भाषा आणि बोली

बदलत्या राजकीय परिस्थितीचा भाषेवर पुष्कळ प्रभाव पडतो.दमण स्वतंत्र होण्यापूर्वी तिथल्या भाषेवर, संस्कृतीवर कोंकणीची,गोव्याची आणि पर्यायाने महाराष्ट्राची खूपच छाप होती.आता तिथे पूर्ण गुजरातीकरण झालेले आहे.थोड्याफार प्रमाणात डांग,खेडा ह्यांबाबतही हेच म्हणता येईल.तिथल्या आदिवासी बायकांचे नेसण उजव्या खांद्यावरून पुढे पदर पण काष्टा घेतलेला असे धेडगुजरी असे.आता मात्र ते काष्टा न घेता पूर्णपणे गुजराती पद्धतीचे गोल असते.त्याउलट सीपी अँड बेरार मध्ये सामील असताना विदर्भावर असलेली हिंदीची गडद छाया आता सौम्य होताना दिसते. सोलापूर बाबत मात्र कुतूहल आहे.तिथे कानडी प्रभाव आहेच,मात्र तेलुगु प्रभावही जाणवतो.हे अलीकडचे घटित असावे का?

अधिक वाचायला आणि माझी निरीक्षणे लिहायला आवडेल. संध्याकाळी परत येतेच.

लेख आवडला. संतुलित अर्ग्युमेंट्स आहेत.

एखादी भाषापद्धती ही स्वतंत्र भाषा कधी ठरते आणि बोली कधी ठरते? हा प्रश्न भाषाशास्त्रीयच आहे, परंतु पूर्णतः नाही. काही प्रमाणात त्या भाषापद्धती बोलणार्‍यांचे पर्सेप्शनदेखील महत्वाचे ठरते. माझ्या माहितीप्रमाणे कोंकणी ही एक वेगळी भाषा आहे असे सर्वप्रथम तपशीलवार प्रतिपादणारे संशोधक म्हंजे एस एम कत्रे.

त्यामुळे

तेव्हा भाषा-बोली ठरवण्यासाठी निव्वळ भाषशास्त्रीय निष्कर्ष लावणे योग्य आहे काय?

नक्कीच नाही. लेखाच्या रोखाशी सहमत आहे.

समाजशास्त्राधारित असल्याने भाषाशास्त्राचा "रिगर" कमी आहे असे माझे आपले एक मत (पिंक).

मटा च्या ब्लॉगवर एक लेख आहे खांदेश चा शोध घेतांना,तो जरुर वाचा.
त्याच्यातला एक पॅरेग्राफ हा असा आहे

१९६० ते ७० या दशकात केलेल्या सर्वेक्षणात या खोऱ्यातील सावळदा संस्कृतीची पहिली ओळख भारतीय पुरातत्त्व सर्वेक्षणाने सावळदा (जि. नंदुरबार) या गावी केलेल्या उत्खननामुळे झाली. सावळदाप्रमाणे जळगाव जिल्ह्यातील बहाळ(येथे हृषीपंथ आहे त्याला अपभ्रंशाने इथले स्थानीक रशीद्पंथ म्हणतात) (ता. चाळीसगाव), कवठे (साक्री), टेकवाडा आणि अन्य २७ स्थळे आढळून आली. सावळदाप्रमाणे इ. स. पूर्व १६००-१४०० या काळातील माळवा आणि इ. स. पूर्व १४००-१००० कालखंडातील जोर्वे संस्कृतीची स्थळे तापी खोऱ्यात आढळली. सन १९८५ नंतर मात्र या पैलूच्या अनुषंगाने खान्देशातील नागरीकरणाचा इतिहास जाणून घेण्याचा वेग कमी झाला. कान्हेरी चित्रशैली आणि वास्तुकला, एरंडोल तालुक्यातील परकांडे येथील झुलते मनोरे, तापी काठावरील भुयारांची गावे, सातपुड्यातील गरम पाण्याचे झरे

आणी विकी वर तर अहीराणी चा

खानदेश परिसरातील अहिरांच्या वास्तव्यामुळे, सत्तेतील त्यांच्या प्राबल्यामुळे, त्या परिसरातील सर्वांच्या बोलीवर अहिराणी बोलीची छाप पडली

असा उल्लेख आढळला

गोव्यात घरी दारी कोंकणी बोलली जाते, पण पहिले छापील कोंकणी पुस्तक १८५६ चे क्रिस्त पुराण. त्यापूर्वी कृष्णदास शामाने १६ व्या शतकात रामायण आणि महाभारताचे काही भाग कोंकणीत लिहिले आणि ते पोर्तुगालमधे आहेत असे म्हणतात. पण त्यातील भाषेचा नमुना कुठेही माझ्या पाहण्यात आलेला नाही. गोव्यात शिक्षणाचे माध्यम फार पूर्वीपासून मराठी आहे. मालवणी जशी फक्त बोलण्यात वापरली जाते आणि लोक पत्रं, दस्त ऐवज करायला मराठी भाषा वापरतात तसाच प्रकार गोव्यात होता. कोंकणी माध्यमाच्या शाळा हल्ली सुरू झाल्या आहेत आणि बंद पडायच्या मार्गावर आहेत. विविध कारणांनी गोव्यातले लोक मराठी शिकणे पसंत करतात. सुनापरान्त हे एकच कोंकणी वृत्तपत्र नाव घेण्यासारखे आहे. कोंकणी अनेक लिप्यांमधे लिहिली जाते. तिला प्रमाण व्याकरण खरे म्हणजे नाही.

कोंकणी ही वेगळी भाषा आणि अस्मिता वगैरे गोष्टी फार उशीरा सुरू झाल्या. त्यातही देवनागरी कोंकणी भाषेची चळवळ मुख्यतः कर्नाटकातून गौड सारस्वत ब्राह्मण समाजाने चालवली. या मंडळींनी ज्ञानेश्वरी आणि मुकुंदराजाचा ग्रंथ, लीळाचरित्र, श्रवणबेळगोळचा शिलालेख हे सगळे कोंकणी भाषेत आहेत असा दावा केला आहे. या सगळ्या ठिकाणी जुनी प्राकृत/मराठी भाषा वापरली गेली आहे आणि त्यात कोंकणीबरोबर खूप साम्य दिसते.

गोवा महाराष्ट्रापासून पूर्ण वेगळा आहे हे दाखवण्यासाठी मुख्यतः कोंकणीला स्वतंत्र भाषेचा दर्जा मिळवण्यासाठी भाषावादाचे राजकारण खेळले गेले. ख्रिश्चन लोकांना त्यांची रोमी कोंकणी हवी आहे. ही माझी निरिक्षणे आहेत. या सगळ्यावरून काय निष्कर्ष काढता येतो? कोंकणी आणि मराठीमधल्या साम्य आणि भेदांबद्दल नंतर परत लिहिते.

रोचक माहिती आणि लेख तसेच प्रतिसाद!

तेव्हा भाषा-बोली ठरवण्यासाठी निव्वळ भाषशास्त्रीय निष्कर्ष लावणे योग्य आहे काय?
नाही असेच वाटते. भारतीय भाषांमधे राजकीय कारणांमुळे पुर्वीच्या बोलीभाषा ठरल्या असाव्यात असे मात्र वाटत नाही. मुंबईत मराठी जरी राजभाषा असली आणि जरी ती मुंबईत जास्त वापरात नसली तरी मुंबईतील हिंदी ही मराठीची बोलीभाषा झाली की काय असे कधी कधी वाटायचे. (आता त्यात इंग्रजीपण आले)

बोलीभाषा म्हणून नाही, पण लोकसंख्येचा रेटा आणि तो देखील कामगार वर्गातला असताना काय होते याचे उदाहरण म्हणजे अमेरीकेत अनौपचारीक रीत्य दुसरी प्रमुख भाषा झालेली दक्षिण अमेरीकेतील स्पॅनिश. दक्षिण अमेरीकेतील म्हणायचे कारण इतकेच की, स्पेन मधली स्पॅनिश आणि द. अमेरीकेतील स्पॅनिश यात बोलीभाषा म्हणून फरक आहे. (एकदा माझ्या एका पर्यावरण संदर्भातील द्वैभाषिक संस्थळाचे मुळच्या स्पेन मधील स्पॅनिश मुलीने स्पॅनिश भाषांतर केले. त्यात तीने जे काही "क्लिक हिअर" चे स्पॅनिशीकरण केले ते वाचून दक्षिण अमेरीकेतील एका सहकारी व्यक्तीने सावध केले... कारण त्याचा अर्थ त्यांच्या बोली स्पॅनिशमधे "**** हिअर" असा होत होता! )

बाकी : याचा अर्थ ग्रियर्सन चूक होता?
नसावा. त्यावेळेस गुगल आणि विकीपिडीया नसणे यात त्याचा काय दोष! ;)

इथे प्रत्येकजण भाषाशास्त्राबद्दल बोलताना दिसतोय. पण मुळात गम्मत अशी आहे की भाषाशास्त्रासाठी भाषा व बोली ही विभागणी इतकी गौण आहे, की हा मुद्दाच फारसा विचारात घेतला जात नाही.
एखाद्या भाषाशास्त्रज्ञाने जर सांगितलं की अमुक अमुक स्पीच सिस्टम ला भाषा म्हणा आणि अमुकला बोली तर त्यासाठीची त्याची कारणं ही सापेक्ष असली पाहिजेत.आधुनिक भाषाशास्त्र असे़ कोणतेही निकष ठरवत नाही.भाषा आणि बोली अशा विभागणीसाठी पूर्णतः जनमानस कारणीभूत असते,भाषाशास्त्र नाही.

राहता राहिली कोंकणीची गोष्ट. ती भाषा आहे का बोली यावर खूप चर्चा झालेली आहे. प्रत्येकाला भाषाशास्त्रीय पुरावे द्यायचे असतात त्या बाबतीत. वाद घालायचाच झाला तर वादा-प्रतिवादासाठी इतके मुद्दे आहेत की संपणारच नाहीत. पण सद्यस्थितीमधे कोंकणीचा विकास भाषा म्हणूनच होत आहे. मग अजून भूतकाळात किती रमायचं हे या प्रश्नात रस असणार्‍या प्रत्येकाचा निर्णय असावा, त्यात भाषाशास्त्राला ओढलं जाऊ नये असं मला वाटतं; तेही सापेक्ष मत म्हणून सोडून देऊ शकता..

"भाषा आणि बोली" च्या व्याख्या टाळण्याकरिता "शब्द-व्यवस्था" असे म्हटले आहे.

भाषाविज्ञानात भाषा आणि बोली यांच्यात रेखीव-स्पष्ट फरक करण्यासाठी कुठलेच तत्त्व नाही. "भाषाशास्त्र्यांवर सोडूया" म्हणणार्‍या लोकांना जर असे वाटत असेल, तरी नाही. असे कुठले भाषाशास्त्रीय तत्त्व कोणाला सांगता येईल काय?

आता भाषावैज्ञानिक सवेक्षण करून दोन व्यवस्थांमधील साम्ये आणि भेद तक्त्यात मांडता येतील. कुठल्याही दोन व्यवस्थांत साम्येही सापडतील आणि भेदही सापडतील. (उदाहरणार्थ अल्जझीरा अमुकतमुक कार्यक्रमातील शब्दप्रयोग आणि पणजी आकाशवाणीवरच्या व्हनीबाय्ली वासरी कार्यक्रमातील शब्दप्रयोग अशा दोन व्यवस्था सर्वेक्षणात घेतल्या. तर "नकारात्मक वाक्यांत क्रियापदात बदल होतो" असे साम्य दाखवता येईल. आणखी कुठली साम्ये दाखवता येतील. फरक भरपूर दाखवता येतील.)

फरक आणि साम्ये यांचे विचारपूर्वक सर्वेक्षण करणे, इतके काय भाषाशास्त्राच्या तत्त्वांत आहे. नेमकी किती साम्ये असली तर त्या दोन व्यवस्था "एकाच भाषेच्या बोली आहेत" असे सांगणारे कुठलेच तत्त्व भाषाशास्त्रात नाही. जर "मराठी विरुद्ध तमिळ इतका फरक असला तरच वेगळ्या भाषा" असे कोणी म्हटले, तर बाङ्ला आणि गुजराती या एका "नवप्राकृत" भाषेच्या बोली ठरतील. जर राजस्थानी आणि हिंदी पुरेशा वेगळ्या असे कोणी ठरवले, तर वेगळा काही निर्णय होईल. पण या रेषा आखण्याचा खटाटोप भाषाशास्त्राच्या कक्षेबाहेरचा आहे. राजकारण आणि समाजकारण यांच्या कक्षेतला आहे.

चर्चा रोचक आहे, वाचते आहे,
स्वाती

ब-याच दिवसांनी एका वेगळ्या विषयावर चाललेली उत्तम चर्चा, धागाकर्त्याचं हार्दिक आभार.