श्रीगणेश लेखमाला २: यंत्रोपवित

प्रस्तावना

माझे आई-बाबा मिपा वाचत नसले, तरीही सगळ्यात आधी त्यांचे आभार मानतो. कारण माझ्यावर त्यांनी कधीच तू अमुक एकच केलं पाहिजेस अशी सक्ती केली नाही. तुला वाटेल त्या गोष्टीमध्ये तुझं करिअर कर म्हणून त्यांनी मला मोकळीक दिली, त्याबद्दल मी खूप आभारी आहे.

"बाळा/बाळे, तू मोठी झालीस की कोण होणार?" असा प्रश्न साधारण वयाच्या पाचव्या वर्षीपासून न विचारलं गेलेलं बालक शोधून सापडायचं नाही बहुधा. काही जणांच्या नातेवाइकांची, (अ)हितचिंतकांची गाडी ह्यापुढे जाऊन त्या बालकाच्या त्या वेळच्या उपद्व्यापांना गृहीत धरून हे बालक पुढे काय बनेल असे शेकडा ९९.९९% चुकीचे अंदाज वर्तवण्यामध्ये गुंतलेले असतात. अस्मादिकही त्याला अपवाद नव्हते. मी कोण होणार ह्याला लहानपणी माझं उत्तर चुकूनही अभियंता होईन असं आल्याचं आठवत नाही. त्या काळी माझ्या इच्छाआकांक्षांची झेप केळ्याच्या हातगाडीवाला, झुकझुकगाडीच्या मोटरमन वगैरेंपासून थेट झाकिर हुसेन (वाह ताजच्या जाहिरातीचा परिणाम)पर्यंत जात असे. कधीतरी झपाटलेला पाहिल्यानंतर एका नातेवाइकांना मी तात्या विंचू होणार असं सांगून, त्यांच्याच छाताडावर ओम फट स्वाहा: चा प्रयोग करुन थेट ऊर्ध्व लावल्याचंही आठवतं.

लहानपणापासून माझी आवड म्हणजे खेळण्यांमधल्या गाड्यांशी खेळणं. Meccanoच्या (ज्याला मेकॅनो म्हणूनही ओळखलं जातं, त्याच्या) सुट्ट्या भागांपासून गाड्या बनवणं आणि चित्रकलेच्या वह्या दुचाक्यांच्या चित्रांनी भरून टाकणं ह्या माझ्या आवडी होत्या. त्या वेळेला माझ्या आज्जीने (आईची आई) कार्टं मेकॅनिक होणार असं भविष्य वर्तवल्याचं आठवतं.

लहानपणाचे दिवस भरभर सरतात आणि शाळेच्याच एका टप्प्यावर तुम्हाला एक दिशा निश्चित करावीच लागते आणि त्याप्रमाणे पुढे नियोजन करावं लागतं. ह्या टप्प्यापर्यंत (इयत्ता ९वी) माझ्या तीन इच्छा फायनलाईझ झालेल्या होत्या. आता फक्त निवड करायची बाकी होती. एकतर यंत्राभियंता बनायचं, शेफ बनायचं किंवा मग पायलट बनायचं. पायलटचं स्वप्न साधारण दहावीच्या मध्यापर्यंत आल्यानंतर मात्र एकंदर खर्च वगैरे ऐकून डोक्यातून काढून टाकलं. बस्स, एलिमिनेशन राउंडला आता दोनच स्पर्धक राहिलेले.

दहावीची परीक्षा झाली आणि निकालही आला. परीक्षा झाल्यावर ८० टक्के पाडतो की नाही बघा म्हणून मिशीला कोकम लावून तूप तूप म्हणून ओरडणार्‍या मला जोराचा धक्का बसला. ८० टक्क्याच्या जवळपासही नव्हतो. ५६.२१% किंवा ५६.५९% घेऊन अस्मादिक खाली मान घालून गपगुमान घरी आले. बाबा बरोबर आलेलेच होते निकाल आणायला, त्यामुळे आता घरी जाऊन काय प्रसंगाला तोंड द्यावं लागणार ह्याचे आडाखे बांधत मी घरी आलो. एव्हाना शाळेतले (चलकटह) मित्र वगैरे घरी पेढे देऊन गेलेले होते. त्यामुळे अस्मादिकांचा लागलेला निकाल आईलाही समजलेला होताच. घरी पोहोचल्यावर शिव्या खायच्या तयारीने गपगुमान बसलो होतो. बाबांनी फक्त आईला खूण केली आणि आईने माझ्या तोंडामध्ये पेढा भरवलेला होता. काही न बोलता फक्त तिला बिलगलो होतो, एवढंच फक्त मला आता आठवतं. किमान बाबा तरी चिडतील, भडकतील असा अंदाज होता पण तोही खोटा ठरला. आई-बाबा नाराज होते, पण चिडलेले नव्हते.

त्या दिवशी संध्याकाळी काही परिचित (ज्यांना काही लोक्स नातेवाईकही म्हणतात) वगैरेही भेटायला आलेले होते. ५६% हूं!! आता आर्ट्सला घ्या हां अ‍ॅडमिशन ह्याला. सायन्स काय झेपणारे ह्याला.. वगैरे बोलून, अनावश्यक सल्ले देऊन गेले. त्या वे़ळेला सेंट्रलाईझ्ड अ‍ॅडमिशन नव्हती. त्यामुळे दुसर्‍या दिवशीपासून अ‍ॅडमिशनचे अर्ज वगैरे मिळायला लागणार होते. त्यामुळे निर्णय घ्यायला काही तासच होते माझ्याकडे. त्यामधून ह्या परिचितांनी दिलेले सल्लेही डोक्यात घोंघावत होतेच. रात्री दहा वाजता मी आई-बाबांना म्हणालो, "हे सगळे म्हणाले ना मला इंजीनिअरिंग किंवा सायन्स झेपणार नाही म्हणून? आता मला इंजीनिअरच व्हायचंय." त्या दिवशी एका रहायला असणार्‍या एका परिचितांचा "तुला कँय झेपणारे इंजीनिअरिंग? हँ, आपलं आर्ट्स घे आणि बी.ए. एम.ए. कर आणि मास्तरकी कर" असा सल्लाही परत ऐकवला गेला.(मला न कळलेली गोष्टं, बी.ए. एम.ए. ला लोक्स असं तुच्छ का लेखतात? मे बी त्यांच्या नोकर्‍यांमधे पगार वगैरे कमी असतील पण त्यामुळे पदवी, पदव्युत्तर पदवीची मानाची किंमत कशी काय कमी होते म्हणे?) स्वभावाप्रमाणे त्यांचा सल्ला फाट्यावर मारून मी निर्णय घेतला तो म्हणजे यंत्र अभियंता व्हायचचं. आधी डिप्लोमा करायचा आणि नंतर इंजीनिअरिंग पूर्ण करायचा निर्णय घेतला.

दुसर्‍या दिवशी मोठ्ठा प्रश्न उद्भवला, तो म्हणजे ५६% आणि खुल्या प्रवर्गामधे मला अ‍ॅडमिशन मिळणार कुठे ह्याचा. चार कॉलेजांचे उंबरठे झिजवून तिथला नकार ऐकून आणि नं झेपणार्‍या डोनेशनचे आकडे ऐकून शेवटी गेलो तो म्हणजे कात्रजच्या भारती विद्यापीठामध्ये. तिकडेही यंत्र अभियांत्रिकी पदविकेला प्रवेश मिळाला नसताच. शेवटी तिथेच उत्पादन तंत्रज्ञान अर्थात Diploma in Production Technology साठी प्रवेश निश्चित केला. उत्पादन तंत्रज्ञानमधून उत्तम गुण मिळवून पदविका मिळवली तर यंत्र अभियांत्रिकीला प्रवेश मिळतो. त्यामुळे त्यासाठी लागतील तेवढे कष्ट करायचा निश्चय केला. काही दिवसातच कॉलेजच्या वेलकम फंक्शनमधून कॉलेजमध्ये ऑफिशिअली पहिलं पाऊल टाकलं आणि त्याचं दिवशी हातावर आणि हाताच्या रेषांवर हे यंत्रोपवित बांधलं गेलं.

डिप्लोमा अधिक डिग्रीचे कॉलेजमधले शिक्षणाचे अनुभव, आयुष्याचे शिकलेले धडे आणि यंत्र/उत्पादन अभियांत्रिकी हे प्रकरण नक्की काय असतं बॉ?

वेलकम फंक्शननंतर जेमतेम आठवड्याभरात कॉलेज सुरू झालं. इथपर्यंत आख्खं शिक्षण मराठी माध्यमातून झालेलं होतं, त्यामुळे आता कुस्ती सुरू झाली ती इंग्लिशच्या महादैत्याबरोबर. साध्यासोप्या संकल्पनांना इंग्लिशमधून काय म्हणतात ह्यामध्ये गोंधळ उडायला लागला. गणोबांचा डिनॉमिनेटर (छेद) न्युमरेटरच्या (अंश) डोक्यावर मिर्‍या वाटायला लागला. एक्स्पोनेंशिअल फंक्शनची एक्स्पायरी डेट माझ्या मर्जीप्रमाणे ठरायला लागली. अ‍ॅक्यूट अँगलचा क्यूटनेस अजिबात पसंत पडेनासा झाला. स्केलर क्वांटिटी चुकीच्या दिशा दाखवायला लागल्या. दंडगोलाच्या सिलिंड्रिकल प्रोफाईलवरून गाडी घसरायला लागली. सहा महिने भयानक गोंधळ उडायचा. नंतर मात्र एकूणचं इंग्लिश वाचन वगैरे वाढल्याने इंग्लिश हळूहळू सुधारायला लागलं. तिसर्‍या वर्षापर्यंत मख्खन इंग्लिश झालं. अगदी मस्त इंग्लिश बोलायला लागलो.

थोड्याच दिवसांमध्ये विषय आणि विषयांचा आवाका लक्षात यायला लागला. एकूणच टेक्निकल विषयांचं आकलन पटकन व्हायची क्षमता प्रचंड चांगली असल्याने टेक्निकल विषय (इले(क्ट्रीकल आणि ट्रॉनिक्स) सोडून) फटाफट समजायला लागले. तिथेच उत्पादन तंत्रज्ञान आणि कोअर मेकॅनिकल इंजीनिअरिंग यांच्यामध्ये जो काही फरक आहे तोही समजायला लागला. (फार फरक नाही, सगळे विषय सारखेच असतात, फक्त विषय किती खोलात जाऊन अभ्यासायचा ह्यामध्ये फरक पडतो. मला क्रॉस ब्रँचिंगचा पुढे प्रचंड फायदा झाला. तो कसा ते पुढे येईलच.) पहिल्या वर्षी अ‍ॅप्लाईड फिजिक्स, अ‍ॅप्लाईड केमिस्ट्री, गणोबा-१, इंजीनिअरिंग ड्रॉईंग, वर्कशॉप टेक्नॉलॉजी, अ‍ॅप्लाईड मेकॅनिक्स, मॅन्युफॅक्चरिंग प्रोसेस-१ आणि टेक्निकल रायटिंग वगैरे विषय होते. ह्यापैकी वर्कशॉप टेक्नॉलॉजीची प्रॅक्टिकल्स माझ्या भयानक आवडीची असायची. चार तासाचं प्रॅक्टिकल जेमतेम तासा-दीडतासात उत्तमरितीने संपवून नंतर भारती कँपसमध्ये हुंदडायला किंवा भारतीच्या ग्राउंडवर जाऊन फुटबॉल खेळायला चिक्कार वेळ मिळत असे.

पुढे येणार्‍या कोअर विषयांची पूर्वतयारी करून घेणं हा मेकॅनिकल/प्रॉडक्शनच्या पहिल्या वर्षांचा उद्देश असतो. त्यामध्ये अ‍ॅप्लाईड मेकॅनिक्स, इंजीनिअरिंग ड्रॉईंग, मॅन्युफॅक्चरिंग टेक्नॉलॉजी हे विषय अत्यंत महत्त्वाचे असतात. अ‍ॅप्लाईड मेकॅनिक्समध्ये फोर्सेस, रिझल्टंट फोर्सेस, इक्विलिब्रियम, फ्रिक्शन वगैरे संकल्पनांची तोंडओळख करून दिलेली असते. हा विषय डिप्लोमा आणि डिग्री दोन्हीकडे कुप्रसिद्ध आहे. कारण हा पेपर सुटला तर पहिल्या फटक्यात, नाहीतर बराच रडवतो. सुदैवाने माझा पहिल्या फटक्यामध्ये सुटला (बाबाजींचं लक्ष, अजून काय..) ). मॅन्युफॅक्चरिंग टेक्नॉलॉजीमध्ये वेगवेगळ्या बेसिक यंत्रोत्पादन पद्धतींचा अभ्यास असतो - टर्निंग, मिलिंग, हॉबिंग वगैरे वगैरे.

मेकॅनिकल इंजीनिअर कुठल्या भाषेमध्ये बोलतात, माहीत आहे का? इंग्लिश हे चुकीचं उत्तर आहे. इंजीनिअरिंग ड्रॉइंग हे बरोबर उत्तर आहे. इंजीनिअरिंग ड्रॉईंग हा मेकॅनिकल इंजीनिअरिंगमधला सगळ्यात एक्स्प्रेसिव्ह विषय आहे. तुम्ही काढलेलं ड्रॉईंग वर्करला / लेबरला विशेष कष्ट न घेता वाचता आलं पाहिजे. ह्यामध्ये फर्स्ट अँगल / थर्ड अँगलच्या पद्धती (मिठाई की दुकान ;) Only Production/ Mechanical/ Civil people will understand this) शिकवल्या जातात. अगदी रेषाखंड विभागण्यापासून, २-डी ड्रॉईंग आणि आयसोमेट्रीक ड्रॉईंग वगैरे गोष्टी ह्यामध्ये येतात. आयसोमेट्रिकमचं सर्कल अचूकपणे काढता येणं ही नोबेल किंवा गेला बाजार ऑस्कर पुरस्कार मिळवण्याएवढी आनंदाची गोष्ट असायची. आमचे इ.डी.चे गुरुजी भयानक कडक होते. त्यांना नुसतं बघून मिलिमीटर्समधल्या चुका कळायच्या. चुकलेल्या ड्रॉईंगबद्दल खांद्यावर बोटांनी चेपून शिक्षा केली जायची. ड्रॉईंग हॉलमध्ये उठाबशासुद्धा काढायला लागायच्या. कितीतरी काडीपैलवान मुलं ह्या गुरुजींच्या कृपेने पैलवान झाली ;) ;) ). त्यांनी फाडलेल्या शीट्समुळे भारती कँपसमधल्या कित्येक दुकानदारांचे संसार सुखासमाधानाने चालायचे. ह्या सरांचा मला कधीच राग आला नाही. मी एक चांगला इंजीनिअर बनलो असेन, तर त्यामध्ये ह्या सरांचा वाटा अतिशय मोलाचा आहे. काम एकदाच करा पण ते असं करा की त्यामध्ये चुका काढता आल्या नाही पाहिजेत, हा मोलाचा धडा मी त्यांच्याकडून शिकलो.

दिवस अक्षरशः उसेन बोल्टच्या गतीने पळत होते. बघता बघता सबमिशन डेज नावाच्या छळछावणीची मुहूर्तमेढ रोवली गेली. आमच्या ड्रॉईंग गुरुजींच्या शिकवणीमुळे फायली नीट पूर्ण करायची सवय लागलेली होती. त्यामुळे किरकोळ त्रासावर सुटका झाली होती. तो त्रासही फक्त एका विशिष्ट विषयाच्या गुरुजींना मी नित्यनेमाने त्रास दिल्याने झाला होता. मित्रांच्या जी.टी. (अनिंजीनिअरांसाठी : जी.टी.= ग्लास ट्रेसिंग) मारून देऊन पुण्यसंचयाचा कार्यक्रम सुरू झाला. सर्वांसमोर जी.टी.ला विरोध करणारे मास्तर मात्र मी तिसर्‍या वर्षाला गेल्यावर खासगीमध्ये "तुम्हाला जी.टी. मारता आली नाही, तर तुम्ही कसले घंटा इंजीनिअर बनणार.." वगैरे ऐकवत असत. सबमिशन संपून पी.एल. (प्रिपरेशन लिव्ह्ज) चालू झाल्या आणि सगळे येरू लायब्ररीमध्ये आणि भारतीच्या पोडियमवरसुद्धा पुस्तकांमध्ये डोकं घालून बसलेले दिसायला लागले.

प्रॅक्टिकल्स झाली. परीक्षा झाल्या आणि पहिलं वर्ष ऑफिशिअली संपलं. आता ज्युनियरची भूमिका संपून सिनिअरची भूमिका चालू झाली.

पुढची दोन वर्षं म्हणजे कोअर विषयांचं जंगल होतं. मेकॅनिकल/ प्रोडक्शनच्या कोअर विषयांविषयी सगळ्यात महत्त्वाची गोष्ट सांगायची म्हणजे प्रत्येक विषय हा एकमेकांशी कुठल्याना कुठल्या धाग्याने संलग्न असतोचं. त्यामुळे ज्याला चांगला मेकॅनिकल किंवा उत्पादन अभियंता बनायचं असेल, त्याने कुठलाही टॉपिक ऑप्शनला न टाकणं श्रेयस्कर असतं. (हा सल्ला अनुभवाने शहाणा होऊन देतोय. तेव्हा मला सांगणारं कोणी नव्हतं.)

पुढची दोन वर्षं म्हणजे स्ट्रेंथ ऑफ मटेरिअल्स (SOM), थिअरी ऑफ मशिन्स (TOM), प्रोडक्शन मेटॅलर्जी (धातुशास्त्र), अ‍ॅप्लाईड थर्मोडायनामिक्स, अ‍ॅड्व्हान्स्ड मॅन्युफॅक्चरिंग प्रोसेसेस, फ्लुईड मेकॅनिक्स, मशिन डिझाईन, टूल डिझाईन, मेकॅट्रॉनिक्स (ह्या ह्या डिप्लोमाला टांगारु झालेलो ह्या विषयाच्या बाबतीत, डिग्रीला झक मारत घ्यावाचं लागला परत), प्लांट इंजिनिअरिंग, मेट्रॉलॉजी अँड क्वालिटी कंट्रोल, फ्लुइड पॉवर, सी.एन.सी. टेक्नॉलॉजी आणि इलेक्ट्रॉनिक्स वगैरे विषयांनी भरगच्च भरलेली होती. वर म्हणल्याप्रमाणे ह्यामधला प्रत्येक विषय एकमेकांशी कसे संलग्न असतात ते आता सांगतो.

कुठल्याही यंत्राची, उपकरणाची जेव्हा संरचना करायचं काम चालू असतं, त्या वेळेला काही गोष्टी आपल्याला गृहीत धरायला लागतात. ते उपकरण कुठे वापरलं जाणार आहे? त्याचा ड्रायव्हिंग सोर्स काय असणार आहे? त्यावर कुठल्या प्रकारचे फोर्सेस येणार आहेत? ते उपकरण कुठल्या प्रकारच्या वातावरणामध्ये वापरलं जाणार आहे? अशा अनेक गोष्टींचा विचार करावा लागतो. एक उदाहरण देऊन सांगतो.

समजा, मला एखाद्या स्टोनक्रशरसाठीच्या यंत्रासाठीच्या रिडक्शन गिअरबॉक्सची संरचना करायची असेल, तर मला वरच्या यादीमध्ये दिलेल्या प्रत्येक विषयाचं सखोल ज्ञान असणं आवश्यक आहे. ते कसं ते आता सांगतो. आधी मला गिअरबॉक्स कुठल्या ड्रायव्हिंग सोर्सने फिरवला जाणार आहे त्याचा विचार करावा लागेल (इंडक्शन मोटर, इंटर्नल/ एक्स्टर्नल कंबशन इंजीन). त्या यंत्राच्या स्पेसिफिकेशन्स विचारात घ्याव्या लागतील - उदा. त्या यंत्राचे आर.पी.एम., ते यंत्र किती टॉर्क उत्पन्न करू शकेल ह्याची माहिती इ.इ. ह्या गोष्टी (इलेक्ट्रिकल इंजीनिअरिंग, कंबशन इंजिन्स). त्यानंतर मला गिअरबॉक्स एका वेगामध्ये फिरणं अपेक्षित आहे का वाहनांप्रमाणे वेगवेगळ्या वेगामधे फिरणं अपेक्षित आहे, त्याचा विचार करावा लागेल. ह्यामधल्या भागांवर कुठले फोर्सेस, स्ट्रेसेस येतील त्याचा विचार करावा लागेल. त्या गिअरबॉक्समध्ये किती स्टेजेस असतील ह्याचा विचार करावा लागेल. त्यासाठीची काही मार्गदर्शक तत्त्वं असतात ती मला माहीत असायलाच हवीत (डिझाईन हँडबुक्स). त्यानंतर मला गिअरबॉक्समधल्या गिअरसाठी, शाफ्ट्ससाठी, कीजसाठी, स्पेसर्स वगैरेंसाठी लागणारे मटेरिअल निवडावे लागेल (प्रोडक्शन मेटॅलर्जी अर्थात धातुशास्त्र). मल्टिस्पीड गिअरबॉक्स असेल तर काम आणखी किचकट होतं. गिअर चेंजिंग मेकॅनिझमचाही मग विचार करावा लागतो. ह्या मटेरिअल्समध्ये हजारो पर्याय उपलब्ध आहेत, त्यापैकी योग्य पर्याय निवडणं कधी कधी खूप अवघड काम होऊन बसतं. कित्येक वेळा मॅन्युफॅक्चरिंगची सोय लक्षात घेऊन मग हे मटेरिअल निवडावं लागतं (मॅन्युफॅक्चरिंग प्रोसेसेस, क्वालिटी कंट्रोल). ह्यानंतर सुरू होते ती किचकट गणिती प्रक्रिया (बहुतांश वेळा कंपनीकडे डेटा तयार असतो, त्यामधे गरजेप्रमाणे माफक बदल करुन वेळ वाचवता येऊ शकतो.). ह्या गणिती प्रक्रियांमधून गिअरबॉक्ससाठी लागणार्‍या प्रत्येक भागाची सुरक्षित मोजमापं आणि हीट ट्रिटमेंट्साठी लागणारी माहिती मला मिळेल. ही माहिती मी अ‍ॅनालिसिस सॉफ्टवेअर्समधे फीड करून ते केलेलं डिझाईन सुरक्षित आहे की नाही ह्याचं व्हर्चुअल टेस्टिंग करू शकेन. डिझाईनमध्ये योग्य ते बदल करून नंतर माझ्याकडे रेडी टु मेक डिझाईन ज्या वेळेला असेल, त्या वेळेला मी ते डिझाईन व्हॅलिडेट करून मॅन्युफॅक्चरिंग विभागाला देऊ शकेन. ह्यामध्ये अजून त्या गिअरबॉक्सला लागणारं ल्युब्रिकेशन, ते ल्युब्रिकंट गिअर्समध्ये पुरवायच्या पद्धती, ते ल्युब्रिकंट थंड राहावं म्हणून लागणारी रेडिएशन सिस्टीम वगैरे अजून कित्येक बाबी असतात. एका चांगल्या इंजीनिअरला त्याच्या क्षेत्राशी निगडित सगळ्या विषयांचं सखोल ज्ञान असणं का आवश्यक असतं, ह्याची साधारण कल्पना ह्यावरून यावी.

ह्या सगळ्या विषयांच्या जंजाळामध्ये दुसरं वर्षं आणि तिसरं वर्षं उलटून जात होतं. (कोण म्हणतयं रे दिवस कसे उलटून गेले ते समजलं पण नै म्हणून..? येणारा आणि जाणारा प्रत्येक दिवस नीssSssट लक्षात आहे.)

अशा सगळ्या विषयांशी दोन हात करायला खरंच मजा यायची. शिवाय ह्या वर्षीपासून एक इयत्ता सिनियर झाल्यामुळे कॉलेजच्या टेक्निकल वार्षिकाच्या प्रकाशनामध्येसुद्धा (टेक्नो-इनोव्हामध्ये) मी सहभागी व्हायला सुरुवात केली. हौस म्हणून दुसर्‍या कॉलेजमध्ये टेक्निकल पेपर प्रेझेंटेशन्स वगैरे गोष्टींमध्येसुद्धा सहभागी होत गेलो. भालचंद्र नेमाड्यांच्या भाषेमध्ये 'चमको'गिरी करायची हौससुद्धा त्यामुळे पूर्ण झाली. ह्या अदर दॅन एज्युकेशन अ‍ॅक्टिव्हिटीमुळे कॉलेजचे ज्युनिअर्स, सिनिअर्स, आधी सिनिअर्स मग ज्युनिअर्स :P ते थेट प्रिन्सिपल अशा चहूबाजूंनी ओळखी वाढत गेल्या. शाळेमध्ये असताना मी तुफान लाजाळू होतो. चारचौघात बोलायचं म्हणजे माझी पार बोबडी वळायची. कॉलेजच्या ह्या तीन वर्षांनी माझ्या व्यक्तिमत्त्वामध्ये अक्षरशः १८० अंशामध्ये बदल घडवला (It's kind of funny, how life can change... can flip 180 in matter of dayz :) ). अस्सल मराठी माध्यमाधून शिकलेला असल्याने शाळेमध्ये असेपर्यंत मुलींशी बोलणं म्हणजे शिक्षा वाटायची. तेही बदललं. आमच्या वार्षिक नियतकालिकाची कृपा आणि त्याही दुष्टचक्रामधून बाहेर पडलो. मेकॅनिकल आणि प्रोडक्शन दोन्हीमध्ये नेत्रसुखदच काय, पण अगदी औषधालाही हिरवळ नसायची. ती कमतरता ह्या सगळ्या ब्रँचमधून ह्या नियतकालिकासाठी एकत्र आलेल्या ग्रूपमधून पूर्ण झाली. ;) मोठ्ठा ग्रूप बनलाय आणि अजूनही सगळे एकमेकांच्या संपर्कात असतात.

दुसरं वर्षही असचं संपलं. परिक्षा झाल्यावर इलेक्ट्रॉनिक्सला खात्रीशीर पंख लागणार अशी खात्री झालेली होती. पण बोर्डकृपेने ४१ मार्क्सवर सुटला. =)) आणि तिसर्‍या वर्षाची सुरुवात झाली.

फायनल इयर - कसला भारदस्त शब्द वाटतो नाही? हे वर्ष म्हणजे डिप्लोमाच्या पहिल्या दिवसापासून केलेल्या मेहनतीवर कळस चढवायचं वर्ष असतं. ह्या वर्षी प्रॉडक्शन इंजीनिअरिंगमध्ये इंडस्ट्रियल फ्लुइड पॉवर, प्रॉडक्शन टूल डिझाईन, अ‍ॅडव्हान्स्ड मशीनिंग प्रोसेसेस-२, सी.एन.सी. टेक्नॉलॉजी/मेकॅट्रॉनिक्स असे विषय असतात. डिप्लोमाला असताना मेकॅट्रॉनिक्सला टांग हाणलेली - इलेक्टिव्ह होता म्हणून. इंजीनिअरिंगला मात्र झक मारत घ्यावा लागलेला तो :(. ह्याशिवाय सगळ्यात महत्त्वाचं म्हणजे प्रोजेक्ट. प्रोजेक्ट ग्रूपमध्येचं करायचा असतो, त्यामुळे तशी काही चिंता नव्हती.

चार जणांच्या माझ्या ग्रूपने एका मिडियम स्केल कंपनीसाठी एक हायड्रॉलिक फिक्स्चर बनवायचं ठरवलेलं होतं. इंडस्ट्रियल फ्लुइड पॉवर, टूल डिझाईन आणि मशीन डिझाईन या विषयांमध्ये शिकलेल्या गोष्टी वापरून आम्ही ट्रायसिक्वेंसिंग फिक्स्चर डिझाईन आणि मॅन्युफॅक्चर केलेली (मॅन्युफॅक्चरिंगमधले काही भाग बनवून आणायला लागलेले.) ती फिक्स्चर अजूनही वापरामध्ये आहे. आमच्याच दोन बॅचनंतरच्या मुलांनी त्या फिक्स्चरमध्ये सेन्सर आणि ट्रान्सड्युसर्स वगैरे बसवून क्लँपिंग व्हेरिफिकेशनचं प्रोजेक्ट केलं. :)

तिसर्‍या वर्षाची परीक्षा संपून रिझल्टचा दिवस आलेला. आज मी केलेल्या आजवरच्या कष्टांचं काय होणार, मला इंजीनिअरिंगला जाता येणार की नाही, ह्याचा निकाल लागणार होता. कॉलेजमध्ये गेलो. एच.ओ.डीं.च्या केबिनमधून माझी मार्कशीट हातामध्ये घेतली आणि टक्केवारी लिहिलेल्या बॉक्सकडे एक नजर टाकली.

७२.९७% - फर्स्ट क्लास!!

दहावीमधले मार्क्स ५६% आणि डिप्लोमामध्ये ७२.९७% अपेक्षित यश असूनही माझा विश्वास बसत नव्हता. इंजीनिअरिंगच्या डिग्रीच्या ट्रायाथलॉनचा टप्पा यशस्वीपणे पार पडलेला होता. ट्रायाथलॉन म्हणजे तीन टप्प्यांमधली शर्यत. साधारणपणे सगळे बारावी अधिक इंजीनिअरिंग किंवा डिप्लोमा अधिक इंजीनिअरिंग अशा दोन टप्प्यांमधे इंजीनिअर होतात. पण सगळं ठरवल्याप्रमाणे घडलं असतं, तर आपण त्याला आयुष्य का म्हणालो असतो?

इंजीनिअरिंग: स्टेक जस्ट गॉट बिगरः

माझा निकाल लागायला आणि काही खासगी कारणाने घरी मोठ्या प्रमाणावर आर्थिक अडचण उभी राहायला एकच गाठ पडलेली (पिताश्रींना त्या वर्षी सत्पात्री दान काय असतं ह्याचा धडा मिळाला). त्याचं सुमारास बहीण दहावी झालेली आणि तिलापण हॉटेल मॅनेजमेंटसाठी अ‍ॅडमिशन अशा अनेक अडचणी आ वासून उभ्या होत्या किंवा उभ्या राहणार ह्याचा अंदाज आलेला होता. मी इंजीनिअरिंगचा विचार सोडून नोकरी शोधायला लागलो. वडिलांना ही गोष्ट कळली, तेव्हा मला भयानक शिव्या घातलेल्या त्यांनी. (अ)हितचिंतकांनी दहावीच्या निकालावर केलेली एकंदर शेरेबाजी ते आणि मी दोघंही विसरलेलो नव्हतो. तू इंजीनिअरिंगला अ‍ॅडमिशन घे. आपण पैशाचं काय करायचं ते पाहू. अगदी ते कितीही काही म्हणाले तरी मला परिस्थिती समोर दिसत होती. त्यामुळे मी नोकरीचा शोध चालू ठेवलेलाच होता. किमान पार्ट टाईम नोकरी मिळाली असती तरी प्रश्न बर्‍यापैकी कमी झाले असते. वडिलांनी एका बाजूने इंजीनिअरिंगचा धोशा मागे चालू ठेवलेलाच होता. शेवटी वैतागून मी होकार दिला. व्ही.जे.टी.आय.ची इंडस्ट्रिअल इंजीनिअरिंगची जागा अगदी ३-५ मार्क्सनी हुकली होती :/. शेवटी पुण्यामधल्याच एका ख्यातनाम अभियांत्रिकी महाविद्यालयामध्ये (सध्या नाव जाहीर करायचं नाही मला. कधी करावंसं वाटलं तर नक्की करेन. त्याचं कारण देईनचं मी पुढे.) मला यंत्राभियंता शाखेला थेट दुसर्‍या वर्षाला प्रवेश मिळाला होता. ही अडचण पुढे जवळजवळ एक वर्षभर टिकली. एवढंच सांगेन की ह्या अडचणीमुळे मी कोसळून पडायच्याऐवजी अजून खंबीरपणे उभा राहिलो. कुठल्याही परिस्थितीमधे आपण कष्टांच्या जोरावर उभा राहू शकतो असा विश्वास निर्माण झाला. सरळ सरळ शैक्षणिक कर्ज काढलं आणि होईल त्या परिस्थितीला सरळ शिंगावर घ्यायचं ह्या एका उद्देशानं मी उभा राहिलो होतो.

हेही कॉलेज सुरू झालं. थेट दुसर्‍या वर्षाची अ‍ॅडमिशन बर्‍याच उशिरा होते. त्यामुळे कॉलेजमध्ये गेलो तोच थेट सबमिशन्समध्ये गुरफटलो गेलो. एके दिवशी एकूणच घरचा ताणतणाव असह्य झाला आणि थेट एच.ओ.डीं.ना जाऊन भेटलो. त्यांना सगळी परिस्थिती पूर्णपणे सांगीतली आणि कॉलेज चालू असतानाचं नोकरी करायची परवानगी मागितली. शेवटचा एक तास मला सूट मिळावी अशी विनंती केली. आमच्या कॉलेजमध्ये रोज शेवटचे दोन तास प्रॅक्टिकल्स असायची. त्या भल्या माणसानेही माझ्या आणि आणखी एका मित्रासाठी थेट प्राचार्यांकडे शब्द टाकला. प्राचार्यांनी नाही हो करता करता सबमिशन, अभ्यास आणि हजेरीवर कुठलाही परिणाम होऊ देणार नाही ह्या एका अटीवर आम्हाला शेवटचा अर्धा-पाऊण तास लवकर जायची परवानगी दिली. त्या सेमिस्टरमध्ये तर नोकरीचं काही मार्गी लागलं नाही. पण त्या सेमिस्टरनंतरच्या परीक्षेनंतर मात्र एका मिडियम स्केल इंडस्ट्रीमध्ये सेकंड शिफ्ट कायम अशा बेसिसवर ६ महिने काँट्रॅक्टची नोकरी मिळाली. रोज कॉलेजमधून २.१५-२.३०ला निघायचं ३.३०ला कंपनीमध्ये जायचं, ते रात्री थेट ११.४५ला घरी असा पुढे अडीच वर्षांचा दिनक्रम होता. जी काय आर्थिक अडचण आलेली होती, ती पुढे वर्ष-दीड वर्षानंतर दूर झाली. जो काय फटका बसलेला होता तोसुद्धा भरून निघाला, पण नोकरी काही सोडवली नाही. कॉलेजपेक्षा कंपनीमध्ये जास्तं बरं वाटायचं. स्वतःच्या मनगटाच्या ताकदीवर आपण काहीतरी करतोय ह्याचा अभिमान वाटायचा. पगार एवढा जास्त होता की एज्युकेशन लोनचं महिन्याचं व्याज गेल्यानंतर जे काही पैसे उरायचे, त्यापेक्षा काही पटीने जास्त माझ्या मित्रांचे पॉकेटमनी होते.

डिप्लोमामध्ये एक मेकॅट्रॉनिक्स आणि ऑपरेशन रिसर्च हे विषय सोडले तर बहुतांश विषय अभ्यासलेले होतेच, त्यामुळे टेक्निकल विषयांमध्ये अजिबात काही अडचण यायची नाही. त्यातून थेट कोअरमध्येचं नोकरी करत असल्याने हे सगळे विषय मला सोपे जायचे (अंडु अ‍ॅड्वांटेज). पण एम-३ रूपी शनीमहाराज मात्र गुणपत्रिकेच्या प्रत्येक स्थानावर वक्री झालेले होते. पहिल्या सेमिस्टरला एम-३ सोडून दिलेला, चु़कून पुस्तकं उघडलं नव्हतं कधी. अगदी परीक्षेमध्येपण पहिल्या अटेंम्प्टला कोरा पेपर देऊन शून्य आणलेला. ही चूक मात्र मला नंतर भयानक महागात पडली. पहिल्या मार्कशीटवर ० आणि नंतर ओळीने ५ मार्कशीट्सवर एम-३ मध्ये २७ मार्क्स आणून एक वर्ष धारातीर्थी पडलेलो. साला, बहुतेक थ्रुआउट डिस्टिंक्शन आणि इयर डाउन अशी केस असणारा मी एकमेव नमुना असणार पुणे युनिव्हर्सिटीमधला. इंजीनिअरिंगच्या सुरुवातीलाचं एका विशिष्ट विषयाच्या गुरुजींशी पंगा घेतलेला होता. त्यांनी भर वर्गात कॅप्टन जॅक स्पॅरो तु मला ५०% पाडुन बी.ई. होऊन दाखव असा अपमान केलेला. त्यांच ते वाक्य आणि एकूणचं आता वर्षभर कॉलेजची घाईगडबड नसणार होती, त्यामुळे त्या काळात मी जेवढा चिडचिडा झालेलो होतो तेवढी मी आजपर्यंतच्या आयुष्यामध्ये कधीचं चिडचिड केली नव्हती. (रिकामं डोकं सैतानाचं घरं म्हणतात ते खोटं नव्हे). गणोबाच्या ७व्या अटेंप्टला मात्र चक्क ६४ किंवा ७२ असे काहीतरी मार्क्स पडले एम-३ मध्ये आणि हे दुष्टचक्र सुटलं मागचं (क्रेडिट गोज टु माय फ्रेंड्झ). युनिव्हर्सिटीच्या गेटवर जाऊन नारळ फोडायची इच्छा मोठ्या प्रयासाने आवरलेली मी.

तीन वर्षांचं इंजीनिअरिंग वाढत्या वश्याने चार वर्षांच झालं, पण एकदाचं संपत आलेलं. इयर डाउन असल्याने कँपस प्लेसमेंट वगैरेंचा विचार करणंसुद्धा मूर्खपणाचं होतं (Again, No one cares how much one knows or respects the experience. All they want is Paper with degree certificate.). आता पुढे काय?चा प्रश्न परत डोकं वर काढायला लागलेला होता. शैक्षणिक कर्जाचे हप्ते सुरू झालेले होते. त्यामुळे किमान समाधानकारक पगाराची नोकरी मिळणं फार महत्त्वाचं झालेलं होतं. त्याचं सुमाराला मी ज्या कंपनीच्या सर्टिफिकेटखाली मी माझा बी.ई.चा प्रोजेक्ट पूर्ण केला होता, त्यांच्याकडे मिडियम पोझिशनची एक जागा रिकामी झालेली होती. आजपर्यंत मिळालेला अनुभव आता कामाला येणार होता. एक छोटीशी अडचण होती ती म्हणजे माझं ग्रॅज्युएशन पुर्ण झालेलं नव्हतं. शेवटची परीक्षा महिन्याभरानंतर असणार होती. आजपर्यंतचं माझं प्रोजेक्टचं रेकॉर्ड बघता मला ६ महिन्यांच्या बाँडवर ती जागा मिळाली. जरा समाधानकारक पैसे मिळायला लागले. एक डोकेदुखी जरा कमी झालेली होती.

इंजीनिअरिंगच्या शेवटच्या परीक्षेचे, प्रोजेक्ट रिपोर्टचे, वायवा वगैरेंचे सोपस्कार पडून रिझल्ट लागला.

७९.२१% फर्स्ट क्लास विथ डिस्टिंक्शन अँड थर्ड रँक इन युनिव्हर्सिटी ऑफ पुणे. :) :)!!

चायला किमान २०० वेळा खालचे टक्के आणि वरचं माझं नावं जुळवून पाहिलं. देर आये दुरुस्त आये म्हणतात ते खोटं नाही. असंख्य नाही पण बर्‍यापैकी अडचणींना तोंड देऊन माझ्या नावापुढे Er.ची पदवी लागलेली होती. ज्या ज्या लोकांनी दहावीच्या निकालापासून "हा काय आयुष्यात पुढे जाणार?" असं तोंडावर बोलून दाखवलं होतं, त्या सगळ्यांची तोंडं मी बंद केलेली होती.

माझ्या मते एक उत्तम यंत्र/ उत्पादन अभियंता बनण्यासाठी काय करायला हवं? किंवा आत्ता जे कॉलेजमध्ये आहेत त्यांना माझा सल्ला काय असेल?

ही मतं माझ्या आजपर्यंतच्या अनुभवांवर आधारलेली आहेत. प्रत्येकाची मतं त्यांना आलेल्या अनुभवांप्रमाणे वेगवेगळी असू शकतात.

१. Keep yourself updated. हे क्षेत्र अतिशय खळबळीचं आहे. प्रत्येक दिवशी तुमच्या समोर वेगवेगळ्या पद्धतीचं काम असतं. त्यामुळे तुम्ही स्वत:चं ज्ञान अद्ययावत ठेवणं प्रचंड महत्त्वाचं आहे.

२. उत्पादन/ यंत्र अभियंता हा बहुगुणी (Versatile) असायलाचं हवा. तुम्हाला तुमचं क्षेत्रं सोडून अजून बाकीच्या पूरक क्षेत्रामधली सखोल माहिती असायलाचं हवी. सध्याचा काळ क्रॉस ब्रँच टेक्नॉलॉजीचा आहे.

३. हात काळे करायला अजिबात लाजायचं नाही. ते पु.लं.चे काल्पनिक पेस्तनजी काका म्हणतात त्याप्रमाणे, "हल्लीचा सोकरा लोगं हात काला करायला घाबरते." किंवा "हे कसले सुभ्रमण्यम किंवा टाट्या कुळकर्णी इंजीनिअर" असं लोकांनी तुमच्याविषयी म्हणायची संधी तुम्ही निर्माण होऊ देऊ नका. तुम्ही जेवढं तुमच्या क्षेत्रामध्ये स्वत: घासाल, तेवढी तुमची अनुभवांची शिदोरी मोठी होत जाईल.

४. तुम्ही आज जे पुस्तकात शिकत आहात, तेचं मी ५ वर्षांपूर्वी शिकलोय. तेचं माझ्याहून किमान १० वर्षं जास्त अनुभवी असणारे लोक शिकलेत. युनिव्हर्सिटी/ बोर्डाचा अभ्यासक्रम आणि इंडस्ट्रीच्या गरजा ह्यामध्ये कमालीची तफावत आहे. परिक्षाकेंद्री म्हणून पुस्तकातलं लिहा, पेपरात काही हरकत नाही. पण तुम्हाला ह्या क्षेत्रामध्ये टिकायचं असेल, तर मुद्दा क्रमांक एक रोजच्या रोज आचरणात आणायलाचं हवा. माझी इ-मेलमधली जी सिग्नेचर आहे ना त्यामध्ये मी असं लिहिलेलं आहे.
"Better than yesterday is one step closer to the excellence".
मी स्वतः ते वाक्यं नित्यनेमाने पाळायचा प्रयत्न करतो.

I am engineer at the moment. A time will come when people will recognize me as one of the Elites I hope.

लैचं बोरं केलं का काय? जाव चाय पानी पिके आवं :)

ह्यानिमित्ताने मिपावर बाकीचे यंत्राभियंते आहेत त्यांनीही त्यांचे अनुभव इथे प्रतिक्रियांमध्ये मांडावेत अशी मी आग्रहाची मागणी करतो. @बॅटमॅन, @खेडुत, @क्लिंटन @मंद्या