निधर्मीपणाचे अनपेक्षित फायदे?

(वेळ मिळाला नाही म्हणून) या आधीची चर्चा वाचलेली नाही, तसंच इथे दिलेले दुवेही मुळातून वाचलेले नाहीत, वेळ काढून वाचेनच, पण "निधर्मी माणसांना नैराश्य येण्याचं प्रमाण अधिक असतं (कारण जर देवच मानत नाही, तर मग आधार कुणाचा?)" या एका मुद्याविषयी काय वाटलं ते माझं (इतर माहिती वाचलीच नाही म्हणून unbiased :-)) मत व्यक्त करतो आहे:

मला असं वाटतं निधर्मी (नास्तिक?) माणसांना नैराश्य येण्याचं प्रमाण खरं तर कमी असावं, कारण देव (किंवा धर्म किंवा इतर काही शक्ती) जर मानत नाही तर आधार फक्त स्वतःचा, त्यामुळे आस्तिक लोकांना देव (वा इतर शक्ती) वेळेवर मदतीला येतील की नाही याविषयीची जी अनिश्चितता असू शकते ती नास्तिक लोकांना नसावी, कारण आपली मदत आपणच करू शकणार आहोत, तेंव्हा ती करणं ही क्रिया (देवाची वाट पहात passively होण्यापेक्षा) आधिक actively होऊ शकते, असं नाही वाटत?.

गृहीतक १ - लिहीणं म्हणजे काय तर एक्स्टेन्शन ऑफ सेल्फ. स्वतःला दुसर्‍यापर्यंत पोचवणं.
गृहीतक २ - ईश्वरवादी लोक हे प्रत्येकामधे ईश्वराचा अंश आहे असं मानतात किंवा सर्वजण हे एकाच प्रभूची लेकरं आहेत असं मानतात तर नीरीश्वरवादी लोक असं काही मानत नाहीत.

सिद्धान्त - दुवा २

प्रूफ -

गृहीतक २ मुळे "लिहीणं अर्थात स्वतःला दुसर्‍या व्यक्तीपर्यंत पोचवणं" हे ईश्वरवादी लोकांना सोपं वाटतं त्यामुळे ते या कृती मधे जास्त उर्जा, शक्ती दवडत नाहीत तर तीच शक्ती अन्य महत्त्वाच्या कामांत वापरतात.

याऊलट नीरीश्वरवादी लोक हे प्रत्येक व्यक्ती हा एक वेगळा, स्वयंसंपूर्ण घटक मानत असल्याने , स्वतःला त्या व्यक्तीपर्यंत पोचवण्यासाठी (गृहीतक १ पहावे) ते कसोशीने (इन्टेन्सली) प्रयत्न करतात. आणि हेच त्यांच्या लेखनकौशल्याचे गमक.

ईश्वरवादी लोकांचे माहीत नाही,पण नीरीश्वरवादी लोकांना नीरीश्वरवादापर्यंत पोहोचण्यासाठी ज्या तर्कशुध्द्तेची गरज असते.तीच तर्कशुध्द्ता त्यांच्या लिखाणात उतरत असेल.असे असणे शक्य आहे.

देव मोठा की दैव ? दैव या अक्षरामध्ये एक मात्रा जास्त आहे,पण आपण दैववादी होण्यापेक्षा प्रयत्नवादाची कास धरुन यत्नदेवाची उपासना केली तर आपण दैवावर नक्की मात करु.
उत्तर द्या.

साहित्यातलं नोबेल प्राईज ज्यानी मिळवल ते धार्मिक होते की अधार्मिक ?

खरोखरच कुणाला अभ्यास करायचा असेल तर फक्त 'डेटिंग' चा अभ्यास पुरेसा नाही....
कारण ''डेटिंग' जुगार खेळ्ल्यासारखे वाटते...
ती माहिती किती गंभीरपणे घ्यायची?
त्यापेक्षा,अगदी फक्त 'नोबेल प्राईस विनर्स' नाहीत,
पण बेस्ट्सेलर्स लिहिणार्यांचा डाटा मिळवून तपासता येइल.

निधर्मी असण्यामुळे फायदा काय असतो किंवा असू शकतो हा जरी काहीसा वादाचा मुद्दा (दोन्ही पक्षी) असला तरी समाजाच्या दृष्टीने काही तोटे मात्र निश्चितच होऊ शकतात. उदा. 'अ' माझा मित्र असून तो धर्म पाळत नाही. ठीक आहे, त्यामुळे माझी त्याच्याबरोबरची मैत्री अन्य मित्रासमच राहील. पण ज्यावेळी 'अ' ला मी घरी कोणत्यातरी कौटुंबिक कार्यक्रमासाठी बोलाविण त्यावेळी त्याच्या वर्तनामुळे त्याचे नसले तरी माझे काही तरी तोटे होतातच. समजा आजच 'गणेशा'च आगमन झाले म्हणून त्याला (एकट्यालाच) भोजनाला बोलाविले आणि तो आलादेखील. पण भोजनापूर्वी आमच्या ज्येष्ठांनी आरोळी दिली, "चला रे, गणपतीच्या आरतीला...." तर इतरांसमवेत हा उठणार नाही, कारण आरतीला तो उभारला तर याच्या 'निधर्मी' तत्वाला नक्कीच ढाळ लागणार...आणि असला कसला मित्र म्हणून मी ज्येष्ठांचे (नंतर) बोलणी खाणार. म्हणजे गणपतीच्या निमित्ताने गोडधोड खायाला हा येणार मात्र त्याचवेळी निधर्मीपणाची ढाल पुढे उभा करून त्याच गणपतीला नमस्कार करणार नाही. इथे त्याचा काहीच तोटा होत नाही, कारण तो म्हणू शकतो, 'मी काही जेवायला बोलाव असे इन्द्राला म्हटले नव्हते, त्याने बोलाविले मी मानले, कारण विचारले नाही, गेलो, पण तत्व म्हणून आरतीला उभा राहिलो नाही." त्यामुळे या लक्षणाचे फायदेतोटे हे सापेक्षच राहणार.

तुमच्या मित्राने सांगितले की, निधर्मी माणसांना नैराश्य येण्याचं प्रमाण अधिक असते. माझा असा (आजपर्यंत तरी,,,) असा अनुभव नाही. कारण ही मंडळी मानसिकदृष्ट्या कणखर असतात. त्यांच्या भूमिकेचे 'प्रोज अँड कॉन्स' त्यानी वेळीच अधोरेखित करून ठेवले असल्याने समाजात त्या निमित्ताने वावरताना किमान पक्षी आपल्याला कोणत्या परिस्थितीतून वेळोवेळी जायला लागेल यांचे डेबिट्/क्रेडिट तक्ते असतात यांच्याकडे. राहता राहिला 'देव मानत नसेल तर मग आधार कोणाचा?" हा मुद्दा. तर आधारासाठी ते म्हणतात आमची श्रद्धा आमच्या विचारावर आहे आणि हा विचारच आम्हाला वेळप्रसंगी धीर देतो. म्हणजे यांच्याकडून एखाद्या कर्मात एखादी चूक झाली तर त्या चुकीचे खापर ते देवाच्या नावाने अन्य कुणाच्या डोक्यावर आपटत नाहीत तर 'आपलेच करताना काहीतरी चुकले आणि त्यामुळे त्याचे परिमार्जन आपणच केले पाहिजे' या निर्णयाप्रत ते येतात. निधर्मी वर्तन करीत आयुष्यक्रम अगदी आनंदाने व्यतीत करणारे माझे काही निकटचे मित्र आहेत (जे व्यवसाय/नोकरीत अगदी वेल सेटल्ड आहेत...) जे 'जियो और जीने दो |' या तत्वाचा पुरस्कार करतात. नैराश्याचे प्रमाण (मलातरी) अगदी नगण्य म्हणण्याइतपतदेखील यांच्यात दिसलेले नाही.

"भारतीय उपखंडात ज्यांचं मूळ आहे अशा व्यक्तींविषयी सर्वसाधारण ब्रिटिश मनुष्याला बर्‍यापैकी ज्ञान असण्याशी हा सुखद अनुभव निगडित होता."

~~ हा अनुभव मला आलेला आहे आणि तोही ब्रिटीशच नव्हे तर अगदी स्वीडनसारख्या सातत्याने अलिप्ततेचे धोरण स्वीकारलेल्या देशातून. दिल्लीतील स्वीडन एम्बेसी संबंधित असलेल्या आणि 'कार्लस्टॅड' या शहरात राहणार्‍या एका जोडप्याची माझी (अन्य लोकांच्यासमवेत 'स्वीडन-इंडिया कल्चरल प्रोग्राम' निमित्ताने) ओळख झाली. एकदोन मीटिंगनंतर 'एकेरी' वर येण्यापर्यंत संबंध आल्यानंतर त्या जोडप्याला मी दिल्लीचा नसून मूळचा कोल्हापूरचा आहे हे समजले आणि एका आठवड्याच्या आतच त्यातील मिसेसने माझ्या 'कोल्हापूर' वर अशा काही पद्धतीने माहितीचा मारा सुरू केला की मला हे कळेना की ही पॉलिटिक्समधील डॉक्टरेट मॅडम मूळचीच कोल्हापूरची की स्टॉकहोमची (तोपर्यंत 'स्वीडन म्हणजे स्टॉकहोम' इतपतच माहिती) याचा पत्ता लागेना. म्हणजेच याचा अर्थ असा की, आपल्या सर्कलमध्ये एक व्यक्ती अशी आहे की जी मूळची दिल्लीची नाही पण दोन संस्कृतीशी संबंध वाढविण्यासंदर्भात याचा जर पुढे कुठे उपयोग होणार असेल तर त्याच्याविषयी आणि त्याच्या गावाविषयी आपल्याला अगोदरच माहिती असणे आवश्यक आहे, हे त्या स्वीडिश स्त्रीच्या मनी इतके ठसले होते की, मला थोडासाही सुगावा न लागू देता कोल्हापुरी परंपरेचा आणि कोल्हापूरच्या महालक्ष्मी मंदिराचा सगळा पौराणिक धांडोळा तिने आपल्या संग्रही ठेवला. माहितीचा उपयोग होवो ना होवो, ज्ञानलालसा आणि ती संपादन करण्याची त्यांची विलक्षण हातोटी याबद्दल त्यांना सलाम केलाच पाहिजे. पारंपारिक व्याख्येने हे जोडपे कट्टर धार्मिक नव्हतेच. वर्षापेक्षा जास्त काळ मी त्यांच्या सान्निध्यात होतो त्यामुळे त्यांचा कामाचा वेळ सोडता, सुट्टीच्या दिवशी ते काय करीत हे पाहिले होते, म्हणजे कधीमधी रविवारी चर्चला जात असले तरी हिंदूंच्या देवळात, शिखांच्या गुरुद्वारात आणि जामा मशिदीतदेखील जात. हा प्रकार ते सर्वधर्मसमभाव या हेतूने करीत की, त्यांच्या नजरेत तसे करणे म्हणजे विविध 'कल्चर'चा अभ्यास करणे हा विचार होता की काय असेही मला वाटत असे.

त्यामुळे धागाकर्ते श्री.चिंजं यांच्या मनात जो प्रश्न रुंजन घालत आहे, (धार्मिकतेचं प्रस्थ/स्तोम जिथे कमी आहे अशा देशांत ज्यांचा धर्म आपल्याहून वेगळा आहे अशा 'इतरां'विषयी ('The other' अशा अर्थानं) समंजसपणा, ज्ञान असण्याची शक्यता अधिक असेल का?) त्याचे उत्तर होय असेच म्हणेन. कारण हा समंजसपणा मी प्रत्यक्ष अनुभवला आहे. जोपर्यंत दिल्लीत हे जोडपे होते तो पर्यंन्त त्यांनी माझ्या गटाशी सांस्कृतिक देवाणघेवाण मुद्द्यावरून संबंध ठेवणे, ही बाब 'नोकरीचा एक हिस्सा' म्हणून त्यांनी करणे हे मी समजू शकत होतो. पण कार्लस्टॅडला गेल्यानंतरही ते ओळखीचे नाते तितक्याच आपुलकीने जिव्हाळ्याने जपून ठेवले आहे आणि दोन भिन्न संस्कृतीमधून एकमेकासाठी कोणत्या चांगल्या बाबीविषयी लिहिताबोलता येईल हेही प्रकर्षाने पाहिले जात आहे. मला वाटते 'दुराभिमान' त्यांच्या गावीही नसेल...त्यामुळेच माणसं समजावून घेणं म्हणजे काय ते धार्मिकतेचं प्रस्थ जिथे कमी आहे अशा देशात फार समजते.

इन्द्रा

दुसरा दुवा आधी वाचनात आला होता, तेव्हा रोचक वाटला होता. अमेरिकेन विद्यापीठांतील प्राध्यापकांचा राजकीय कल एका विशिष्ट पक्षाकडेच झुकणारा का असतो, याचे मागे विश्लेषण वाचले होते त्याची आठवण झाली. मला वाटतं, इथे निधर्मी असणं आणि त्याचे फायदे असा कारण-परिणाम संबंध असण्याऐवजी हे केवळ दोन निरनिराळे परिणाम असावेत. बाकी या निरीक्षणाला अपवाद म्हणून ज्यांची सार्वकालिक श्रेष्ठ कादंबरीकारांत गणना होते अशा गेल्या शतकातल्या दोन रशियन लेखकांचं देता येईल (ग्रॅंड इन्क्विझिटर इ.)

हम्म्म्म....
आठ वेगवेगळे समूह - त्यांच्या सामूहिक सरासरींमध्ये ७.६ ते ८.८ इतका फरक. मुळात हा फरक 'सिग्निफिकंट' आहे का? कदाचित प्रत्येकच समूहात डायव्हर्जन्स इतका प्रचंड असेल की हा फरक नगण्य वाटावा.

त्यांना चढत्या क्रमाने लावल्यामुळे साहजिकच एक पॅटर्न असल्यासारखा वाटतो. पण त्याला काही अर्थ आहे का? मी एक कल्पना-प्रयोग सांगतो. समजा अजय, अभय, अमित, अजित अशी चार कॉमन नावं घेतली. त्या नावांच्या सगळ्यांच्या उंची मोजल्या व सरासरी काढली, तर काही ना काही फरक (एक-दोन सेंटीमीटरचा) दिसेलच. मग त्या नावांना चढत्या उंचीच्या अनुक्रमे लावलं तर कदाचित अभय नावाची मुलं सर्वात उंच, तर अमित सगळ्यात बुटके असं दिसून येईल.

मला म्हणायचंय की धार्मिक लेबलं ही तशी निरर्थक असतील. त्यातल्या त्यात स्वतःला निधर्मी/नास्तिक म्हणवणारे इतरांपेक्षा अचूक लेखन करतात असं म्हणता येईल. पण तेसुद्धा त्यांच्या अधिक शिक्षणापोटी असणं शक्य आहे. तितक्याच शिक्षणाचे इतरधर्मीय व ते यांमध्ये काहीच फरक नसू शकेल. हे सगळं जर तर आहे, निधर्मी = अधिक अचूक लेखन हा वरवर दिसणारा निष्कर्ष कसा पोकळ असू शकेल हे दाखवण्यासाठी.

दुसरं तसंच उदाहरण सांगतो. अमेरिकेत गोरे व काळे सुमारे ९०:१० या प्रमाणात आहेत. मात्र तुरुंगामध्ये असलेल्यात हेच प्रमाण ४०:६० आहे (मला अगदी अचूक आकडे आठवत नाहीत, पण साधारण युक्तीवादासाठी...) म्हणजे गोरे लोक कमी (सुमारे १३ पटीने) गुन्हे करतात असा निष्कर्ष सहज काढता येतो. पण ते गोरेपणामुळे का? तर ते बरोबर नाही. जर खोलात शिरून कमी शिक्षण व गरिबी हे समान घटक असलेले गोरे व काळे बघितले तर ही तेरा पट निघून जाते. याचाच अर्थ गरीब व कमी शिक्षण (यामुळे पुन्हा समाजात प्रतिष्ठित नोकऱ्या करून पैसा मिळवण्याची कमी शक्यता) असलेले हे गुन्हे करतात, मग ते गोरे असोत अथवा काळे.

हे आक्षेप अर्थातच दुसऱ्या आलेखाकडे बघितलं की कमी तीव्र होतात. त्यात थोडी व्हेरियन्सची झलक मिळते. सीरियस असणे व नसणे यात पहिल्या आलेखात दाखवलेल्या निधर्मी = अधिक अचूक लेखन या निष्कर्षाच्या जवळ जायला होतं. तरीही त्यामागे दुसराच लपलेला व्हेरिएबल नाही, अशी खात्री पटत नाही.

असो. विचारांना चालना देणारा लेख, हे सांगणे नलगे.

अमुक लिखाण नेटकं आहे आणि अमुक लिखाण नेटकं नाही यासाठीचे निकष ज्यांनी ठरवले ते धार्मिक होते की निधर्मी होते यावर हा सर्वे अवलंबून आहे. कोणतं लिखाण नेटकं आहे आणि कोणतं नाही याचे कोणते निकष लावले गेले यावर कोणी प्रकाश टाकू शकेल का ?

"त्यातल्या त्यात स्वतःला निधर्मी/नास्तिक म्हणवणारे इतरांपेक्षा अचूक लेखन करतात असं म्हणता येईल."

~~ या मुद्द्याला अनुसरून मानवाने केलेल्या (काळा/गोरा फरक बाजूला ठेवून) शैक्षणिक आणि भौतिक प्रगतीचा आलेख जर कुणी काढला तर हे निश्चितच दिसून येईल की निधर्मी/नास्तिक म्हणविणार्‍यांनीदेखील विलक्षण बुद्धिमत्तेचा आविष्कार आपापल्या क्षेत्रात दाखविला आहे/दाखवित आहेत.

निधर्मी/नास्तिक म्हणूनच आयुष्य जगलेली/जगत असलेल्या काही व्यक्ती.
उदा. : (ही उदाहरणे फक्त 'लेखन' क्षेत्रातीलच नाहीत तर जीवनाच्या अनेक घटकांना स्पर्श करणारी आहेत.) अ‍ॅण्ड्र्यू कार्नेजी (जगप्रसिद्ध पोलाद व्यावसायिक), इव्हान पाव्हलोव (१९०४ चे मेडिसिनचे नोबेल विजेते), सिग्मंड फ्राईड (मानसशास्त्रज्ञ), रिचर्ड स्ट्रॉस (जर्मन संगीतकार), सर बर्ट्रान्ड रसेल (सुप्रसिद्ध तत्वज्ञानी), लिनस पॉलिंग (केमिस्ट, दोनवेळा नोबेल विजेतेपदाचा सन्मान), अईन रॅन्ड ('अ‍ॅट्लास श्रग्ड' या जगप्रसिद्ध कादंबरीची लेखिका), कॅथरिन हेपबर्न (४ वेळा 'बेस्ट अ‍ॅक्ट्रेस' चे ऑस्कर पटकाविणारी एकमेव अभिनेत्री), पद्मविभूषण डॉ.सुब्रह्मण्यम चन्द्रशेखर (फिजिक्समधील नोबेल विजेते), जेम्स वॅटसन (फिजिओलॉजी व मेडिसिनमध्ये नोबेल), वॉरेन बुफेट (फोर्ब्सने गौरविलेली जगातील सर्वात श्रीमंत व्यक्ती), कार्ल सेगन (अमेरिकन खगोलशास्त्रज्ञ आणि विज्ञान विषय लेखणी व टीव्हीमाध्यमाद्वारे सर्वसामान्यामध्ये लोकप्रिय करणारी एक सुप्रसिद्ध व्यक्ती), ब्रुस ली (कूंग फू खेळाडू, अभिनेता), स्टीफन हॉकिंग (अ ब्रिफ हिस्टरी ऑफ टाईम चे लेखक, गणितज्ज्ञ), जोडी फॉस्टर (हॉलीवूड अभिनेत्री, दोन ऑस्कर्स), ~~ शिवाय या यादीत बसणारे सर्वात तरूण आणि कॉम्प्युटर इंटरनेट नात्यात अविश्वसनीय क्रांती घडवून आणणारे नाव : मार्क झुकरबर्ग "फेसबुक" चा कर्ता, वय २६. (ही यादी तशी खूप मोठी आहे, पण विविधता दर्शविण्यासाठी इतकी उदाहरणे पुरेशी ठरावित.)

अर्थात याचा अर्थ असा बिलकुल नाही की जे धार्मिक/आस्तिक आहेत त्यांनी जगाच्या प्रगतीत भर टाकलेली नाही (त्यांची यादीही हनुमानाच्या शेपटीप्रमाणे लांब असेल). वरील उदाहरणे फक्त वानगीदाखल आहेत आणि ती एवढ्यासाठीच की अमुक एक व्यक्ती नास्तिक आहे म्हणजे मानवी प्रगतीला खीळ आहे की काय असा समज कुठे पसरू नये.

इन्द्रा

इंटरेस्टींग धागा आणि चर्चा! वाचत आहे.

"इंद्रा यांनी उपस्थित केलेला हा मुद्दा धर्माशी संबंधित नाही असं वाटतं."

~~ हे मान्यच; कारण तसा माझाही हेतू नव्हता, नाही. प्रश्न आहे तो व्यक्तीने कंठावयाच्या सामाजिक जीवनशैलीचा ! म्हणजे असे की, एखाद्याच्या मनातील निधर्मीपणाच्या/निरिश्वरवादी प्रणालीला ढाळ लावण्यासाठी दुसरा त्याला/तिला घरी आमंत्रित करीत नसतो (किंबहुना अशा आमंत्रणाच्यावेळी एखाददुसर्‍या मित्राला पंगतीला सणानिमित्य जेवायला बोलवावे असा आपला पायंडा असतोच. हा रूमवर एकटाच होता आणि एरव्ही खानावळीत जावून जेवणार त्यापेक्षा 'मोरया' निमित्ताने आमच्याकडेच जेवेल इतपतच निमंत्रणामागील भावना. शिवाय मुसलमानाच्या घरी ईदला 'गणपा' स्टाईलचा शीरखुर्मा खाल्ला म्हणून मोहनलालचा मिय्यालाल होतो असेही मानण्याचे काही कारण नसते); अशावेळ ही निधर्मी व्यक्ती 'निधर्मी' आहे हे ज्येष्ठांना सांगण्यात काहीच हशील नसते, त्यामुळे आरतीला ज्यावेळी पुकार दिली जाते त्यावेळी हे गृहितच धरले जाते की, हजर असणारी प्रत्येक व्यक्ती (आरती म्हणणार नसली तरी....) साथ देणारच. [मी परत लिहितो की, ही अपेक्षा 'धार्मिक' नसून समाजात राहण्यासाठी अंगीकारलेली एक नाळ आहे जी कधीच तुटली जात नाही.]

~~ इथे अदितीने वरील प्रतिसादात दिलेली "स्ट्रॅटेजी" मला भावते. बस्स दोनतीन मिनिटात आटोपणार्‍या आरतीत पुटपुटणे केले तर ना तिच्या निरिश्वरवादी संकल्पनेवर आकाश कोसळेल, ना दुसरीकडे त्या परंपरावादी यजमानाच्या भृकुट्या वर जातील. हा एक खुष्कीचा मार्ग आहे जो दोन्ही घटकांना सोयीचा (आणि समाधानाचा) वाटू शकतो. अदितीने फुले वाहणे, नमस्कार करणे या गोष्टी खुबीने टाळल्या, मग हेच काम माझा मित्रही (जो समाजशास्त्रातील एम.ए. आहे) करू शकला असता. इतपत लवचिकता त्याने दाखविली असती तर त्याच्यावर कुणी तत्वच्युतीचा आरोप नक्कीच केला नसता. त्याने ते केले नाही म्हणजे मग नेमके याने कुठल्या समाजशास्त्राचा पदव्युत्तर अभ्यास केला?

इन्द्रा

मी मदिरापान करीत नाही त्यामुळे मला नेहेमी अनुभवास येणारी एक गोष्ट - कोणत्याही ओल्या पार्टीत गेलो की मला हमखास आग्रह होतो घे, घे असा. मग मी दारु पीत नाही असे सांगतो. मग पिण्यात काहीही वाईट नाही, माफक प्रमाणात दारु शरीराला कशी चांगली असते, रोज थोडी घेणार्‍याला हृदयविकारापासून कसे संरक्षण मिळते, तू घेऊन बघ म्हणजे कळेल इ.इ. उपदेश आणि ब्रेनवॉशिंग सुरु होते! :)
मी म्हणतो की तुम्ही घेता त्याबद्दल मला काहीच म्हणायचे नाहीये फक्त मी घेत नाही एवढेच माझे म्हणणे आहे तर तुम्ही समर्थन कशाला देताय? (माझ्या मते तुमच्या मनात एखाद्या गोष्टीबद्दल न्यूनगंड असेल/काही कमीपणाची/अयोग्य असल्याची भावना असेल तर नकळतच त्याचे समर्थन दिले जाते.) तर हे सगळे झाल्यावर मी हसतो आणि माझा ज्यूसचा ग्लास पुन्हा भरुन घेतो! :)

(ज्यूसटोटलर)चतुरंग

"तुमच्या घरी आलेल्या शाकाहारी माणसानं....."

(१) ~~ श्री.चिंजं, इथं तुम्ही दोन विधानांच्या सत्यतेबाबत एकमेकाशी सांगड घालून 'विचार' आणि 'व्यवहार' यांची गल्लत करीत आहात असे मला प्रामाणिकपणे वाटते. आरती म्हणणे (वा ना म्हणणे..) हा एक विचार आहे, जो मानलाच पाहिजे असे नाही. मी आरती म्हणतो म्हणजे मी कट्टर धार्मिक असून हिंदू धर्माच्या उद्धरणासाठी प्रसंगी शूळावर देखील जाईन असा बिलकुल अर्थ होत नाही, तद्वतच एखाद्या निधर्मी व्यक्तीने (आपण ज्यांच्या घरी पाहुणा म्हणून गेलो आहे) त्या ठिकाणी दहा व्यक्ती वागतात त्यासारखे 'टेम्पररी' वर्तन केले म्हणून त्याचे अनुयायी वा समानधर्मीय त्याला वाळीत टाकतील असे नाही.... शेवटी हा एक 'समाजसमजुती'चा भाग आहे.

आमच्या कोल्हापुरात मध्यंतरी पिण्याच्या पाण्याची प्रचंड वानवा निर्माण झाली होती (आजही आहेच, पण बर्‍यापैकी सुधारणा झाली आहे). माझी बहिण जिथे राहते त्या एका कॉलनीमधील स्थानिक नगरसेवकाने बर्‍याच खटपटी-लटपटी करून तिथल्या लोकांसाठी पाण्याचे एक जादाचे कनेक्शन मिळविले व त्या ठिकाणी चांगला पाणी पुरवठा सुरू झाला. साहजिकच त्या नगरसेवकाच्या हस्ते कॉलनीतील लोकांनी वॉटर सप्लाय कनेक्शनची, मोटरची पूजा करून गोडधोड वाटप केले. हा प्रकार नाही म्हटले तरी हिंदू धर्मातील एका चालिरितीप्रमाणे झाला. लोक म्हणाले 'देव पावला...', पाणीही सुरू झाले. या ठिकाणी प्रश्न असा की, इथेही निधर्मी/नास्तिक म्हणविणारे एक जोडपे राहते. कट्टर आहेत मताबाबत, असेही म्हणू या. आता ज्या नळाची इतकी वाजतगाजत धार्मिक कर्मकांडानिशी पूजा घातली, गोड प्रसाद वाटण्यात आला, त्या नळातून यांच्या फ्लॅटमध्ये येणारी पाण्याची धार हे जोडपे थांबविणार काय?

अर्थातच नाही...कारण पाण्याने लोकांची कशी तंतरवली होती याचे साक्षीदार अनेकाप्रमाणे हे दोघेही होते आणि पाण्याच्या दुर्भिक्षतेच्या झळा त्यांनाही लागल्याच होत्या. म्हणजे "त्या" पूजाअर्चना झालेल्या नळातून आलेले पाणी त्यांनी अगदी आनंदाने स्वीकारले होते, मग इथे मी म्हणू का, 'राधा सुता तुझा धर्म....."? नाही म्हणणार मी, कारण मी जाणतो की मतातील तितपत 'फ्लेक्झिबिलिटी' मान्य होणारी आहे. हीच केमिस्ट्री मी मग आरतीलादेखील लावू इच्छितो.

(२) मटणाच्या जेवणाबाबत...... नाही, तो प्रकार मी कधी स्वप्नातही करणार नाही. कारण इथे 'विचारा'ला महत्व नसून 'व्यवहारा'ला आहे. एक लिंगायत मित्र जर शाकाहारी असूनसुद्धा अगदी आनंदाने आम्हा मराठ्यांच्या सामीष पार्ट्यांना (कोल्हापुरात "रस्सा मंडळ'' म्हणतात...) हजेरी लावतो, खरंतर त्याला गप्पांचा मनमुराद आनंद लुटायचा असतो, तर त्याला 'मटण खा रे...' असा आग्रह कदापिही होत नाही. त्याला पार्टीला आमंत्रण म्हणजे 'इट इज टेकन फॉर ग्रांटेड' की त्याच्यासाठी आम्हाला खास शाकाहारी ताटाची सोय करणे 'कंपल्सरी' आहे; कारण भोजनातील ती एक 'पाळणूक' आहे. उद्या त्याच्या घरी मी जेवायला गेलो (आणि जातोही..) तर मी त्याला 'मला मांसाहारी जेवणच करून घाल' असे म्हणणार नाही, कारण त्यांच्या घरातील परंपरेचा आदर करणे हे माझे कर्तव्यच आहे. दोन्ही गोष्टी या सर्व बाबी व्यवहारात येण्याच्या अगोदरच निश्चितच असल्यामुळे ना त्याला 'रस्सा पोळीशी खावा' असे सांगण्याची वेळ येते ना त्याच्या शाकाहारीपणावर आभाळ कोसळण्याचा प्रसंग येतो. सर्व व्यवहार निर्लेप मनाने चालू असतात.

"तुमच्या घरातल्या सर्व लोकांहून वेगळा माणूस तुमच्याकडे येईल तेव्हा त्याला समजून घेण्यासाठी तुम्ही अधिक कष्ट घ्याल, की त्यानं त्याच्या तत्त्व-विचारांना आणि व्यक्तिमत्वाला मुरड घालून आपल्यासारखं वागावं अशी अपेक्षा ठेवाल?"

~~ इथे थोडे वैयक्तिक पातळीवर येणे गरजेचे आहे. म्हणजे असं की, ज्या मित्राला, त्याची मते माहित असूनही, मी निमंत्रण दिले आहे तर त्याने त्यावेळी घेतलेल्या भूमिकेचा आदर करणे मला भागच आहे किंवा तुम्ही म्हणता तसे त्याला समजून घेण्यासाठी अधिक कष्ट घेईन. पण त्याचवेळी त्याच्या तत्वामुळे (त्याच्या परोक्ष) ज्येष्ठांबरोबर झालेल्या चर्चेत त्याची बाजू कशी बरोबर हेही सांगणार नाही कारण माझ्या लोकांच्या धार्मिक भावनांचा आदर करणे हेही मला पाहिलेच पाहिजे.

हा थोडासा 'पलायनवाद' झाला, पण प्राप्त परिस्थितीत याहून वेगळे वर्तन काय होईल माझ्याकडून ?

इन्द्रा

छातीत ' धस्स ' झाल ना प्रतिसाद वाचुन .....

'पलायनवाद' या शब्दाची व्याख्या आणी अनुभव वेगळे असतात बर का !! अर्थात 'मान्य ' करायला ......मध्ये दम असावा लागतो

लिहीण्या-वाचण्यात धर्माप्रमाणे प्रोटेस्टंट अगदी कमी आणि बौद्ध, नास्तिक अशी चढण दिसते. यात हिंदू- आणि नास्तिक यांत फारसा फरक दिसत नाही. (मी फरक म्हणजे १ ग्रेड लेव्हलचा अदमासे करते).

डेटिंगला आलेल्यांची लिहीण्यावाचण्याची ग्रेड लेव्हल ९वी पर्यंतचीच म्हणजे जरा कठीण दिसते :)

धार्मिकतेचं प्रस्थ/स्तोम जिथे कमी आहे अशा देशांत ज्यांचा धर्म आपल्याहून वेगळा आहे अशा 'इतरां'विषयी ('The other' अशा अर्थानं) समंजसपणा, ज्ञान असण्याची शक्यता अधिक असेल का?

बहुदा चिं. जं. हे स्वत:वरून दुसर्‍याला ओळखत असावेत!

लिहीण्यावाचण्यात निधर्मी व्यक्ती अधिक पारंगत असणे- शक्य आहे. निधर्मी व्यक्ती बहुतांशी उच्चशिक्षित असतात, आणि लिहीण्यावाचण्याचे ज्ञान त्यांना असावे.

टाळ्या वाजवत आरती म्हणायला माझी ना नसते कारण त्यातून मला आनंद मिळतो. देवाची आरती आहे म्हणून आनंद नव्हे तर जे गाणं, संगीत आवडतं ते म्हणून आनंद मिळतो म्हणून मी तिथपर्यंत आस्तिकांमधे सामील होते. ते गाणं देवाबद्दलचं आहे का नाही याने मला काहीही फरक पडत नाही. माझ्या लेखी "देव काय" याचं उत्तर मला माहित नाही, त्यामुळे गाणं कुठल्या देवाबद्दल असो वा काहीतरी 'खुदा जाने के मै फिदा हूं'बद्दल असो, दोन्ही गोष्टी माझ्यासाठी एकसारख्याच अगम्य आहेत.
मला गाणं, संगीत यांची आवड नसती तर मी तेवढंही केलं नसतं आणि अशा परिस्थितीत 'धोरणी'पणे आरती संपल्याची खात्री करूनच जेवायला गेले असते. माझ्या नवर्‍याच्या घरचा गणपती त्याच्या काकांकडे असतो. ("किमान सुट्टी आहे म्हणूनतरी ठाण्याला या" या भावनात्मक आवाहनाला प्रतिसाद देऊन, तसं स्पष्ट सांगूनच) एक वर्ष आम्ही दोघे तिकडे गेलो होतो तेव्हा आरत्या, प्रसाद संपल्याची फोनवरून खात्री केली आणि मगच तिथे पोहोचलो.

दुसरं एक उदाहरण: मला झोळी वापरायला आवडते आणि तशी एक शेवटी मला मिळाली. नेमकं तिच्यावर 'हरे कृष्ण हरे राम' लिहीलेलं आहे. मला हवं तेवढं, म्हणजे झोळी, मी वापरते आणि जे कळत/पटत/समजत नाही त्याकडे दुर्लक्ष करते.

इंद्रा: तुझ्या प्रतिसादातलं नळाचं उदाहरण. नास्तिकांनी नमस्कार केला नाही म्हणून आस्तिकांचा देवावरचा विश्वास उडत नाही का आस्तिकांच्या लेखी देवाचं देवपण कमी होत नाही. असं असेल तर आस्तिकांनी नळाची पूजा केली तर नास्तिकांचं का काही बिघडावं?
मला माझं व्यक्तीगत मत विचारशील तर, देव काय, कोण हे न समजता देवाची पूजा करण्यापेक्षा पाण्याचं महत्त्व ओळखून नळाची पूजा करणं जास्त डोळसपणाचं लक्षण आहे. मी हिंदू घरात जन्माला आल्यामुळे मी ओवाळून नळाला महत्त्व देईल तर कोणी त्याच्या धर्माप्रमाणे नळाला महत्त्व देईल.

हिंदू धर्मात सूर्याला देव मानलं आहे. निरीश्वरवादीही सूर्याचं महत्त्व मान्य करतीलच; काही निरीश्वरवादी व्यायाम म्हणून सूर्यनमस्कारही घालतील. सूर्यामुळे पृथ्वीवर सजीव सृष्टी आहे, सूर्य हाच आपल्याला ऊर्जा पुरवतो, इ.इ. गोष्टी मान्य केल्या म्हणून निरीश्वरवाद्यांना आस्तिक किंवा हिंदू असं लेबल लावता येईल का?

चर्चा वाचुन अंनिसतील सुरवातीचे दिवस आठवले.
असो तुर्तास इतकेच.

"देव काय, कोण हे न समजता देवाची पूजा करण्यापेक्षा पाण्याचं महत्त्व ओळखून नळाची पूजा करणं जास्त डोळसपणाचं लक्षण आहे."

~~ अदिती....हा विचार जास्त व्यवहारी आणि विज्ञानाची कास धरणारा आहेच आहे, जो मान्य करायला काहीच हरकत नाही. फक्त वर काही प्रतिसादांतून प्रतिबिंबीत झालेल्या चित्रणावरून (तसेच धागाकर्ते श्री.चिंजं यांनीही दुजोरा दिल्याप्रमाणे) समाजाचा एक घटक म्हणून वावरताना एखाद्याच्या मताला दुजोरा देताना दुसर्‍याच्या (धर्म संदर्भातील) भावनेला धक्का लागणार नाही इतपत बलॅन्स राखला तरी मला वाटते दोन्ही पक्षातून फारसा मतभेदाचा धुरळा उडणार नाही. त्या कॉलनीच्या चेअरमननी दोनदा निरोप पाठवूनही ते श्री. वा सौ. समारंभस्थळी आले नाहीत, ही नंतर अर्थातच चर्चेची बाब झाली आणि मग त्या "पूजा केलेल्या नळातील पाणी तुम्हाला कसे बरे चालत हो?" या टोमण्यासदृश्य तीरांची फेकाफेका झालीच. असो....(म्हणून त्यांना त्या नळाचे पाणी वापरण्यास कुणी अटकाव केला नाही.,.. आणि तो विषयही नंतर संपला.)

परमेश्वराच्या अस्तित्वाबद्दल (वा रूपाबाबत...) जे काही उलटसुलट प्रवाद आहेत त्याची पोतडी खोलण्यापेक्षा निदान तो "आनंदघन" आहे ही संकल्पना वादी आणि प्रतिवादी या दोघांना मान्य होण्यासारखीच आहे. म्हणजे धर्मात असलेल्या कोणत्याही एका देवाचे/देवीचे नाव घेतले म्हणजे जर एखाद्याचा मस्तकशूऴ उठत नसेल तर ते नाव किमानपक्षी किंचित आनंद तरी देते इतपतच त्या आनंदघनाची व्याख्या आहे. माणसाने मग तो आनंद कशाप्रकारे मिळवावा, ही त्याची/तिची व्यक्तिगत बाब आहे.

'मी आज मल्लिकार्जुन मन्सूरांचा मालकंस ऐकला आणि देवळाच्या गाभार्‍यात उभे असल्याची भावना झाली....", 'बिस्मिल्ला खाँसाहेबांची सनई डोळे बंद करून ऐकणे म्हणजे माझ्या दृष्टीने साक्षात कृष्णभक्ती...", "भीमसेनांचा देसकार....!!! अहाहा ! काय सांगू, अहो शंकराच्या पिंडीसमोर हात जोडले..!" "लताच्या 'अल्ला तेरो नाम, ईश्वर तेरो नाम...!' पुढे मान विनम्रतेने झुकतेच !!"

~~ हे आणि यासदृश्य उदगार ज्यावेळी आपण ऐकतो, वाचतो, त्यावेळी त्या वाक्यांचा कोणत्याही अर्थाने धार्मिकतेशी थेट संबंध जोडला जात नाही (तू त्या मैफिलीत असशील तर तुझी दाद त्या कलाकारांच्या स्वर्गीय कलेला जाणारच, फक्त भाषा सादरीकरणाची धाटणी वेगळी असेल)....संबंध आहे तो त्यामुळे मिळणार्‍या निखळ आनंदाचा, ज्याची तुलना झालीच तर फक्त झर्‍याच्या मुखाशी असलेल्या शुद्ध जलाचा !

इन्द्रा

संस्कार, धर्म, श्रद्धा वगैरे वगैरे वगैरे ...
या डॉन्याच्या लेखावरील चर्चा आठवली.