचनीय लेख.

बराचसा लेख डोक्यावरुन गेला; पण अर्थातच अतिशय सुंदर लेखन. बिरुटे सर रॉक्स!

सुंदर परिचय आणि लेख