स्वेच्छामरणाच्या वैद्यकीय पद्धती

या अतिशय महत्त्वाच्या विषयावर चर्चा होणे ही काळाची गरज आहे. त्याची सुरुवात केलीत हे फार चांगले झाले.
-- 'मेडिकल विल' वा तत्सम नावाचा एक फॉर्म भरून द्यायचा असतो असे ऐकले आहे. त्याबद्दलही लिहावे. अनेक आभार.

विषय अत्यंत महत्वाचा आहे.

जिथे उदाहरणार्थ शिक्षा म्हणून इंजेक्शन द्वारे मृत्यू घडवून आणला जातो तिथे देखील खुद्द डॉक्टर्स स्वहस्ते असे इंजेक्शन देत नाहीत, तुरुंगातील अधिकाऱ्यांना हे प्रशिक्षण दिले जाते असे वाचले होते. दुवे शोधावे लागतील.

कायदेशीर शिक्षा म्हणून देण्याच्या मृत्यूबाबतही जर डॉक्टर स्वहस्ते असे " कोणाचेही जीवन संपवू " शकत नसतील तर ऐच्छिक मरणा बाबत कसे तयार होतात?

याही पुढे जाऊन, जे तुरुंग अधिकारी अपराधी कैद्यांना अशी इंजेक्शन्स देतात तेही कोणी एक व्यक्ती थेट हाताने इंजेक्शन देत नाही. तीन वेगवेगळी बटणे आणि तीन ठिकाणांहून औषध रिलीज होण्याची सोय. त्यापैकी एकातून random पद्धतीने डोस रिलीज होणे असे असते. हेही वाचलेले आहे. याचा उद्देश असा की नक्की कोणाच्या हाताने तो डोस दिला गेला हे अज्ञात राहून त्या व्यक्तींना अपराधी भाव कमी होण्यास मदत.

एकूण काय तर यात मृत्यू देणाऱ्यांच्या देखील भावना गुंतलेल्या असतात, वैद्यकीय डॉक्टर तर त्यांच्या प्रतिज्ञेने बांधलेले असतात. त्यांच्या दृष्टीने देखील थोडे विवेचन यावे. अर्थात लेखाचा स्कोप सुरुवातीलाच तुम्ही स्पष्ट केलाय याची जाणीव आहेच..

माहिती बद्दल धन्यवाद...

काही ठिकाणी पूर्ण सेटअप डॉक्टर आणि technicians नी करून दिल्यावर पेशंटनी स्वतः डोस iv डोस सुरू करायचा अशी पद्धत असल्याचं वाचलं..

या लेखात विषयाची फक्त वैद्यकीय बाजू मांडत आहे.

असे आपण नमूद केलेले आहे. परंतु वैद्यकीय उपायांना इतर उपायांची जोड देण्याचा पण विचार झाला पाहिजे. अर्थातच तज्ञांकडूनच. आपण खालील उपाययोजना दिलेली आहेच.
१. सर्वप्रथम चिंतामुक्तीचे औषध दिले जाते
२. त्यानंतर बेशुद्ध करणारे औषध देतात.
३. यानंतर शरीरातील हालचालींशी संबंधित सर्व स्नायू गलितगात्र (paralyze) करणारे औषध देतात. त्यामुळे श्वसनाचे स्नायू सुद्धा दुर्बल होतात. तसेच मोठ्या स्नायूंचे झटके येत नाहीत. असे झटके येताना न दिसणे हे नातेवाईकांच्या दृष्टीने महत्त्वाचे असते.
४. गरजेनुसार हृदयक्रिया बंद पडणारे औषधही दिले जाते.

ही पद्धत शास्त्रीय तसेच संवेदनाशील तज्ञांनी बनविली आहे यात जराही शंका नाही.

तरीही मृत्यू न येण्याची शक्यता ही समस्या आपण पुढे मांडली आहे. मृत्यूदर्शनेच्छु नातेवाईक व्यक्ती देखील मानसिक्दृष्ट्या सक्षम असतीलच असे नाही त्यामुळे मृत्यूघटकेच्या वेळी कोणाही नातेवाईकांस त्या व्यक्तीचे दर्शन होऊं नये. मृत्यूस विलंब होत असल्यास योग्य तज्ञांकडून उच्च दाब वीज झटका याचाही अंतर्भाव व्हावा.

अशी माझी हिंस्त्र वाटणारी नम्र सूचना आहे.

मृत्यूनंतरचे वैद्यकीय तसेच कायदेशीर सोपस्कार योग्यच दिसताहेत.

माझ्या माहितीप्रमाणे सावरकरांनी मृत्यूसमयी कांही दिवस अन्न आणि पाणी यांचाही संपूर्ण त्याग केला होता. त्यानंतर दोनचार दिवसांतच त्यांना मृत्यू आला होता. माझ्यासारख्या सध्या सत्तरीनंतरही निरोगी असणार्‍या व्यक्तीने मृत्यू येण्याची इच्छा असल्यास हा प्रयोग करण्यास हरकत नाही. फक्त निकटवर्तियांनी व्यक्तीस इस्पितळात न हलवणे आवश्यक आहे. माझ्या मते औषधे, अन्न आणि पाणी यांचा संपूर्ण त्याग करणे हा प्रत्येक वयस्कर व्यक्तीचा हक्क आहे.

असो. एका संवेदनाशील विषयावरील उत्कृष्ट लेखाबद्दल अनेक, अनेक धन्यवाद.

पूर्ण बेशुद्धता येणे ही दुसरी स्टेप फारच महत्वाची.

टर्मिनल केअर केसेस, व्हेजीटेटीव अवस्थेतील रुग्ण, वैद्यकीय उपचारा पलीकडे गेलेले रुग्ण यांची व नातेवाईकांची अवस्था दयनीय असते. भावनेचे बंध तुटत नाही.वैद्यकीय खर्च झेपत नाही. अशावेळेस इच्छामरण हाच एक उपाय. व्हेन्टी वर किती दिवस ठेवायचे हा निर्णय घेणे फारच आवघड असतो. पण तो योग्यवेळी घेणे सर्वांच्याच सोयीचे ठरते.

बरेच निरोगी परंतू आपला काहीच उपयोग नाही,मुलांवर आपलं ओझं,आपल्यामुळे त्यांना उमेदीच्या दिवसांचा उपभोग घेता येत नाही असेही काही वरिष्ठ नागरीक नैराश्याने ग्रासलेले किवां नाही सुद्धा, पण आता पुरे झाले असा विचार.

एकुण काय एन केन प्रकारेण शेवटचा दिवस गोड व्हावा अशी इच्छा सर्वांचीच असते.
इच्छामरण पत्करलेला जीव निघून जातो पण मागे रहाणार्यांनां आयुष्यभर बोचणी लागून रहाते. या साठी मनाची तयारी असावी लागते.

इच्छामरण हा शेवटचा मार्ग असावा.

खुशाल गळता गळा दळांनो
हसत सरा माझीया क्षणांनो.....

नेहेमीसारखाच माहितीपूर्ण आणि मुद्देसूद लेख. अभिनन्दन.

विषयाला जोडूनचे काही बारिक सारिकः

"विषयाच्या कायदेशीर बाजूबाबत कायदा अभ्यासकांनी स्वतंत्रपणे सविस्तर विवेचन.............." : मी काही "कायदा अभ्यासक" नाही, पण काही काळापूर्वी वाचलेल्या एका युरोपातील (बहुतेक स्वित्झर्लन्ड) डॉक्टरान्च्याबद्दल वाचलेल्या लेखातील आठवणारा भाग असा होता. हे महाशय स्वेच्छामरणाला मदत करण्याआधी ज्याला स्वेच्छामरण हवे असेल त्याची मरण्याची इच्छा आणि त्यामागची कथा या सगळ्याचा शक्य तेव्हढा अभ्यास करून, खरोखरच स्वेच्छामरणाला पर्याय नाही आणि त्याबद्दल स्वेच्छामरण हवे असणार्‍याने पूर्णपणे विचार केला असल्याची खात्री करून मगच "स्वेच्छामरणाची इच्छा पूर्णपणे आपली असून त्याची आणि मदत मागण्याच्या निर्णयाची पूर्ण जबाबदारी आपली आहे" अशा सारखे काहीतरी लिखित कागदपत्र तयार झाल्यावर सर्व "तयारी" अशा पद्धतीने करीत की स्वेच्छामरणाची प्रक्रिया सुरू होण्याकरता स्वेच्छामरण हवे असेल त्यालाच काहीतरी करावे लागे जसे एखादा स्विच दाबणे किन्वा पम्प सुरू करणे (किन्वा IV सुरु करणे जसे वरती "रीडर" यान्च्या प्रतिसादात आहे).

पुण्यातल्या वॄत्तपत्रात अधुन मधुन काही जैन लोकानी आपले "व्रत पुरे केले" आणि मग त्यान्चा मृत्यु झाला अशासारखे उल्लेख वाचले आहेत. यात बहुतेक अन्न आणि पाण्याचा त्याग करून स्वेच्छामरण मिळवले जात असावे. संथारा हा प्रकार बहुतेक वयोवृद्ध किन्वा मरणान्तिक आजार असलेले यान्च्याबद्दल असतो तर सल्लेखना हा इतरान्च्या बाबतीत असतो. काही माहिती इथे आहे: https://en.wikipedia.org/wiki/Sallekhana

'मेडिकल विल': मी जरी माझे 'मेडिकल विल' केलेले असले तरी त्याच्या वेगवेगळ्या देशातील कायदेशीर वैधतेबद्दल आणि जो काही कागद बनवला गेला आहे तो जगभरातल्या सगळ्याच अटी आणि नियम यात मान्य ठरेल याची मला खात्री नाही. मी सध्या अमेरिकेत आहे आणि त्यामुळे माझ्या हे लक्षात आले आहे की व्हर्जिनिया आणि मेरिलान्ड या एकमेकान्च्या शेजारच्या राज्यात देखील अशा 'मेडिकल विल'च्याबद्दल एकवाक्यता नाही.

नेहमी प्रमाणेच विचारांना खाद्य पुरवणारा आणखी एक लेख.
एका महत्वाच्या पण अतिशय दुर्लक्षीत विषयावर खूपच अभ्यासपूर्ण माहिती या लेखाद्वारे मिळाली. स्वित्झर्लंडमध्ये इच्छामरणाला कायदेशीर परवानगी आहे हे वाचले होते. पण त्यातही एवढे कंगोरे असतात याची कल्पनाच नव्हती. वैद्यकीय दृष्ट्या स्वेच्छा मरण मागणे आणि त्याची वैद्यकीय व कायदेशीर दृष्ट्या पूर्तता होणे हे तथाकथित सुधारीत जगातही कठीण किंवा अशक्य आहे हे समजले.
भारतामध्ये या विषयावर उघड सार्वत्रिक चर्चा होणे कठीणच वाटते. ही चर्चा सुरू करण्याचे धाडस केल्याबद्दल कुमार १ यांचे अभिनंदन. अनेक जाणकार मिपाकरांनी माहितीपूर्ण प्रतिसाद देऊन धाग्याची वाचनीयता वाढवली आहे.
स्वातंत्र्यवीर सावरकरांनी प्रयोपावेशन करून केलेला देहत्याग सामान्य माणसांना जमणे कठीण आहे.
'आता वेळ झाली' या चित्रपटात सूचित केल्यानुसार, या लेखाद्वारे या चर्चेस चालना मिळावी असे वाटते.

आयुष्याला सन्मानपूर्वक पूर्णविराम
-
(लेखक मुंबईतील अग्रगण्य स्त्रीरोगतज्ज्ञ व कायदेतज्ज्ञ आहेत.)

(मटा संवाद पुरवणी टीम मटा ऑनलाइन | महाराष्ट्र टाइम्स | 17 Mar 2024, 10:37 am)
-प्रा. डॉ. निखिल दातार

स्थळ : मुंबई उच्च न्यायालय.

लोकमान्य टिळकांनी ज्या दालनात ‘स्वराज्य हा माझ्या जन्मसिद्ध हक्क आहे’ असे उद्गार काढले होते, त्याच दालनात, दिनांक १२ जानेवारी २०२४ रोजी मी याचिकाकर्ता म्हणून मुख्य न्यायाधीश आणि न्यायमूर्ती आरीफ डॉक्टर यांच्या खंडपीठापुढे, नागरिकांच्या हक्कासाठी माझी भूमिका मांडली. ‘महोदय, मी माझे स्वतःचे लिव्हिंग विल केले आहे. सर्वोच्च न्यायालयाने नागरिकांना सन्मानाने मरण्याचा अधिकार दिलेला आहे; त्या बरहुकूम मी हे केले आहे. परंतु अद्यापि सरकारी यंत्रणांनी त्याची दखल घेतलेली नाही आणि त्यासाठी आवश्यक ती व्यवस्था तयार केलेली नाही. यासाठी मी ही याचिका दाखल करीत आहे.’ मुख्य न्यायमूर्ती उद्गारले : ‘याचिकाकर्त्याने हा मोठा सामाजिक प्रश्न मांडला असून, आम्ही राज्य सरकार, केंद्र सरकार आणि मुंबई महानगरपालिका यांना त्यांचे म्हणणे सहा आठवड्यांत सादर करण्याचा आदेश देत आहोत’.

प्रा. डॉ. निखिल दातार आणि इतर (आनंद राऊत, गरिमा पाल) विरुद्ध महाराष्ट्र राज्य आणि इतर (पी आय एल/३/२०२४) या जनहित याचिकेचा हा ऊहापोह .

‘लिव्हिंग विल’ म्हणजे काय? मी ते का केले?
-‘लिव्हिंग विल’ला मराठीमध्ये ‘वैद्यकीय इच्छापत्र’ असा शब्द अनेकदा वापरला जातो; पण तो समर्पक नाही. ‘मृत्यूविषयीचे इच्छापत्र’ हे अधिक योग्य वाटते. या इच्छापत्राद्वारे प्रत्येक व्यक्ती आपल्यावर कुठवर आणि कितपत उपचार करावेत आणि ते कधी थांबवावेत, हे ठरवू शकतो. तसेच यातना कमी करण्यासाठीचे उपाय (palliative care) द्यावेत की नाही, अवयवदान करावयाचे आहे का, या बाबीही या इच्छापत्रात नमूद करता येतात. तसेच याविषयीची संमती देण्यासाठी जवळच्या नातेवाईक किंवा डॉक्टरचे नाव या इच्छापत्रात लिहिता येते, वा त्याची एक प्रत त्याच्याकडे देता येते.

आज वैद्यकीय तंत्रज्ञान पुरेसे प्रगत झाले आहे. अनेक उपकरणांचा वापर करून माणसाचे जीवन लांबवता येते. पण त्याला ‘जगणे लांबवले’ असे म्हणावे, की ‘आजचे मरण पुढे ढकलले’ असे म्हणावे हा प्रश्नच आहे. मराठी चित्रपट ‘व्हेंटिलेटर’मध्ये थोड्याश्या गंमतीदार पद्धतीने हे सर्व दाखवले आहे आणि तीच वस्तुस्थिती आहे. एखादी खूपच वयस्क व्यक्ती कर्करोगासारख्या दुर्धर आजाराने शेवटच्या घटक मोजत असताना तिच्यावर कितपत उपाय करावे, हे ठरवणे कठीण आहे. विशेषतः त्या व्यक्तीची इच्छा जर ‘मला जाऊ द्या’ अशी असेल तर काय? त्या रुग्णाला लावलेला व्हेंटिलेटर काढण्याचा अधिकार डॉक्टरांना आहे का? एक नातेवाईक ‘जास्तीत जास्त प्रयत्न करा’ असे म्हणतो; तर दुसरा ‘विशेष काही करू नका’ असे म्हणतो. मग डॉक्टरांनी नेमके कोणाचे ऐकायचे? या साऱ्यात हॉस्पिटलचा खर्च प्रचंड वाढत जातो, त्याचे काय? असे अनेक प्रश्न उपस्थित होतात. वाचकांपैकी बहुतांश जणांनी ही परिस्थिती अनुभवली असेल. बऱ्याचदा डॉक्टर नातेवाईकांना सांगतात, ‘पुढे उपचार करायचे नसतील तर स्वतःच्या जबाबदारीवर रुग्णाला रुग्णालयातून घरी घेऊन जा.’ पण अशा रुग्णाची घरी देखभाल कशी करणार? आणि ह्या सगळ्या गदारोळात फरफट होते ती त्या गलितगात्र आजारी व्यक्तीची.

नेमक्या ह्याच कारणामुळे ‘अरुणा शानभाग’सारखी प्रकरणे झाली. सर्वोच्च न्यायालयाने Common causes Vs Union of India या प्रकरणात ‘नागरिकांना सन्मानाने मरण्याचा अधिकार एका मर्यादेपर्यंत आहे’ असा निर्वाळा दिला आहे. काही पाश्चिमात्य देशांत तर अगदी औषध घेऊन देहत्याग करणे कायदेशीर आहे. नुकतेच भूतपूर्व डच पंतप्रधान व त्यांच्या पत्नीने असा देहत्याग केला, अशी बातमी आपण वाचली आहे. भारतात ते कायदेशीर नसले तरी मरण लांबवणाऱ्या अनाठायी उपायांना नकार देणे, किंवा त्या बंद करणे हे आता शक्य झाले आहे, ते सर्वोच्च न्यायालयाच्या सन २०२३मधील निर्वाळ्यामुळे.

यानंतर लगेचच मी माझे स्वतःचे ‘लिव्हिंग विल’ फेब्रुवारी २०२३ मध्ये केले. तेव्हापासून मी इतर लोकांना असे इच्छापत्र कसे करावे, याविषयी मोफत मार्गदशन करतो आहे.

या इच्छापत्राची अंमलबजावणी कशी होईल?

- सर्वोच्च न्यायालयाने आदेश दिल्याप्रमाणे प्रत्येक महानगरपालिकेपासून ते ग्रामपंचायतीपर्यंत यासाठी एक ‘कस्टोडियन’ नेमणे अपेक्षित आहे. नागरिकांनी आपले इच्छापत्र दोन साक्षीदारांच्यासमोर नोटरी करून एक प्रत त्या कस्टोडियनकडे देणे अपेक्षित आहे. त्यामुळे या व्यवस्थेचा दुरुपयोग कोणी करू शकणार नाही.

जेव्हा ती व्यक्ती दुर्धर आजाराने ग्रस्त असेल तेव्हा रुग्णाचे नातेवाईक डॉक्टरांना या इच्छापत्राची प्रत देतील. डॉक्टर कस्टोडियनकडून ते खरे असल्याची पडताळणी करतील. पुढील काही दिवसांत प्रत्येकी तीन डॉक्टरांची दोन पथके रुग्णाची तपासणी करतील. त्यातील एक डॉक्टर हा तालुक्याच्या वैद्यकीय अधिकाऱ्याचा प्रतिनिधी असेल. थोडक्यात म्हणजे रुग्ण, नातेवाईक आणि सहा डॉक्टर यांचे मतैक्य झाले तर उपचार थांबवले जातील आणि त्या व्यक्तीला ‘जाऊ’ दिले जाईल, अशी व्यवस्था सर्वोच्च न्यायालयाने सांगितली आहे.

संबंधित व्यक्तीचे असे इच्छापत्र नसले तरीसुद्धा नातेवाईक आणि सहा डॉक्टर एकत्र येऊन असा निर्णय घेऊ शकतात, असेही सर्वोच्च न्यायालयाने म्हटले आहे. अर्थात त्यासाठी सर्वांचे एकमत हवे हे आलेच.

माझ्या जनहित याचिकेचे प्रयोजन काय?
- सर्वोच्च न्यायालयाने आदेश दिला असला तरीही मला असे लक्षात आले, की त्याची अंमलबजावणी अद्याप महाराष्ट्रात झालेलीच नाही. आमच्यासारख्यांनी ‘लिव्हिंग विल’ तयार केले; पण सरकारने त्यांचे काम केले नाही तर प्रक्रिया अर्धवट राहणार. मग गरज पडेल तेव्हा नुसत्याच कागदोपत्री असलेल्या या तरतुदी काय कामाच्या? वारंवार पत्रव्यवहार करून, माहितीच्या अधिकारात माहिती मिळवूनही काही होत नाही, हे पाहून मी ही जनहित याचिका दाखल केली. याचिकेवर ८ मार्च २०२४ रोजी सुनावणी होती. त्याआधीच महाराष्ट्र सरकारने अध्यादेश काढून राज्यात ४१३ अधिकाऱ्यांची नेमणूक कस्टोडियन म्हणून केली आहे. याबद्दल सर्वांनी सरकारचे अभिनंदन केले पाहिजे.

याचिकेतील इतर मागण्या काय आहेत?

१) सर्वोच्च न्यायालयाच्या आदेशानुसार राज्य सरकारने डॉक्टरांचे पॅनल तयार करावे.

२) ‘लिव्हिंग विल’ हे डिजी लॉकरसारख्या डिजिटल माध्यमात साठवण्याची सोय असावी.

३) समाजातील सर्व घटकांपर्यंत याविषयीची माहिती योग्य पद्धतीने पोहोचण्यासाठी उपाययोजना कराव्यात.

माझ्या या इतर मागण्या अद्याप तरी पूर्ण झालेल्या नाहीत. त्याच्या पूर्तीसाठी माझा न्यायालयीन लढा सुरूच राहणार आहे. हा विषय महत्त्वाचा आणि प्रत्येक व्यक्तीच्या आयुष्याला स्पर्श करणारा आहे. त्यामुळे या उपायांसंदर्भात सरकारदेखील अशीच झपाट्याने पावले उचलेल आणि या नव्या व्यवस्थेची सुरुवात महाराष्ट्रापासून होईल, अशी आशा ह्या लेखाच्या निमित्ताने मी व्यक्त करतो.

(लेखक मुंबईतील अग्रगण्य स्त्रीरोगतज्ज्ञ व कायदेतज्ज्ञ आहेत.)

संस्थळावरून थेट कॉपी पेस्ट.. वाचकांच्या सोयी साठी
माहिती लिन्क सौजन्य : मा कुमार१

कस्टोडिपन,वैद्यकीय समीती,नातेवाईक यांची सांगड बसणे इच्छा पत्र करणार्या व्यक्तींच्या दुर्धर आजार इतकेच कठीण वाटते. पण इलाज नाही. कारण स्वार्थ आडवा येवू शकतो. एवढी काळजी घेतलीच पाहीजे.