उपमा

मला पण
काजू चालतील .
लेख चांगला झालाय

>> बोरकरांच्या कवितांमधून उपमांचे खूप सुरेख दर्शन होते.

+१. येस्स. मला चटकन आठवलेले उदाहरण : जीवन त्यांना कळले हो!

मीपण ज्यांचे पक्व फळापरि सहजपणाने गळले हो
जळापरि मन निर्मळ ज्यांचे गेले तेथे मिळले हो
सिंधूसम हृदयांत जयांच्या रस सगळे आकळले हो

इ. इ.

नितांतसुंदर!

हो नक्की लिहूया की. शरद सुद्धा असेच म्हणत आहेत. :)

वरच्या उपमांच्या प्रकारात आपले वरील "जैसे कोई पुत्र अपनी बूढ़ी माता की देख-रेख करता है वैसे ही रावण ने सीता का पालन किया है।' हे बसवायचा प्रयत्न केला .. जमले नाही ..
खुप वेळ विचार केला कदाचीत कमी पडलो असेन ..

मी प्रयत्न करताना खालील पद्धतीने विचार केला ,
---
>> कन्या सासुयासी जाये मागे परतोनी पाहे !
>> तैसे झाले माझ्या जीवा केव्हा भेटसी केशवा !!

येथे जसे केशवाला भेटण्यासाठी आतुर झालेल्या युवतीच्या (गोपिका/मिराबाई) मनाची तुलना कन्या माहेरुन सासरी जाताना ज्या ओढीने .. ज्या व्याकुळतेने मागे पाहते त्या सम केली आहे .. म्हणजे युवतीची आणि सासरी जातानाची मुलगी याण्ची तुलना त्यांच्या व्याकुळता या साधर्म्याने दाखवली आहे

>> जीवनावेगळी मासोळी तैसा तुका तळमळी !!
पाण्याविना मासोळीचा जीव जसा कासाविस होतो त्याप्रमाणे संत तुकाराम यांची तळमळ आहे ..
म्हणजे मासोळी आणि तुकोबा यांचे त्यांचे जे जीवन आहे ( पाणी आणि विठठल भक्ती) , ते नसतानाची तळमळ ह्या उपमेने तुलना केली आहे

>> गाईसम गरीब आई

येथे आई ही गाई जशी गरीब आहे तशी गरीब प्रेमळ असते हे उपमेतुन दाखवले आहे

-------वरील वाक्याचे "जैसे कोई पुत्र अपनी बूढ़ी माता की देख-रेख करता है वैसे ही रावण ने सीता का पालन किया है।' जर वरील प्रमाणे घटकात रुपांतर केले तर

[१] ज्या पदार्थाचे वर्णन करावयाचे त्याला प्रस्तुत किंवा उपमेय म्हणतात ... येथे पालन
[२] ज्याची उपमा दिलेली असते त्याला अप्रस्तुत किंवा उपमान म्हणतात....येथे देख-रेख
[३] दोहोत जो सारखेपणा आहे त्यास साधर्म्य, सादृश्य किंवा साधारण धर्म म्हणतात, येथे - बूढी माता.

असे होते .. त्यामुळे हे बळेच केलेले उपमाचे घटकीकरण वाटत आहे असे वाटते .. येथे लिहिताना लेखकाला फक्त क्रियेबद्दल माहिती द्यावयाची आहे असे वाटते, ...

वरील वाक्य जर अगस्त्य अशे म्हणाले असते की ( मी मराठीत लिहितो हिंदी कच्चे आहे )

हे रामा ! ... मातेसम वंदिले रावणाने सितेस असे असते तर

[१] ज्या पदार्थाचे वर्णन करावयाचे त्याला प्रस्तुत किंवा उपमेय म्हणतात ... येथे सिता
[२] ज्याची उपमा दिलेली असते त्याला अप्रस्तुत किंवा उपमान म्हणतात....येथे माता
[३] दोहोत जो सारखेपणा आहे त्यास साधर्म्य, सादृश्य किंवा साधारण धर्म म्हणतात, येथे - वंदने
(वंदिले ऐवजी पालन करणे हे वरती मुळ वाक्यात आहे तसा अर्थ घ्तला तरी चालेल)
असे होते .. आणि हे योग्य वाक्य वाटते ...
---------
उपमा ह्यालाच कविता लिहिताना मी विशेषन म्हणतो ..
समजा मी खालील ओळ लिहिली
की
" काळी कोवळी रात्र ओली "
तर हे कदाचीत 'मालोपमा' होयील असे वाटते ..

काळी, कोवळी, ओली हे रात्रीला दिलेली उपमा (विशेषन) वाटतात .. (शरद राव येथे समजुन सांगा चुकल्यास)

जर कुठल्या क्रियेबद्दल विशेषन वापरले की ते क्रियाविशेषन होते ..
येथे क्रिया अश्या आहेत की - पालन करणे .. देखरेख करणे
आणि क्रियेचीच उपमा क्रियेशी थोडी अवघड वाटते ..

म्हणजे
पाउस जसा बरसतो तसेच माझे मन बरसते
असे असेल तेंव्हा बरसने ही क्रिया पाउस आणि मन या दोहोत जो सारखेपणा आहे तो दाखवतो

याउलट

मेघ जसा पाउस बरसवतो तसाच तो माझ्या डोळ्यातून पाणी बाहेर आणतो ..

हे वाक्य लिहिले की
बरसणे आणि पाणी बाहेर आणने ह्याची तुलना होते .. ना की मेघ / मन/ डोळे यांची तुलना होते ..
तसेच तुम्ही दिलेल्या पहिल्या वाक्याचे होते आहे

हुश्श .. काय काय लिहिले पटकन येव्हडे ..थांबतो ..

फक्त धन्यवाद शरदरावांना त्यांच्यामुळे वेगळा विचार केला मी आज वाक्य लिहिताना/ विचार करताना..
--
नोट : वरील गोष्टी कोणालाही आवडल्या नसल्यास सोडुन देणे .. मी हे लिहिताना , मला हे रुल्स , घटकीकरण कळाले आहे का की काही परिश्रम अजुन करावे लागतील हे माझेच मी तपासुन पाहत होतो .. याचा मला नक्कीच फायदा होयील म्हनुन हे घटकीकरण क्रियेशी आणि नामाशी करुन पाहत होतो .. त्यामुळे काही वेगळे वाटल्यास शमस्व , शुची ताईंच्या वाक्यामुळे फक्त हे लिहायला दिशा मिळाली म्हनुन त्यांचे ही आभार

- गणेशा