श्री गणेश लेखमाला २०२२ : दिवस रेशनिंगचे

ओघवते सुंदर लिखाण. मी रेशन कार्ड कधी बघितलं नाही पण तुमच्या लिखाणातून एक चित्र तयार झाले. आत्ता जरी या आठवणी रोचक वगैरे वाटत असल्या तरी त्या काळी बरेच त्रास सहन करावे लागले असतील.

लेख आवडला 👍
रेशनिंगच्या दिवसांत सर्वसामन्यांचे दैनंदीन आयुष्य किती कष्टप्रद होते हे समजले. साध्या साध्या गोष्टींवर पण केवढे सरकारी नियंत्रण!

अहो - जाहो पद्धतीने(च) बोलतो,

पण मला तुझ्यात माझी आजी दिसतेय ग अनुराधा आजी :) .

तुझ्या पिढीने आहे तो आनंद मानला, साजरा केला (पर्याय नव्हता दुसरा आणि काय !) स्वतः जगलात, आम्हाला जगात आणलेत म्हणून आज ऑनलाईन मोदक आहेत चैन करायला !

रेशनिंग अन्नधान्य, रॉकेल, कापडचोपड, सगळे फेस करूनही आपला समाज वर्धिष्णू राहिला ह्यात तुझ्यासारख्या कैक खंबीरपणे वयाच्या १०व्या वर्षी स्लिपा लावून आणणाऱ्या कैक आज्यांची मेहनत अन् पुण्याई आहे.

लेख आवडला ग आजी, लिहीत जा स्मरणरंजन अधूनमधून :)

अनुराधाताई थोडक्यात पण छान लिहीलयस. आजच्या पिढीला जन्माला घालताना वाढवताना मागच्या पिढीने काय कळा सोसल्यात कळणार नाही.

त्याकाळात रेशनचे धान्य आणणे म्हणजे स्वराज्यात एक गड जिंकून आणण्या सारखे होते. कधी कधी तर शाळा बुडवावी लागे.

मिलो,म्हणजे लाल ज्वारी कार्डावर घ्यायला लागायची तरच गहू साखर मिळायची.

१९७० मधे राजेश खन्ना आशा पारेख यांचा चित्रपट आला होता "आन मिलो सजना ",आम्ही मुलांनी त्याला आण मिलो सजणा करून रेशनच्या लाल ज्वारी,मिलो बरोबर जोडलाय होत.

केरोसिन, मका,सुकडी ,पाम तेल इत्यादी पदार्थ सुद्धा रेशन कार्डावर मिळायचे.

लग्न,मुंजी करता पाच किलो ज्यादा साखर मीळायची.

अशा अनेक आठवणी.

हे घाऊक सार्वत्रिकरण झाले, पण असोच..

१०१%सहमत.

आम्हांला मागच्या पिढीने ऐकवले,आम्ही तो वारसा पुढच्या पिढीला देत आहोत. "कळा सोसणे " याचा शब्दशः अर्थ न घेता त्यावेळच्या परीस्थीतीत असलेल्या गैरसोई व आजच्या सुखसोई असा घेतला तर .....

सृजना करता कळा सोसाव्याच लागणार मग ती कुठलीही पिढी असो. भावी पिढीकरता घेतलेल्या कष्टात आनंदच असतो त्यात उपकार वगैरे भावना किंवा आम्ही इतके केले वगैरे काही नाही.

हल्के घ्या.

आजी, तुमचे मनोगत फार भावले. अश्याच आठवणी घरातली पोक्त मंडळी सांगत असतात.

१९७६ मध्ये नागपूरच्या एका लग्नाला जायचे होते. त्यावेळी दिल्लीत गव्हाचा भाव 100 रु किलो पेक्षा कमी होता आणि नागपुरला ब्लॅक मध्ये 350 रु किलो होता. तिथे राशन मध्ये मिलो मिळायचा. ज्या नातेवाइका येथे लग्न कार्य होते त्यांचे पत्र आले येताना जमल्यास गहू घेऊन या. वडिलांनी दोन होल्डल मध्ये एक क्विंटल गहू पॅक केले आणि सोबत नागपूरला घेऊन गेले. अर्थातच पांघरून चादरी इत्यादि सोबत घेतल्या नाही. दिल्लीत लोक समझदार असतात त्यामुळे समस्या नव्हती. नागपूरला पकडले जाण्याची भीती होती. पण ओळखी मुळे गहू सही सलामत स्टेशनच्या बाहेर आणता आले. पंक्तीत गव्हाच्या पुर्‍या खायला मिळाल्या.

मी लहानपणी (६-८ वर्षापर्यंत) मावशीसोबत रेशनच्या दुकानातून गहू व साखर आणलेली आठवते. पण काही काळच. नंतर वाणसामान दुकानातून आणणे सुरु झाले. त्यामुळे अगदी क्वचित रेशनच्या दुकानात जावे लागे. त्यामुळे लेखातील सर्व गोष्टी समजू शकते. स्थित्यंतरे वेगाने अनुभवलेली आमची पिढी. सततचे भारनियमन. त्यामुळे लहानपणी संघ्याकाळी मेणबत्ती, वातीचे कंदील पाहिलेली आमची पिढी. नंतर इन्वर्टर, सोलर लॅंप, एलईडी दिवे आता पाहत आहोत. आता इथे मुंबईत वीज फार क्वचित जाते.लहानपणी घरात तांब्य पितळेची भांडी ,पाटा वरवंटा वापरलेले पाहणारी आमची पिढी स्वत: जेवण बनवण्याइतके मोठे होईपर्यंत हे सर्व हद्दपार होऊन स्टील, मिक्सर ग्राईंडर घरोघरी आलेले पाहिले आहे. असो. त्यामुळे असे स्मरणरंजन करवणारे लेख खूप आवडतात मला.धन्यवाद

खरेच ते दिवस त्रासाचे होते. पण त्यावेळेस तरी त्रास असा काही वाटला नाही. त्या त्रासाचीही सवय झाली होती. तो रंगीत लालसर भात ही एक दैनंदीन गोष्ट होऊन गेली होती. पुढे तर रेशनवर कापडं पण मिळायची.
पण भारताची प्रगती होत होती हे नक्की. वेग खूप कमी होता. बंधने खूप होती. पण सगळ्या परिस्थितीत आपली लोकशाही टिकली हे महत्वाचे. भारताचे तुकडे होतील व युरोपसारखे अनेक देश जन्माला येतील हे भाकीत सपशेल अपयशी ठरले हे महत् भाग्य समजले पाहिजे. मी तरी भूतकाळासंबंधात फारसा निराशावादी नाही आहे. तर भविष्यकाळाबाबत पूर्णपणे आशावादी आहे.

पण काही लोक त्या रेशन दुकानांत जातही नव्हते. हे नंतर कळू लागले. तर असो.

छान लेख.
👌

मस्त आठवण

रेशनिंग ही त्या त्या काळात उपलब्ध स्रोत मर्यादेत वापरण्यासाठी असलेली यंत्रणा होती.
त्यामुळे दोनच प्रकारे वस्तू मिळायच्या - रेशनिंग आणि काळा बाजार.

पण तीच यंत्रणा नंतर स्वस्त धान्य उपलब्ध करून देण्यासाठी वापरली गेली. "रेशनिंग कार्डावर" देखील स्वस्त धान्य पुरवठा असं काहीसं लिहिलेलं असायचं. त्यामुळे
रेशनिंग आणि खुला बाजार असे दोन प्रकार झाले. त्यामुळे जर परवडत असेल तर खुल्या बाजारातही चांगले किंवा अधिकचे धान्य/तेल्/साखर घेता येऊ लागले. खुल्या अर्थव्यवस्थेत वाढलेल्या मला सत्तर-ऐंशीच्या दशकातील काळा बाजार करणारा किरकोळ व्यापारी ही संकल्पनाच अगम्य वाटायची. आम्ही जिथून रेशनिंगचं - म्हणजे स्वस्त सामान घ्यायचो, तो दुकानदार रेशनिंगच्या वस्तू जास्त किमतीने खुल्या बाजारात विकायचा. पण सामान्य दुकानदाराला वस्तू सामान्य किमतीतच विकाव्या लागायाच्या. नव्वदीच्या दशकाच्या शेवटी बासमती तुकडा साधारण दहा रु/किलो होता. दुसर्‍या दुकानात साडेनऊला असेल तर तिकडे जाऊन घेता यायचा. मी पंधरा रुपयांना विकणार, घ्यायचं तर घ्या, नाहीतर उपाशी राहा", हा प्रकार कधी पाहिला नाही. (हो, गरीबांना केवळ स्वस्त धान्यच परवडायचं. पण तेवढं त्यांना मिळायचंही. कारण किती तारखेला धान्य येतं ते माहिती असायचं. ज्यांना त्या धान्याची खरी गरज होती, ते रोज जाऊन चौकशी करायचे आणि गाडी आली की स्वस्त धान्य घ्यायचे).

बरीच वर्षे रेशन कार्ड बघितलेलं नाही. आताही कनिष्ठ मध्यमवर्ग ते गरीब वर्गात रेशनिंगचं धान्य वापरलं जातं. विशेषतः दारिद्र्यरेषेखालील कुटुंबांना (पिवळं रेशन कार्ड्/अंत्योदय) आताही त्याचा प्रचंड फायदा होतो. आम्ही साधारण २००० च्या दशकाच्या सुरुवातीपर्यंत रेशनकार्ड वापरायचो. रॉकेल आणावंच लागायचं. महिन्याला तीन लिटर. ते निळं असायचं. खुल्या बाजारात रंगहीन रॉकेल मिळायचं. नव्वदीच्या दशकात रेशनिंगचं रॉकेल बाहेर विकलं जाऊ नये म्हणून ते निळं केलं.

काळाबाजाराची जागा खुल्या बाजाराने घेतली, हे खुल्याअर्थव्यवस्थेचं यश म्हणता येईल.

छान लिहिले आहे,
पैजारबुवा,

धन्यवाद

@ अनुराधाजी,

इथे लिहिलेत, आनंद वाटला. बऱ्यावाईट दिवसात कण्हत न बसता सदैव कार्यरत आणि आनंदी राहण्याची तुमची प्रवृत्ती माहित आहे, लेखात-आठवणीत ती दिसत आहे.

तुम्हाला अनेकानेक शुभेच्छा.

आम्हीही हे दिवस अनुभवले आहेत शाळेत न जाता 4/4 भावंडे खूप पावसात लाईन लावून उभे राहून मुंबईतच तांदूळ फक्त रेशनवरच मिळत ते दिवस काढले आहेत फक्त चांगले धान्य दर्जा चांगला असे, रेशनवर आंध्रचे कमी दर्जाचे तांदूळ मिळत तेही खाल्लेत बासमती हून खूप कमी क्वालिटीचे पण सुवासिक व असत तसेच त्चांया काळी अन्नाला चांगली चव ,वास व दर्जाअसे पौष्टिक व पोट भरून समाधानकारी असे . अर्थात तेव्हा व आता तुलना करण्यातच अर्थ नाही ,खाद्यसंस्कृती ते अन्न मिळणे . सर्व जगभरातून कमतरता असलीच तर फक्त पैशांची त्यावेळी बहुतेक सर्व साधी रहाणी उच्चविचारसणी पाळत. व पैसाही लोकांकडे नसे आमच्याकडे वडिल एकटे कमवून मिळालेला पैसा आई दोन वेळेचे जेवण व्यवस्थित वाढी व गोडधोड ,तळण असेही काटकसरीने करून आम्हा सात सख्ख्यांमधे व2/3 पाहुणे धरून पुरवी. तेव्हा इतर खर्चही नसायचे आम्ही लहान वयाचे वलहान शाळेत होतो हे सोडचनहीखर्च कमीच करायची मध्यमवर्गीय प्रवृत्ती होती.

हे सर्व 60--70 दशकातील आहे पण आमच्या लहानपणी हे जगलेलो असल्यामुळे फार जुने नाही असेच वाटते.

छान लिहिल्या आहेत जुन्या आठवणी! जसे "उल्हासनगर आणि तान्दूळ" याबद्दल लिहिले आहेत, तसेच मुम्बईहून गणपतीदर्शन आणि "तान्दूळ आदलाबदल" (रेशनचा देऊन "चान्गला" घेणे) याकरता निघालेल्या एका मोहिमेत सहभागी झाल्याचे अन्धुक आठवते - प्रत्येकी २ किलोची मर्यादा पाळण्याकरता, जितका मोठा group तितका चान्गला!

लेख आवडला. बऱ्याच गोष्टी नव्याने कळल्या.
रेशनिंग ऑफिसमधील किस्सा जबरा आहे, 👏 👏

रेशनिंग दिवस चांगले होते असे मी अजिबात म्हणणार नाही. उगाच गरिबीचे उदात्तीकरण डोक्यात जाते.

उकडा तांदूळ अजिबात खाववत नसे, भाताला भयानक वास मारतो. साधा तांदूळ त्यात भरपूर खडे असत. ते डोळ्यात तेल घालून निवडावें लागत. हे काम आमची आई करत असे. साखर कधी जाड कधी बारीक तर पावसाळ्यात भिजलेली मिळत असे.

गहू घरी आणून निवडावे लागत.पण ते जास्त सोपे होते. ते काम मी आणि माझा भाऊ करत असू. यानंतर गहू गिरणीत जाऊन दळून आणावे लागत. यानंतर ते चालून त्यातील कोंडा काढावा लागे म्हणजे मगच पोळ्या मऊसूत होत असत.

आमच्या वडिलांनी आजोबा गावाहून आमच्याकडे कायमचे राहायला आल्यावर तेंव्हा त्यांचे रेशन कार्ड वेगळेच ठेवले होते.
यामुळे आमच्या कडे रॉकेल साखर गहू तांदूळ दुप्पट मिळू शकत. शिवाय वडिलांनी दोन्ही कार्डांवर गॅस बुक केलेला होता त्यापैकी एक आत्याचे लग्न झाल्यावर तिला ट्रान्स्फर करून दिला होता. पण गॅस गेला कि स्टोव्ह ची आराधना करावी लागे. पण दोन कार्डावर रॉकेल मिळत असल्याने रॉकेलची टंचाई आम्हाला कधीच झाली नाही. या अतिरिक्त रॉकेलचा उपयोग आमच्या मोलकरणीना होत असे. यामुळे आमच्या मोलकरणी सहज सहजी काम सोडत नसत.

साखरेसाठी गहू तांदूळ किंवा रॉकेल साठी रांगेत उभे राहिल्याचे आठवते. आम्ही काळया बाजारात कधीही धान्य विकत घेतले नाही. दुधासाठी पत्र्याचे कार्ड होते. त्यावर दोन बाटल्या होल दूध मिळत असे. त्यासाठी एक देहू नावाची मोलकरीण पहाटे जाऊन सोसायटीतील सर्वांचे दूध घेऊन येत असे. याशिवाय आमच्या कडे कर्जत हुन के दूधवाला रोज पहाटे १ लिटर दूध टाकत असे. आमच्या अन्नधान्यात सर्वात जास्त खर्च दुधाचाच होत (२ लिटर रोज) असे हे आठवते.

माझे लग्न होईपर्यंत मी रोज दोन ग्लास दूध पीत असे.त्यानंतर बायकोला चहा लागतो म्हणून दोन ग्लास दुधाऐवजी रोज दोन कप चहा पितो आहे

आणीबाणी संपल्यानंतर खुल्या बाजारात चांगले गहू आणि तांदूळ मिळायला लागले. तोवर आमच्या वडिलांनी नोकरी करता करता १० वर्षे कष्ट काढून घेतलेले शिक्षण कामास येऊ लागले. त्यांनी सकाळी कॉलेज नंतर नोकरी करून बी ए, एल एल बी आणि नंतर जमनालाल बजाज मधून डी बी एम केल्याने त्यांच्या पगारात आणि हुद्द्यात चांगली सुधारणा झाली.

यानंतर रेशनवरचा शिधा बहुधा मोलकरणीच्या नशिबात येत असे.

मुंबई तुन कोकणात जाण्यासाठी ६० दिवस अगोदर आरक्षण करण्यासाठी पहाटे ६ वाजता ठाणे आगारात जाऊन रांग लावत असू. आणि श्री क्षेत्र परशुराम येथे पोचल्यावर दुसऱ्याच दिवशी चिपळूण आगारेट जाऊन पार्टीचे आरक्षण करावे लागत असे.

ठाणे येथील परिस्थिती खूप बरी होती. मुंबई सेंट्रल येथे लोक आदल्यादिवशी रात्री जाऊन रांगेत झोपत असत.

गेलेले दिवस चांगले होते का? नक्कीच नाही. आलेले दिवस चांगले होते का? होय

येणारे दिवस अजून चांगले असतील का ?
नक्कीच

आरारूट जिलबी,?

मला आठवतंय साधारण ८७ का ८८ साल असावे, त्यावेळेस मी यत्ता तिसरी किंवा चौथीत असेल.
घरी अजुन गॅस आला नव्हता, त्यामुळे रॉकेलचा स्टोव्ह वापरावा लागे. गहु, तांदुळ, साखर व रॉकेल हे सगळे रेशनिंग मध्येच मिळत असत.
धान्यासाठी एक रांग व रॉकेल साठी दुसरी.
मी आणि माझा लहान भाऊ या दोन्हि रेशनिंगच्या लाइन मध्ये सकाळी ७ वाजेपासुन लागत असु. साधारण ५०/६० लोकं अगोदर पासुन उभे असत. ३ ते ४ तास पायाचे तुकडे झाल्यावर नंबर यायचा, तिकडे शाळेला ऊशीर व्हायचा त्याची वेगळी घालमेल व्हायची.
आमचा नंबर येइस्तोवर जवळ्पास धान्य संपलेले असे , चुकुन माकुन मिळाले तर परमानंद व्हायचा.
ज्यावेळेस सण जवळ आले असतील त्यावेळेस खुप झुंबड उडालेली असे.
मग पुढे जावुन गॅस सिलिंडर आले. त्यातही गॅस संपला तर नंबर लावायला परत लाइन मध्ये उभे रहावे लागायचे. मला आठवतंय एकदा मी आणि वडिल तब्बल ८ तास गॅस साठी लाइन मध्ये ताटकळत होतो.

खूप छान वर्णन केले आहे. या वयातही लिहित्या आहात याचे खूपच कौतुक वाटते. एकोणीसशे पासष्ट साली रेशनवर माणशी आठशे ग्राम साखर मिळत असे. आमचे अडीच माणसांचे कार्ड होते. आई, बाबा आणि मी अर्धा. तेव्हा दोन किलो साखर आणलेली आठवते. तीही पुळणी सारखी बारीक. त्या नंतर थोड्याच काळात खुल्या बाजारात ही धान्य मिळू लागले.

मनोगत आवडले. लहानपणी रांगेत थांबून रेशनवर साखर आणि रॉकेल आणलेलं आहे. एका किराणा दुकानातच रेशनचं पण धान्य यायचं. शेजारीपाजारी कोणीतरी येऊन रॉकेल आलंय सांगायचे, मग आम्ही कार्ड आणि कॅन घेऊन साखर-रॉकेल आणायला जायचो. रॉकेल सुद्धा ज्यांच्याकडे गॅस नाही त्यांनाच मिळायचं बहुतेक, पण या २ गोष्टींव्यतिरिक्त रेशनवर काही मिळाल्याचं आठवत नाहीये.

नोस्टॅलजिक करणार्या आठवणी.
उज्जैनमध्ये थंडी फार पडते. त्यामुळे लाकडे/गोवर्या जाळायचे ठरवले. हेतु हा कि कन्येलाही हा अनुभव घेता यावा. त्यासाठी रॉकेल कुठे मिळते का ते शोधत होतो. रॉकेल हद्दपार झाले आहे असे कळले. एकाने पेट्रोल्/डिझेल वापरा असेही सुचवले.

रॉकेल, डिझेल किंवा पेट्रोल ऐवजी कापूर वापरा हा पर्याय मी सुचवतो.

रेशनिंग शब्दाचा अर्थ पण माहित नव्हता तेव्हा.