चाफा बोलेना, चाफा चालेना...

चांगला प्रयत्न

साहित्यसम्राट आचार्य अत्रे यांनी या कवितेचं केलेलं रसग्रहण मिळालं तर जरुर वाचा!

केले आहे.

मी कुठे तरी हे वाचल होतं. मला वाटत लोकसत्ता च्या रविवार पूरवणी मध्ये, ही ज्ञानेश्वरांवरील कविता आहे.

रसग्रहण छान झाले आहे.
शरद

Surekh,far avadle

अजून लिहायला हवं होतं असं वाटणारं.

आवडत्या कवितेचं सुंदर रसग्रहण !

आवडले.

आवडेश. अनेक कवींनी आपल्या काव्यप्रतिभेबद्दल लिहिलं आहे. मला वाटतं खानोलकरांच्या ' गेले द्यायचे राहुनी ' आणि कुसुमाग्रजांच्या ' समिधाच सख्या या ' अशीच उदाहरणं आहेत. यावर एक अजून छान लेख होईल. तो कोणीतरी लिहावा आणि वाचकांना बौद्धिक मेजवानी द्यावी अशी विनंती!

ते एक साधं पण सुरेख प्रेमगीत आहे. प्रयोग नावांच्या एका व्यक्तीनं मायबोलीवर कवितेचा (असा संदर्भासहित आणि योग्य) अर्थ उलगडला आहे :

चाफा ही कविता आम्हाला अभ्यासाला असताना त्याखालची तळटीप या कवितेचा गाभा सुस्पष्ट करणारी होती. ती अर्थातच कवीला अभिप्रेत असलेल्या अर्थानुसार आणि या काव्यनिर्मितीची प्रक्रिया उलगडून सांगणारी होती.
चाफा हे एक रूपक काव्य आहे. यातील चाफा म्हणजे प्रियकर. ही कथा राजा उदयन आणि त्याची प्रेयसी रत्नावली यांच्यातील आहे. उद्यानात विहार करताना उदयन गप्प गप्प आहे. त्याला बोलते करण्याचा प्रयत्न रत्नावली करते आहे आणि त्यातून तिच्या मनातल्या भावना उमटत आहेत.
चाफा बोलेना, चाफा खंत करी काही केल्या फुलेना, यात प्रेयसीने आपल्या प्रियकराला चाफा संबोधले आहे. उदयनाने गंभीरपणा सोडून प्रेमालापाला प्रतिसाद द्यावा म्हणून ती विनवणी करत आहे. प्रारंभी ती उदयनाला खुलवण्यासाठी आपण काय काय केले ते सूचित करत आहे.

गेले आंब्याच्या वनी,
म्हटली मैनासवे गाणी
आम्ही गळ्यात गळे मिळवून रे....
गेले केतकीच्या बनी,
गंध दरवळला मनी
नागासवे गळाले देहभान रे
चल ये रे, ये रे गड्या
नाचु, उडू घालु फुगड्या
खेळु झिम्मा झिम्‌ पोरी झिम्‌ पोरी झिम्‌

अनेक प्रकारे समजाउनही उदयन गप्पच आहे. तो आपल्या अनुनयाला थिल्लरपणा समजतोय, की लोकलाजेस्तव संकोचतोय, या विचारात पडलेली रत्नावली त्याला अखेर प्रेमाचा खरा अर्थ समजाऊन सांगते. आणि शेवटच्या कडव्यातील याच ओळींनी या वरवर साध्या वाटणार्‍या काव्याला एक जबरदस्त उंची गाठून दिली आहे. रत्नावली म्हणते,

हे विश्वाचे आंगण आम्हा दिले आहे आंदण रे
उणे करू आपण दोघेजण रे
जन विषयाचे कीडे, त्यांची धाव बाह्याकडे
आपण करू शुद्ध रसपान रे

(उदात्त प्रेमाचे हे विश्व आपल्याला ज्या प्रभूने दिले आहे त्याच्या इच्छेनुसार आपण असीम प्रेम करूया आणि लोक काय म्हणतील असे जर तुला वाटत असेल तर त्यांचा विचार करू नकोस कारण असे लोक हे विषय वासनेत बुडालेले किडे असतात आणि त्यांची धाव शारीरिक आकर्षणाच्या पलिकडे जात नाही. आपण असे किडे नाही आहोत तर फुलांमधील मकरंद टिपणारे रसिक आहोत म्हणून ये आपण प्रेमाचा तो शुद्ध रस चाखू या.)

चाफा ही अत्यंत श्रेष्ठ दर्जाच्या कवितांमधली एक आहे.

शेवटच्या ओळी (ज्या वरच्या रसग्रहणात आलेल्या नाहीत) त्या सर्वश्रुत आहेत :

चाफा फुली आला फुलून
तेजी दिशा गेल्या आटुन
कोण मी - चाफा? कोठे दोघे जण रे?

आणि त्यांचा अर्थ सरळ आहे.

प्रियकराचा राग विरलायं आणि त्या आनंदात वातावरण दिशाहिन झालंय (म्हणजे आपण कुठे आहोत हे भान हरपलंय). त्या अनुरागाच्या परिसीमेत, (गाणारी) सखी प्रियकराशी एकरुप झालीये, त्यामुळे : कोण मी - चाफा? कोठे दोघे जण रे? असं म्हटलंय.

थोडक्यात, आपण दोघं आता वेगळे राहिलेलो नाही, त्यामुळे चाफा (प्रियकर) कोण आणि (त्याच्यासाठी) गाणारी मी कोण असा सुरेख विभ्रम झाला आहे.

तिथेच खाली वाचतांना, वरच्या लेखात लावलेला अर्थ कुणी पेशवा नांवाच्या व्यक्तीनं २०१० साली लावला आहे असं दिसतं. आणि वरच्या लेखातल्या या ओळी : 'दिठी दीठ जातां मिळून, गात्रे गेली पांगळून, अंगी रोमांच आले थरथरून' ..., तिथे (अगोदरच) उधृत केल्या आहेत. अर्थात, पेशवा यांनी अयोग्य अर्थ लावला असला तरी ओरिजिनल मेहनत घेतलेली दिसतेयं.