'द साऊथ सी बबल'… एका जागतिक महाघोटाळ्याची कथा

पुर्वी झालेले आणि संभाव्य घोटाळे हा सर्वसामान्यांना बाजारापासून दूर ठेवणारा एक मोठा घटक!!. हे गैरप्रकार नक्कीच निषेधार्ह, पण अशा घोटाळ्यांतून वा अपघातांतूनच प्रचलित व्यवस्थांना सुधारणांचे बाळकडू मिळते, त्या सुदृढ बनतात हे नाकारता येणार नाही. असे भ्रष्टाचार हल्लीच होतात, आपल्याकडेच होतात असे बिलकुलच नाही. वाचकांचा असा गैरसमज असेलच तर तो दूर करणारी ही एक ऐतिहासिक महाघोटाळ्याची सुरस कथा....

‘घोटाळा' हा शब्द अलीकडे आपल्या भलताच परिचयाचा झाला आहे, वर जेव्हा तो शेअरबाजारासारख्या (कु??)प्रसिद्ध बाबीशी जोडला जातो, तेव्हा 'घोटाळस्य कथाः रम्याः' हे ओघानेच आले. पुण्याचा इतिहास म्हणले की पानशेतचा प्रलय आठवतोच, तसे शेअर घोटाळा म्हणताक्षणी वाचकांना लगेचच हर्षद मेहता वा केतन पारेख असे महानुभाव आठवले असतील.. पण नाही, ही कथा आपल्या भारतीय नायकांची नाही. किंबहुना असे घोटाळे फक्त आपल्याकडेच होतात असे नाही, तर या बाबतीत जागतिक परंपराही तितक्याच 'भव्य-दिव्य' आहेत असे मला सुचवायचे आहे.

चला मग,..ऐका ही शेअरबाजारांच्या इतिहासातील एक जागतिक महाघोटाळ्याची, 'द साऊथ सी बबल'ची कहाणी..

अठराव्या शतकाच्या सुरुवातीस ब्रिटीश साम्राज्य जगभर पसरले होते, मात्र त्याच वेळी आक्रमक वसाहत विस्ताराच्या धोरणाने इंग्लंड सरकारवर स्पेनबरोबरील युद्धामुळे प्रचंड कर्ज झाले, ते कसे फेडावयाचे ह्याची चिंता पार्लमेंटला लागून राहिली होती. १७११ साली स्थापन झालेल्या 'द साऊथ सी' कंपनीने सरकारला एक क्रांतिकारक प्रस्ताव दिला. सरकारचे कर्ज चुकविण्यासाठी कंपनी सरकारला अल्प दराने कर्ज देईल, मात्र त्या बदल्यात सरकारने 'द साऊथ सी' कंपनीला स्पेन व दक्षिणेकडील वसाहतींबरोबर व्यापाराची मक्तेदारी बहाल करावी.. असा तो प्रस्ताव होता. लगोलग बॅंक ऑफ इंग्लंडनेही या प्रस्तावासारखाच प्रस्ताव संसदेस दिला (८०च्या दशकात, भारतातील एका कुख्यात स्मगलरने, आपल्या सरकारला, 'तुम मुझे स्मगलिंग की परमिशन दो, मै तुम्हारा पूरा कर्जा उतारूंगा' असा बाणेदार प्रस्ताव दिला होता म्हणे - माहिती अर्थातच ऐकीव.)

या दोन्ही प्रस्तावांवर ब्रिटिश पार्लमेंटमध्ये गरमागरम चर्चा सुरू झाली. तेव्हाच्या सर्वोत्तम संसदपटूंपैकी एक श्री. रॉबर्ट वॉल्पोल या एकमेव गृहस्थांनी 'द साऊथ सी' कंपनीच्या प्रस्तावास कडाडून विरोध केला. पण त्यांच्या विद्वत्तेचा, वक्तृत्वाचा पराभव झाला, आणि ०२ फेब्रु. १७१७ रोजी बहुमताने 'द साऊथ सी अ‍ॅक्ट' मंजूर झाला.

सुखवस्तू, आणि असलेला पैसा गुंतविण्याच्या आकर्षक पर्यायाच्या शोधातील जनतेच्या पाठबळामुळे आधीच तेजीत असलेल्या शेअर बाजारात या बातमीचे पडसाद दिसू लागले होते. कंपनीच्या संचालकांनी बाजारात जाणीवपूर्वक बातम्या पेरावयास सुरुवात केली. सरकारकडून मिळालेल्या व्यापार हक्कांचा वापर करून 'द साऊथ सी' कंपनीला वसाहतींतील दुर्गम प्रदेशांतील सोने, चांदी व अतिमह्त्त्वाची खनिजे अतिशय स्वस्त दरात मिळणार आणि कंपनीचा नफा शेकडो पट वाढणार, अशा आवया उठू लागल्या. महिन्या-दोन महिन्यांतच या कंपनीच्या हक्कबहालीचे बील हाउस ऑफ कॉमन्समध्ये १७२ वि. ५५ अशा बहुमताने पास होईस्तोवर या शेअरचा भाव १०० पौंडावरून ३३० पौंडावर स्थिरावला.
पुढे, हाउस ऑफ लॉर्ड्समध्ये या बिलाचे प्रथम वाचन ०४ एप्रिलला, द्वितीय वाचन दुसर्‍याच दिवशी, ०५ एप्रिलला झाले. ०६ रोजी हे बील 'कमिट' झाले आणि ०७ एप्रिलला ते संमतही झाले. त्याच दिवशी बिलास राजघराण्याची मंजुरी घेण्यात येऊन त्याचे कायद्यात रूपांतर करण्यात आले. इतक्या महत्त्वाच्या विधेयकाचे अशा घाईने कायद्यात रूपांतर होण्याची ब्रिटिश इतिहासातील ही एक अपवादात्मक घटना मानली जाते.

गंमत म्हणजे आजच्या भाषेतील प्रसिद्ध 'buy on rumors...sell on the news' ह्या सुप्रसिद्ध वचनाचा तेव्हाही प्रत्यय आला. गेले २-३ महिने सतत उसळ्या घेऊन एव्हाना 400 पौंडावर पोहोचलेला ह्या कंपनीचा भाव सदरहू कायदा मंजूर होताक्षणीच कोसळला, आणि 07 एप्रिलला तो ३१०वर आणि पुढच्याच दिवशी २८० पौंडावर बंद झाला. पण एव्हाना या कंपनीच्या ‘हितचिंतकां’मध्ये बरेच वजनदार लोक सामील होऊ लागले होते, ज्यांची पोटे अजून भरावयाची होती. (असे म्हणतात की ब्रिटिश संसदेच्या दोन्ही सभागृहांतील मिळून अर्ध्यापेक्षा अधिक सदस्यांकडे या कंपनीचे शेअर्स होते.) साहजिकच कंपनीच्या बाबतीत अतिशयोक्तीपूर्ण बातम्यांचे पेव फुटले, स्पेनच्या राजाने कंपनीबरोबर व्यापारात रस दाखविला आहे, राजाला थोडासा मोबदला देऊन त्या बदल्यात 'रॉक ऑफ जिब्राल्टर'सारख्या अतिमहत्त्वाच्या ठिकाणांवर आपल्या कंपनीची मक्तेदारी असेल.. अशा वावड्या 'आतल्या गोटातल्या' व्यक्तींच्या हवाल्याने उठू लागल्या. शेअरचा भाव पुन्हा वाढू लागला.

कंपनीच्या हुशार प्रवर्तकांनी १२ एप्रिलला, हुबेहुब हल्लीच्या बुक बिल्डींग इश्श्युसारखीच, प्रति शेअर ३०० पौंड दराने शेअर्सची सार्वजनिकरित्या विक्री करावयाचे जाहीर केले. ह्या योजनेला जनतेचा अभूतपूर्व प्रतिसाद लाभला. कंपनीने या पैशांतून खनिजे आणि कापड व्यवसाय या मूळ धंद्याव्यतिरिक्त, जहाजे विकत घेऊन नवीन व्यापारी मोहिमा काढणे, गुलामांची खरेदी-विक्री यासारख्या तत्कालीन कमालीच्या फायदेशीर व्यवसायांत हातपाय पसरल्याचा दावा केला. बाजारांत शेअरचे भाव वाढतच राहिले. १७१९ सालापर्यंत कंपनीने सरकारला दिलेले कर्ज ०५ कोटी पौंडापर्यंत पोहोचले. गेल्या दोन-तीन वर्षातील देदीप्यमान कामगिरी, जाहिरातबाजी आणि बाजारातील तेजीचा उन्माद याचा फायदा घेऊन कंपनीने अनेकदा निरनिराळ्या प्रकल्पांसाठी चढ्या दराने इश्श्युज काढून बाजारातून पैसा उभारला.

एव्हाना शेअर्समध्ये पैसे गुंतवून झटपट श्रीमंत होण्याच्या वेडाने परिसीमा गाठली होती. एकीकडे धनाढ्य, सावकार, उमरावांत या कंपनी्त गुंतवणुकीची अहममिका लागली असतानाच दुसरीकडे अगदी सामान्य, गरीबसुद्धा कर्जे घेऊन ह्या कंपनीचे शेअर्स घेण्यास आतुर झाले होते. आकडेवारीनुसार २/३पेक्षा अधिक पेन्शनर्सनी आपले निवृत्तिवेतन या इश्श्युमध्ये गुंतवले होते, यावरून या प्रकरणाची तीव्रता ध्यानात येईल. शेअर खरेदीची ही सुंदोपसुंदी इतकी मोठी होती की कंपनीची कार्यालये अपुरी पडली. जमलेल्या जनतेत धक्काबुकीचे, मारामारीचे प्रसंग घडले. शेवटी रस्त्यावर बाकडी मांडून कंपनीने इश्श्युद्वारे लोकांना शेअर्स दिले. सर आयझॅक न्युटनही या कंपनीत गुंतवणूक करण्यापासून स्वतःला रोखू शकले नाहीत. उपलब्ध माहितीप्रमाणे त्यांनी या कंपनीत ३०,००० पौंड गुंतवले व प्रचंड नुकसान (आजचे तब्बल २५-३० कोटी रुपये!!!) सोसल्याने उद्वेगाने 'I can calculate the motion of heavenly bodies, but not the madness of people” असे उद्गार काढले.

दरम्यान ०३ मे १७२० रोजी शेअरने ८९० पौंडाचा भाव नोंदवला. येथे प्रथमच गुंतवणूकदारांना 'बुडबुडा' फुटण्याची भीती वाटली व भावात मोठी घसरण झाली. मात्र तरीही काही हितसंबंधीयांनी पुन्हा तुफान खरेदी करून तेजीचा देखावा करण्यात यश मिळवले आणि ऑगस्टमध्ये भाव १००० पौंडापलीकडे पोहोचवला.

शेवटी A pin lies in wait for every bubble... ही उक्ती खरी ठरलीच, भाव वेगाने घसरू लागले. पूर्ण ऑगस्टमध्ये घसरण चालू राहिली, ०२ सप्टेंबर १९२० रोजी ७०० पौंड, ०८ सप्टेंबर - ६४०, ०९ सप्टेंबर - ५४० अशी तीव्र उतरण दाखवीत अंतिमतः शेअरचा भाव १३५ पौंडांवर स्थिरावला.

एक अंक संपला, पण आजही अगदी अल्पावधीत भावांत ५०-१०० पटींपेक्षाही अधिक वाढ दाखवून नंतर जमीनदोस्त होणार्‍या हिमाचल फ्युच्युरिस्टिक, पेन्टामिडिया यासारख्या कंपन्या हेच सांगतात की साठा उत्तराची कहाणी अजून सुफळ संपूर्ण व्हायची आहे.

हा महाघोटाळा आणि आपल्या बाजारांतील घोटाळे यांत अनेक साम्यस्थळे आहेत. (1) अति महत्त्वाकांक्षी प्रवर्तक आणि त्यांच्या राक्षसी लालसेला साथ देणारी बडी घेंडे ह्या भ्रष्ट युतीतूनच अशी प्रकरणे जन्म घेतात. सामान्य गुंतवणूकदार अशा फसव्या लोकांच्या जाळ्यात ओढला जातो, (आपले BSE सर्वाधिक काळ बंद पाडणारा MS Shoes घोटाळा) (2) आपण गुंतवणूक करीत असलेल्या कंपनीची मूलभूत माहितीही नीटशी घेण्याचे कष्ट आपण घेत नाही. येथेही 'द साऊथ सी' कंपनी ही एक अतिसामान्य व्यवस्थापन असलेली कंपनी होती, जिची अनेक जहाजे चुकीच्या पत्त्यावर जाऊन अडकल्याचा इतिहास होता. भारतातही अशाच कंपन्याच्या नादी लागून अनेकांनी हात पोळून घेतले आहेत. (3) मला काय त्याचे? मला गाठायचा आहे फक्त एक (माझ्यापेक्षा) मूर्ख... आणि मी सुटलो!! ही ‘Greater fool theory’ तेव्हाही होती, आजही आहेच आहे. (४) याशिवाय कोणत्याही तेजी आणि नंतरच्या कडेलोटात हमखास आढळणारी आशावाद (optimism), सहभाग (participation), उन्माद (euphoria), गळचेपी (Capitulation) आणि घबराट (panic) ही सर्व मूळ लक्षणे या गोष्टींत ठळकपणे दिसतात.

असे म्हणतात की 'History doesn't repeat itself, but it does rhyme', आपण अशा धड्यांतून काही बोध घेतला आहे का??....... निर्णय मी आपणावर सोडतो. धन्यवाद.!!

संदर्भ : (१) 'Extraordinary Popular Delusions and the Madness of Crowds'- by Charles Mackay, (२) ‘अर्थात’ - श्री. अच्युत गोडबोले आणि आंतरजालावरील अनेक दुवे.