पौलोमी शची: नवरा माझ्या मुठीत

धन्यवाद काका.

मनुने सुरुवातीला नियोगाचे समर्थन केलेले असून नंतर मात्र कठोर धिक्कार केलेला आढळून येतो.

देवराद्वा सपिण्डाद्वा स्त्रिया सम्यक्नियुक्तया ।
प्रजेप्सिताऽऽधिगन्तव्या संतानस्य परिक्षये ॥

विधवायां नियुक्तस्तु घृताक्तो वाग्यतो निशि ।
एकमुत्पादयेत्पुत्रं न द्वितीयं कथं चन ॥

द्वितीयमेके प्रजनं मन्यन्ते स्त्रीषु तद्विदः ।
अनिर्वृतं नियोगार्थं पश्यन्तो धर्मतस्तयोः ॥

विधवायां नियोगार्थे निर्वृत्ते तु यथाविधि ।
निवृत्ते गुरुवत्च स्नुषावत्च वर्तेयातां परस्परम् ॥

नियुक्तौ यौ विधिं हित्वा वर्तेयातां तु कामतः ।
तावुभौ पतितौ स्यातां स्नुषागगुरुतल्पगौ ॥

नियोगासाठी युक्त केलेला पुरुष विधवेच्या मृत पतीचा बंधू अथवा सगोत्री असावा, पतीकडून अपत्यप्राप्ती शक्य नाही असे सिद्ध झाले तर ती स्त्री दिराशी नियोग करुन पुत्रप्राप्ती करु शकते तसे नसेल तर पतीच्या कुटुंबात असलेल्या कोणत्याही पुरुषाकडुन पुत्रप्राप्ती करवून घेऊ शकते यात काहीही दोष नाही, जो विधवेशी संभोग करण्यास प्राप्त ठरला असेल तो रात्री भेटून तूप लावून एकदाच पुत्रपाप्ती करेल, दुसर्‍यांदा तो तिला भेटणार नाही. नियोगाचा कार्यभाग साध्य झाल्यावर त्या स्त्रीचे त्या पुरुषाशी नाते सासरा सुनेचेच असेल.

मनु आता नियोगाचा धिक्कार करताना म्हणतो-

नान्यस्मिन् विधवा नारी नियोक्तव्या द्विजातिभिः ।
अन्यस्मिन् हि नियुञ्जाना धर्मं हन्युः सनातनम् ॥

नोद्वाहिकेषु मन्त्रेषु नियोगः कीर्त्यते क्व चित् ।
न विवाहविधावुक्तं विधवावेदनं पुनः ॥

अयं द्विजैर्हि विद्वद्भिः पशुधर्मो विगर्हितः ।
मनुष्याणामपि प्रोक्तो वेने राज्यं प्रशासति ॥

स महीमखिलां भुञ्जन् राजर्षिप्रवरः पुरा ।
वर्णानां सङ्करं चक्रे कामोपहतचेतनः ॥

ततः प्रभृति यो मोहात्प्रमीतपतिकां स्त्रियम् ।
नियोजयत्यपत्यार्थं तं विगर्हन्ति साधवः ॥

द्विजांनी एखाद्या विधवेला दुसर्‍या पुरुषाशी नियोह करायला सांगितला तर ते धर्माच्या विरुद्ध होईल. प्राचीन नियमात नियोगाविषयी काहीही लिहिलेले नाही किंवा विधवेच्या पुनर्विवाहाचा देखील उल्लेख नाही. हा नियम पशुधर्मासमान समजत असून वेन राजाच्या राज्यात गाईला देखील लागू होता. ह्या राजर्षी वेनाने वर्णसंकराला मान्यता देऊन सर्वत्र गोंधळ केला होता. त्या वेळेपासून सज्जन पुरुष स्त्रियांना इतरत्र नियोगाद्वारे पुत्रप्राप्तीसाठी पाठवत नाहीत.
अर्थात मनु अत्यंत प्रतिगामी असल्याने आणि ही स्मृती तशी अलीकडची (इसवी पू ५०० ते १००) असल्याने यात नियोगाला स्त्रीपुरुष समागम समजणे किंवा नियोगाचा धिक्कार असणे साहजिकच आहे.

या उलट प्राचीन भारतीय आर्यावर्तात पुत्रप्राप्तीसाठी नियोगाचे विपुल उल्लेख आढळतात, महाभारतात आदिपर्वात बलि आणि दिर्घतमा ऋषीशी कथा आली आहे.

जग्राह चैनं धर्मात्मा बलिः सत्यपराक्रमः |
ज्ञात्वा चैनं स वव्रेऽथ पुत्रार्थं मनुजर्षभ ||

सन्तानार्थं महाभाग भार्यासु मम मानद |
पुत्रान्धर्मार्थकुशलानुत्पादयितुमर्हसि ||

नंतर बलिराजाने संतानप्राप्तीसाठी दीर्घतम्याला घरी बाळगले आणि माझ्या भार्यांचे ठायी धर्मार्थकुशल असे पुत्र कुलसंततीसाठी उत्पन्न करण्यासाठी मी तुमचे परिपालन कर्तो अशी त्याची प्रार्थना केली. सत्यवतीनेही व्यासाला नियोगाद्वारे आपल्या सूनांच्या ठायी पुत्रप्राप्तीसाठी आदेश देऊन कुरुकुलाचा वंश चालूच ठेवला.

काही धर्मसूत्रांमध्ये नियोगाविषयक समर्थन तसेच धिक्काराचेही उल्लेख असल्याने नियोग हे सर्वसामान्य नसावे असेच वाटते. कदाचित काळाच्या प्रभावाने वाढलेल्या स्त्री पातिव्रत्याच्या कल्पना, नियोग अयोग्यच आहे समजण्याचे वाढलेले प्रमाण यामुळे नंतरच्या स्मृतींमध्ये हा गोंधळ झालेला दिसून येतो. नियोगाद्वारे झालेल्या पुत्राला 'क्षेत्रज'अशी संज्ञा आहे. उदा. पांडु, धृतराष्ट्र हे व्यासांचे क्षेत्रज पुत्र.

कुंतीने कर्णाचा त्याग म्हणजे कर्ण हा नियोगाद्वारे नसून कुमारी स्त्रीद्वारे व्यभिचाराद्वारे झालेल्या पुत्राचा त्याग अशा स्वरुपाचा होता.

परंतु प्रत्यक्ष महाभारतात याला 'नियोग' म्हटले आहे किंवा कसे ?

अर्थातच, पांडुने कुंतीला प्राचीन उदाहरणे देऊन, शिवाय खुद्द स्वतःच्या जन्माचेही उदाहरण देऊन स्पष्टपणे नियोगाची प्रेरणा दिली आणि एखाद्या श्रेष्ठ ब्राह्मणाकडून पुत्रप्राप्ती करून घेण्याचा आदेश दिला, तेव्हा कुंतीने दुर्वासाकडून मिळालेल्या वरप्रदानाचा उल्लेख करून पांडुच्या संमतीने देवतांकडून पुत्रप्राप्ती करून घेतली. तीन पुत्र उत्पन्न होऊनही पांडुस अजूनही पुत्रमोह सुटेना तेव्हा मात्र कुंतीने ठाम नकार देऊन विविध शास्त्रवचने ऐकवून अधिक पुत्रनिर्मिती करण्यास नकार दिला, तेव्हा माद्रीनेही तो मंत्र घेऊन दोन पुत्रांना जन्म दिला.
कर्णजन्म मात्र कुमारी मातेच्या पोटी झाल्याने तो नियोग नव्हताच.

कानीन-कन्या अवस्थेत झालेला, अर्थात कन्येला विवाहापूर्वी झालेला पुत्र असा अर्थ आहे.

पण पुढे काय झाले त्या सहकार्याचे!

पुढे काय?
स्वर्गातही मूठ आणि मुठीतच स्वर्ग हे पटवून दिले ना काकांनी पुराव्यासहीत.

पण पुढे काय झाले त्या सहकार्याचे!

कजाग बायकोच्या मुठीत राहण्यापेक्षा मुठीने काम चालवलेले कधीही बरे :)

विनोदाचा भाग सोडल्यास बायकोच्या प्रेमळ आग्रहाला संमंती देणे वेगळे आणि तिच्या आक्रस्ताळेपणाला घाबरुन शरणागती पत्करणे वेगळे. पहिल्यात सुख असते पण दुसरे त्रासदायक. आणि स्वतःचे अर्थिक स्वातंत्र्य गमावून हातखर्चाला बायकोपुढे हात पसरणे म्हणजे शरणागतीचा कहर.

नवर्‍याने टाकलीय हिला

Lol...

घरातली करती सवरती बाई तु आहेस, तुला घर सांभाळावंच लागणार आहे.
थोरली जाउबाई म्हणुन तुला काहितरी करावंच लागेल कि नाही...