तर्कशास्त्र

सुधारणा १: धनंजयने दिलेल्या प्रतिसादानंतर लेख विस्तारीत केला आहे. धनंजयच्या प्रतिसादाने खूप विचार करायला भाग पाडले.

त्यामुळे वाचकांनी धनंजयचा पहिला प्रतिसाद जो "एक चांगला विषय पण लेख नीट समजला नाही. येथे वाद म्हणजे "आर्ग्युमेंट" म्हणायचे आहे की "लॉजिक" म्हणायचे आहे? (म्हणजे हा मॅनेजमेंटशास्त्रातला लेख आहे की सत्यशोधनातला?)" ने सुरु होतो तो एक ह्या चर्चेचा एक आधीचा भाग ह्या संदर्भात पहावा.

सुधारणा २: कर्क आणि धनंजय ह्यांनी सुचविलेल्या बदलानंतर "पहिली शक्यता अशी असु शकते- वादाचा मुद्दा हा मुळातच एखाद्या अपुर्ण सत्यावर बेतलेला असेल" हे वाक्य "पहिली शक्यता अशी असु शकते- वादाचा मुद्दा हा मुळातच एखाद्या तथ्यांशावर बेतलेला असेल (उदा. एखाद्या घटनेच्या पुर्णज्ञानाअभावी). असे केले आहे.

संदर्भः धनंजयची प्रतिक्रिया- ""लेखक येथे ढोबळ अर्थाने शब्द वापरत आहे. त्यामुळे उदाहरणावरून आपण बोध करून घेऊया." व कर्क ह्यांच्या प्रतिसादाचे धागे हे ह्या चर्चेचा एक आधीचा भाग ह्या संदर्भात पहावा.

कर्क आणि धनंजय ह्यांना मनापासुन धन्यवाद. "लर्निंग कम्युनिटीचा" हा फायदा.

***************
तर्कशक्ती

एखादा मेकॅनिक इंजिन का सुरु होत नाही हे विचार करतो, एखादे कुटूंब सुटीत कुठे सहलीला जायचे ह्याचा वाद घालते, एखादी संशोधक चाचण्यांनंतर दिसणाऱ्या परिणामातून अन्वयार्थ काय काढता येईल हा विचार करते, विद्यार्थी परिक्षेतील प्रश्नाचे उत्तर काय असावे ह्याचा विचार करते, ह्या सगळयांच्या विचारप्रक्रिया त्यांच्या प्रश्नांची उत्तरे कार्यकारणभावाचा (दुसरा मराठी शब्द- रिझनींग) व तर्कशक्तीचा (दुसरा मराठी शब्द- लॉजिक) वापर करुन काढताना दिसतात.

लेखातील संज्ञांचा अपेक्षित अर्थ

रिझन हा शब्द रेशो ह्या शब्दापासुन तयार झाला आहे [Origin: 1175–1225; ME resoun, reisun (n.) < OF reisun, reson < L ratiōn- (s. of ratiō) ratio- संदर्भ- http://dictionary.reference.com]. रेशो म्हणजेच समतोल (बॅलन्स, proportional relation). [ratiō- Origin: 1630–40; < L ratiō a reckoning, account, calculation, deriv. (see -tion ) of the base of rērī to judge, think]

पुढील लेखात मी वाद [argument] हा शब्द अशा अर्थासाठी वापरला आहे-
argument:

• a discussion involving differing points of view; debate
• a process of reasoning; series of reasons
• A discussion in which disagreement is expressed; a debate.
• A course of reasoning aimed at demonstrating truth or falsehood

असेही म्हणता येईल की वाद म्हणजे, एकाच व्यक्तिचा अंतर्गत अथवा अधिक व्यक्तिंमधे झालेल्या विचारप्रक्रियेतून मिळवलेले उत्तर समतोल आहे असे समजेपर्यंत, एकवाक्यता होईपर्यंत, निष्कर्ष निघेपर्यंत होणाऱ्या प्रवासाची पद्धत.

पुढील लेखात मी तर्कशक्ती [reasoning] हा शब्द अशा अर्थासाठी वापरला आहे-
reasoning:

• the process of forming conclusions, judgments, or inferences from facts or premises.
• a basis or cause, as for some belief, action, fact, event, etc
• the mental powers concerned with forming conclusions, judgments, or inferences.
• to think or argue in a logical manner.

विचारप्रक्रियेला मदत व्हावी, विचार भरकटू नयेत, योग्य निष्कर्षांपर्यंत पोहोचता यावे म्हणून जी तर्कशक्ती लावली जाते ती.

पुढील लेखात मी निष्कर्ष [Conclusion] हा शब्द अशा अर्थासाठी वापरला आहे-
Conclusion: result of reasoning

तर्कशक्तीचा वापर करुन जो वाद मिटतो त्यानंतर मिळालेल्या उत्तराला निष्कर्ष म्हणता येईल.

पुढील लेखात मी समज [assumptions] हा शब्द अशा अर्थासाठी वापरला आहे-
something taken for granted or accepted as true without proof

सबळ माहिती अभावी, विचारमंथन क्रिया चालू रहावी ह्या उद्देशाने, ज्या गोष्टी आपण गृहीत धरतो त्याला समज म्हणुया.

वरील सगळ्या बाबींना कवेत घेणाऱ्या शास्त्राला आपण तर्कशास्त्र म्ह्णूया.
******************

तर्कशक्तीची क्षमता

आता आपल्याला असे म्हणता येईल की, तर्कशक्ती ही वाद आणि निष्कर्ष ह्यातील दुवा होय.

तर्कशक्तीचे बळ वाढवण्यासाठी ज्या क्षमता (स्किल) असणे आवश्यक असते ते आपण पाहुया-
१. माहितीतून अर्थनिर्मीती [दोन्ही अर्थाने ;-)] करण्याची क्षमता असणे
२. दर्शनी पुराव्यांचे पृथःकरण करण्याची क्षमता असणे
३. तर्कशक्तीतील ढोबळ चुका व गैर, योग्य समज वेगळे काढता येण्याची क्षमता असणे
४. वादाचे स्पष्टीकरण योग्य तर्हेने देण्याची क्षमता असणे
५. योग्य निष्कर्ष काढता येण्याची क्षमता असणे

तर्कशक्तीचा वापर करतांना एखाद्या वादाचे पृथःकरण आपण जेव्हा करतो तेव्हा वादाकडे तीन प्रकारे त्याकडे पहावे लागते. वरेल क्षमतांचा योग्य वापर करुन ते पृथःकरण करावे लागेल. -

1. पहिली शक्यता अशी असु शकते- वादाचा मुद्दा हा मुळातच एखाद्या तथ्यांशावर बेतलेला असेल (उदा. एखाद्या घटनेच्या पुर्णज्ञानाअभावी). (उदा. हिमकडा कोसळून आख्खी तुकडी गारद झाली हे सत्य पण ते नैसर्गिक आपत्तीमुळे झाले की, तुकडीच्याच एका फितूर सदस्याचा प्रताप होता की, शत्रूने केलेली चाल होती हे समजण्याचा काहीच मार्ग नसेल कारण जे काही झाले ते सांगणारा एकही जण जिवंत नाही. मग असे प्रकार पुन्हा घडू नयेत अशा चर्चेतून योग्य निष्कर्ष कसा काढायचा?)
2. वादाचा मुद्दा अस्पष्टपणे व विस्कळीतपणे मांडला जात असेल ज्यामुळे चर्चेअंती त्यातून निघालेले निष्कर्ष खऱ्या मुद्द्यापासुन भरकटलेले असतील. (उदा. भारतातील लोकसंख्या वाढीची कारणे व त्यावर उपाययोजना असा एक वाद डोळ्यासमोर आणून पहा. अशा चर्चांसाठी प्रचंड माहिती हवी, ती योग्य स्रोतांपासून मिळवलेली हवी, मोठ्या कालावधीची असावी. पण तसे नसल्यास आहे त्या माहितीच्या आधारे वाद पुढे रेटला गोंधळ वाढायचीच शक्यता जास्त. तर मिळणारे निष्कर्ष योग्य असतील का?)
3. तिसरी शक्यता अशी असु शकेल- वादाचा मुद्दा ज्या समजावर बेतलेला असेल तो समजाबद्दलच मुळात प्रश्नचिन्हे असतील. (उदा. वरील हिमकडा व तुकडी ह्या उदाहरणात, एका माहितीच्या आधारे असे दिसुन आले की, ती तुकडी त्या जागेवर त्यादिवशी पोहोचणे अशक्य होते. मग त्यांच्याशी संपर्क होत नाही हे कारण ती तुकडी त्याखाली गाडली गेली असे म्हणायला पुरेसे ठरत नाही).

अलीकडचे संशोधन:

संशोधन असे दर्शवते की, अगदी लहान वयातील मुले सुद्धा (६ वर्षी खालील) काही प्रमाणात एखाद्या वादाची उकल तर्कशक्तीने करु शकतात. पण, ह्या मुलांना त्या तर्कशक्तीमागची त्यांची विचारकार्यप्रणाली समजु शकत नाही. ते त्या प्रश्नाची काही प्रमाणात उकल केल्यानंतर त्यांनी निष्पन्न केलेल्या निष्कर्षाशी इतर (अजुन निष्पन्न न झालेल्या परंतू शक्यता असलेल्या) मुद्द्यात काय फरक आहे हे त्यांना समजू शकत नाही. मात्र काहीवेळा, उदाहरणार्थ, एखाद्या गोष्टीतले पात्र जर बुटके आणि गोष्टीत पुढे तेच पात्र उंच आहे असे म्हणाल्यास त्यात त्यांना अतर्क्य वाटत नाही.

संशोधनातून असे कळते की, तर्कशक्तीची क्षमता हा सगळ्याच वयातील व्यक्तिंसमोरील प्रश्न आहे. किशोरवयीन, तसेच प्रौढ ह्यांच्यातही तर्कशक्ती क्षमतेचा काही प्रमाणात अभाव असतो. प्रौढसुध्दा त्यांना जे ’खरे’ (समज) वाटते त्यांवर ते त्यांचे अनुमान काढतात पण तर्कशक्तीचा आधार घेत (घेता येत नसल्यामुळे, कसा विचार करायचा हे न कळल्यामुळे) नाहीत.
मानवाला तर्कशक्तीच्या क्षमतेचा वापर करुन विचार करणे ही नैसर्गिकपणे लाभलेली क्षमता नाही; ती विचारक्षमता कधीही मिळवता-शिकता येते. जितक्या कमी वयात हे शिकवले जाते तितके चांगले परिणाम दिसून येतात.

वादाचे पृथःकरण कसे शिकता/शिकवता येईल:

वादाचे पृथःकरण कसे करावे हे शिकण्यासाठी काही पायऱ्या आहेत. उदा. पुढे दिलेल्या घटकांमधे काय तार्कीक कमकुवतपणा [तर्कशक्तीतील ढोबळ चुका व गैर, योग्य समज वेगळे काढता येण्याची क्षमता] आहे ते शोधायचा प्रयत्न करणे- रेडियो आणि टेलिव्हीजनवरील कार्यक्रमांतून, तसेच शास्त्रीय किंवा व्यावसायिक घटकांकडून दिलेली व्यक्तव्ये, ई. त्यातुन एखाद्या वादाचा कमकुवतपणा खालील प्रकारे पाहता येतो-

१. वाद ज्या समजावर बेतलेला असेल तो समजाबाबतच मुळात प्रश्न आहेत का?
२. सुरुवात एक आणि शेवट दुसराच
३. एखाद्याने प्रभाव वापरुन त्याचेच म्हणणे योग्य करवून घेतले पण त्यामुळे जे ठरते आहे तेच चुकीचे आहे
४. निष्कर्ष काढतांना माहितीचे स्रोत विस्कळीतपणे वापरले गेलेत आणि त्यांची पडताळणी (खातरजमा) केलेली नाही
५. जी व्यक्ती वाद-विषय प्रकाशात आणायचा प्रयत्न करते आहे तिलाच धारेवर धरले जात आहे आणि मुळ प्रश्नाकडे दुर्लक्ष होते आहे
६. वादाचा मुद्दाच मुळात विस्कळीत आहे व तो गंभीरतेने मांडला जात नाही, त्यात धरसोड होते आहे
७. फक्त टोकाचीच मते, निष्कर्ष विचारात घेतली जात आहेत व मधल्या इतर बाबींकडे दुर्लक्ष होते आहे
८. जे लाभाचे निष्कर्ष आहेत तेच विचारात घेतले जात आहेत; इतर नावडते निष्कर्ष सोयीस्करपणे विसरले जाताहेत
९. विदा व सांख्यिकी परिमाण (स्टॅटीस्टीक) कळले नाही त्यामुळे निष्कर्ष काढतांना चुका होताहेत
१०. एका वाद-विषयाचे दुसऱ्याशी काय संबंध आहेत हे पहातांना गोंधळ उडतोय

वरील प्रकारचा/(चे) कमकुवतपणा जर एखाद्याला ओळखता आला तर जेव्हा त्या व्यक्तिलाच अशा प्रसंगांना तोंड द्यायची वेळ येते (स्वतःबरोबरील व इतरांबरोबर) तेव्हा विचारात सुसंगत निर्माण होण्यास मदत होते.
[आधारीत]