प्राकृत ते मराठी

हा स्वतंत्र काकू सुरू केल्याबद्दल संमंचे आभार.

जनरली, संस्कृत म्हंजे पाणिनीच्या व्याकरणाने बद्ध असलेली भाषा आणि प्राकृत म्हंजे गाथासप्तशती वगैरे ग्रंथांची भाषा असे समीकरण डोक्यात असते. आणि या व्याख्येनुसार संस्कृत ही प्राकृत पेक्षा जुनी ठरते. म्हणून प्राकृत पासून संस्कृत कशी जन्मली वगैरे प्रश्न डोक्यात येतात. पण अशी सरळ धोपट व्याख्या न ठेवता हे लक्षात ठेवले पाहिजे, की रफलि प्रवास असा आहे.

आधी प्रोटो-इंडो-युरोपियन. तिच्या अनेक ब्रँचेस झाल्या:

१. हेलेनिक
२.बाल्टो-स्लाव्हिक
३.लॅटिन इ.
४. जर्मानिक
५ इंडो-इरानियन
६ तोखारियन
७ मेबी अ‍ॅनातोलियन, हिट्टाईट

इ.इ.इ.

पैकी, इंडो-इरानियन ही भाषा म्हंजे भारतातील संस्कृतची आणि इराणातील फारसीची पूर्वज आहे. हिचा प्रवास बघू:

प्रोटो-इंडो-इरानियन पासूनः

१. वैदिक संस्कृत
२. अवेस्तन.

आता वैदिक संस्कृत हे एक सोयीस्कर नाव आहे इतकेच. ती भाषा वेदांत वापरलेली आहे, पाणिनीय संस्कृतला अतिशय जवळची आहे. हजारो वर्षे ब्राह्मणांनी एका कानामात्रेचाही फरक न होऊ देता वेद जतन केले.

आता, ऋग्वेद वगैरे वाङ्मय जेव्हा रचले गेले, तेव्हा ती "वैदिक संस्कृत" ही एक बोलीभाषा होती इतके तरी निश्चित आहे. शिवाय, वेदवाङ्मयाच्या अभ्यासकांचे म्हणणे असेही आहे, की उपबोलींसारखा प्रकार या ठिकाणी कधीकधी दिसून येतो. म्हणजेच, वैदिक काळात या भाषेच्या अनेक बोली प्रचलित होत्या, आणि त्यांपैकी काही बोलीच आज वेदांमार्फत आपल्या समोर आलेल्या आहेत-उरलेल्या कालौघात गडप झाल्या.

नंतर वैदिक काळ संपताक्षणी येते ते पाणिनीचे व्याकरण. तिथेही तोच प्रकार. त्याच्या काळी संस्कृत ही बोलीभाषा म्हणून प्रचलित होती. त्याने काही बोलींची वैशिष्ट्ये सांगितली, इतर बोली त्याच्या कव्हरेज मध्ये आल्या नाहीत. शिवाय त्याच्या व्याकरणाची पॉप्युलॅरिटी इतकी दांडगी, की नंतर नंतर लोकांचा संस्कृत म्हंजे पाणिनीपेक्षा काही वेगळे असेल असे वाटणे बंदच झाले. तसेच, नंतर नंतर हळूहळू संस्कृत ही बोलीभाषा म्हणून लुप्त झाली, ग्रांथिक भाषा म्हणूनच तिचे अस्तित्व उरले, सबब बोलीभाषा हा प्रकार तिथूनही लुप्त झाला.

यावरून काय दिसते? तर कालौघात, एका भाषेची विशिष्ट व्हर्जनच ग्रंथांत स्टोअर केली गेली. आणि तीच व्हर्जन प्रमाण आणि जुनी म्हणून लोकांसमोर आली. पण अ‍ॅट द सेम टाईम, प्रत्यक्ष बोलली जाणारी भाषा ही कणाकणाने बदलत होती. बोलीभाषेत काही बदल झाले, तर काही शब्द, व्याकरणाची फीचर्स, इ. कायम राहिले.

त्यामुळे, प्राकृत म्हणजे महाराष्ट्री वगैरे भाषांत काही शब्दप्रयोग हे संस्कृतपेक्षाही जुने दिसतात. पण यांची संस्कृतपूर्व लिखित नोंद नसल्याने, "ही फीचर्स जुनी आणि ही नवी" हे विविध भाषांचा तौलनिक अभ्यास करूनच कळते.

थोडक्यात, जी जण्रल भाषा बोलली जात होती तिला प्राकृत, तर तिची एक विशिष्ट, स्टोअर करून जपलेली व्हर्जन म्हणजे संस्कृत हे ध्यानी घेतले तर प्राकृत वरून संस्कृत कशी तयार झाली हे कळायला अडचण येऊ नये. पण बरेचजण, सुरुवातीची डेफिनिशन घेऊन, संस्कृत ही कृत्रिम आहे वगैरे वगैरे मुक्ताफळे उधळतात. त्यामुळे त्यांचे कयासही चुकतात. असो. हे झाले संस्कृत-प्राकृत बद्दल. नंतर लिहितो थोडेसे प्राकृत-मराठी बद्दल.

आता, या ठिकाणी आपला विषय आहे इंडो-आर्यन भाषेबद्दल. तिच्या तीन अवस्था आहेत.

१. ओल्ड इंडो-आर्यन भाषा म्हणजे वैदिक संस्कृत.
२. मिडल इंडो-आर्यन म्हंजे पाणिनीय संस्कृत आणि प्राकृत वगैरे. अपभ्रंशाचा समावेश देखील यातच करतात, पण ती एक ट्रांझिशनल अवस्था आहे असेही मानणारे बरेचजण आहेत.
३. न्यू इंडो-आर्यन म्हंजे मराठी, गुजराती, हिंदी, पंजाबी, बंगाली, वगैरे.

मिडल इंडो आर्यनचे मुख्य ४ भाग करतातः

१. शौरसेनी प्राकृत- आजच्या हिंदीची आई.
२. मागधी प्राकृत- आजची बंगाली, मैथिली, इ. ची आई.
३. महाराष्ट्री प्राकृत- मराठी, कोंकणी, गुजराती, सिंहली, इ. ची आई.

जुन्या साहित्यकारांच्या मते, सर्व प्राकृतांत महाराष्ट्री प्राकृत सर्वोत्तम आहे. मोस्टलि हीच प्राकृत ष्ट्यांडर्ड मानली गेली. हेमचंद्र नामक गुर्जरदेशस्थ पंडिताने महाराष्ट्रीचे व्याकरण लिहिलेले आहे.

तर आता, महाराष्ट्री प्राकृत कुठे संपते आणि मराठी कुठे सुरू होते? सर्वांत आधी एक गावठी चेक लावू. महानुभाव वाङ्मयाचे एक उदाहरण पहा.

"नरींद्रबासां भेटि: अनुसरणः नरेंद्र कवि: साल कवि: नृसिंह कवि" हे तिघे भाऊ: नृसिंह कविन नलोपाख्यान केले: साल कविन रामायण केले: ते आपुलाले रामदेवरायापुढां म्हणितले: तेथ नरेंद्र कवि बैसले होते: (ते त्यांना म्हणाले) यैसा द्वारकेचा रामहाठु वर्णितेती तरी तुमचेया पापा पुरश्चरण होते: ऐसे रायांदेखतां निभर्षिले:" इ.इ.इ.

सर्व शब्दांचा अर्थ नक्कीच कळत नाही. पण मराठीच बोलतोय इतपत तरी नक्कीच समजते. तीच गोष्ट वल्लीने उद्धृत केलेल्या आक्षीच्या शिलालेखाची. कुवलयमालेत मराठी बोलल्याचा उल्लेख "दिण्हले, गहिल्ले" असा आहे, तोही एकवेळ समजू शकतो. पण महाराष्ट्री प्राकृताला हे इतके लागू पडत नाही. तो लेण्यांतील शिलालेख असो किंवा गाथासप्तशतीतील कविता असो.

बिरुटेसरांनी दिलेल्या लिंकप्रमाणे गाथासप्तशतीत बरेच शब्द आहेत, जे फक्त मराठीत वापरले जातात. मीही गाथासप्तशती वाचली आहे, तेव्हा या मुद्द्याशी सहमत आहे. पण निव्वळ शब्दसाधर्म्याने ती भाषा मराठी होते का? वाक्यरचना, व्याकरण, इ. चे काय? तो पठारे समितीचा अहवाल एकदा उपलब्ध झाला की मग कळेल काय ते. विशेषतः त्या समितीत लिंग्विस्ट कोण आहेत आणि त्यांची मते काय हे पाहणे सर्वांत रोचक ठरेल.

शंका येण्याचे अजून एक कारण म्हंजे इतकी वर्षे हे लोक गप्प बसले आणि आत्ता एकदमच त्यांना साक्षात्कार कसा काय झाला की मराठी २००० वर्षे जुनी आहे? तमिऴ आणि कन्नड या भाषांना अभिजात भाषेचा दर्जा दिला, तसाच मराठीला मिळावा यासाठीचा हा खटाटोप आहे, इतकंच. समजा या मंडळींचं संशोधन खरोखरच इतकं मोलाचं असतं तर जगातल्या भाषाशास्त्रज्ञांसमोर त्यांनी पेपर लिहिला पाहिजे, भाषाशास्त्रज्ञांसमोर खडसावून आपले म्हण्णे डिफेंड करता आले पाहिजे. शासन काय, समितीचा अहवाल वाचणार आणि त्याबरहुकूम कार्यवाही करणार. त्याला काय कळतंय?

सारांश इतकाच, की कन्नड आणि तमिळनंतर हे लोक एकदम जागे झालेत आणि अभिजात भाषा असे घोषित केल्यानंतरचा निधी त्यांना पाहिजे झालाय, बाकी काही नाही. यांच्या संशोधनात खरेच दम असेल तर यांनी कॉन्फरन्स भरवून याचे नीट प्रतिपादन केले पाहिजे. जोपर्यंत जगभरातले लिंग्विस्ट लोक या दाव्याला मान्यता देणार नाहीत, तोपर्यंत यावर विश्वास ठेवणे मला तरी शक्य नाही.

क्लासिकल भाषा घोषित केल्याने काय फायदा होतो किंवा झाला, हेही पाहणे रोचक ठरेल. कन्नडला जेव्हा क्लासिकल दर्जा द्यायचे चालले होते, तेव्हाचा शेल्डन पोलॉकचा हा लेख बघा.

http://www.hindu.com/2008/11/27/stories/2008112753100900.htm

तो सरळच सांगतोय, की क्लासिकल दर्जा देऊनदेखील, या भाषेच्या संवर्धनासाठी, अभिवृद्धीसाठी सरकारने कोणतेही प्रयत्न केलेले नाहीत.

आणि तसेही, कोणी क्लासिकल म्हणो अथवा न म्हणो, ज्ञानेश्वरी, तुकोबांचे अभंग, दासबोध, पंडित कवी, तंत कवी आदींच्या वाङ्मयाची गोडी आणि महत्ता आहे तशीच अवीट राहील यात शंका नाही. जोपर्यंत मराठीचे सच्चे प्रेमी हे वाङ्मय वाचत राहून त्यात स्वत:ची भर घालत राहतील, तोपर्यंत मराठीची काळजी करण्याचे काहीएक कारण मला दिसत नाही.

जय मराठी आणि जय महाराष्ट्र!