कॅशलेस अर्थव्यवस्था आणि चोरी/भ्रष्टाचार

विवेकबुद्धी चे नियंत्रण सुटणे म्हणजे काय हे कळलं नाही.

रोख पैसे दिसतो, तो जाताना येताना कळतो, म्हणून त्याचा आनंद आणि दुःख जास्त असते असे माझे मत आहे.
माझ्या पाकिटातून पैसे गेले की त्याचा आकार बारीक होतो, अकौंटमधून गेल्यावर तसे होत नाही.
त्यामुळे त्याचा भ्रष्टाचाराशी असलेला संबंध कळला नाही.
सामान्य माणूस कुठे फसवणार, जिथे नजरबंदी करता येते तिथेच. दुर्दैवाने कॅशलेसमध्ये नजरबंदी जमत नाही, तिथे सगळे लिखित असते, त्यामुळे फसवणे अधिक कठीण होणार आहे असे माझे मत आहे.

बाकी विवेकाची टोचणी ही कॅशलेसमध्ये देखील काही प्रमाणात असेलच नाही का?

नेमका घोटाळा कसा होईल cash less मध्ये आजच्या high technology मध्ये हे सांगितले असते तर उहा पोह करता येईल. कारण fake a/c उघडायचे म्हणजे तेवढे आधार कार्ड पण लागतील ई. ई.

लेख बराचसा गंडलेला आहे. सध्या सहलीवर असल्याने पुढील आठवड्यात सविस्तर प्रतिसाद देईन.

आपल्यापैकी किती जण कंपनीमधील पेटी कॅशमधून १० रूपयाची नोट उचलून ती आपल्या खिशात घालतील? मला वाटत नाही की आपल्यापैकी कोणीही तसे करेल. म्हणजेच काय तर रक्कम सारखीच असली तरी तेवढ्याच रकमेच्या नोटेची चोरी करायचा आपण विचारही करू शकणार नाही. याचे कारण आपली विवेकबुद्धी रोख रक्कम आणि रोख रकमेपेक्षा दूर असलेली गोष्ट यांच्यात फरक करते.
हा मूलभूत फरक आहे. आपल्याकडे( भारतात) रोख रक्कम सहज पळवली जाईल. ज्या नोटांचा हिशेब नाही अशी एकदा नोट खिशात घातली कि ती माझी झाली हि वृत्ती असलेल्या देशात आपण म्हणता तशी सद्सद्विवेक बुद्धी हि शेकडा १० % लोकांमध्ये दिसते. बाकी ९० % लोकांना निरोखीकरण( कॅशलेस) झाल्यामुळे
जोवर पकडले जाऊ याची भीती आहे तोवरच आपण लोक प्रामाणिक आहोत. म्हणूनच एखाद्या रिक्शा टॅक्सी वाल्याने रोख रक्कम लॅपटॉप परत केला तर त्याची बातमी होते. अन्यथा लोकल गाडी बंद पडली तर रिक्षावाले एक स्टेशन ला जिथे २५ रुपये मीटरवर होतील तिथे ३००-४०० रुपये घेताना आढळतात.
आपण दिलेली सर्वच्या सर्व उदाहरणे हि संगणकीकरणाच्या सुरुवातीची आहेत. सगळ्या लोकांनी क्रेडिट कार्डाचे घोटाळे केले ते सर्व देश सोडून जाणारे होते. आता एका क्लिक वर आपली सगळी कुंडली कॉम्प्युटर आपल्या समोर मांडू शकतो. तेंव्हा इतके साधे घोटाळे करणे कठीण आहे. आज जर आपल्या अंगठ्याचा ठसा प्रत्येक व्यवहाराशी जोडला गेला तर उद्या अमेरिकन कंपन्यांनी ( व्हिसा आणि मास्टर कार्ड) तर या पैसे बुडवणाऱ्या विद्यार्थ्यांना भारतात सुद्धा क्रेडिट किंवा डेबिट कार्ड मिळने मुश्किल करू शकतील. आज सिबिल सारख्या सरकारी आस्थापना कडे आपला क्रेडिट स्कोअर जातो आणि सर्वच्या सर्व बँका वित्त संस्था कर्ज देण्यापूर्वी त्याचा हिशेब घेतात. त्यामुळे १० वर्षांपूर्वी केलेला क्रेडिट कार्डाचा घोटाळा आज सुद्धा आपल्याला खड्ड्यात टाकू शकेल.
निरोखीकरण हे सर्व प्रश्नांना उत्तर नाही. कारण माणूस नव्या नव्या युक्त्या शोधून काढणारच.
स्वार्थी वृत्ती हि प्राणिमात्राची नैसर्गिक उर्मी(इन्स्टिंक्ट) आहे. कोल्हे कुत्रेच काय वाघ सिंह सुद्धा जेव्हा आणि जिथे मिळेल तिथे दुसऱ्या प्राण्यांची शिकार चोरत असतात.
तेंव्हा तुम्ही सर्व व्यवहार डिजिटल केलेत म्हणून मानवी वृत्ती बदलणार नाही. गुन्हे करण्याची प्रवृत्ती हि सज्जड शिक्षा मिळण्याची खात्री असले तर कमी होतात. ( शून्य होत नाही कारण भावनेच्या भरात केलेले गुन्हे उदा खून बलात्कार इ होताच राहतात) सिंगापूर आखाती देशात कठोर कायदे असल्यामुळे भीतीमुळे गुन्हे कमी होतात. आजही रोखीच्या व्यवहारापेक्षा चेक चा व्यवहार सुरक्षित समजला जातो. जर चेक बाउंस होणे याविरुद्ध खटले चालवून दोन महिन्यात शिक्षा झाली असती तर चेक बाउंस होण्याचे प्रमाण लक्षणीय प्रमाणात कमी झाले असते. आज बिल्डर चेक देतो आणि तो बाउंस झाला तरी खटला वर्षानुवर्षे चालू राहतो म्हणून खोटे चेक देण्याचे प्रमाण इतके आहे.
आज सर्वात मोठे काम काय असेल तर बेनामी मालमत्ता जप्त करण्याचा सरकारला अधिकार असलेला कायदा आहे. १९७३ साली कायदा आयोगाने शिफारस केलेला आणि १९ मे १९८८ साली पास झालेला कायदा हा त्यातील तरतुदींचे नोटिफिकेशन ना जरी झाल्याने प्रत्यक्षात अस्तित्वात येऊ शकला नव्हता. ४३ वर्षांनी २०१६ साली त्यातील बऱ्याच तरतुदी सुधारून तो प्रत्यक्षात आणला गेला. इतकी वर्षे काँग्रेसच्या राज्यात हा कायदा का पस झाला नाही याचे उत्तर रोचक ठरावे. या कायद्यामुळे आता बेनामी मालमत्ता विकणे अशक्य झाले आहे आणि या सर्वच मालमत्ता रोखीच्या व्यवहारातून झालेल्या होत्या
आपण पकडले जाणार नाही आणि पकडले गेलो तरी शिक्षा होईलच याची खात्री नाही ( किंबहुना शिक्षा होण्याचे प्रमाण अत्यल्प आहे) हि स्थिती आहे. १९८५ साली उघडकीस आलेल्या चारा घोटाळ्यात दोषी ठरवूनही लालू प्रसाद यादव आज ३२ वर्षांनी उजळ माथ्याने जामिनावर सुटून फिरत आहेत.
तात्पर्य काय कॅशलेस व्यवस्था आल्याने घोटाळे कमी होणार नाहीत. फरक एवढाच आहे कि घोटाळा २० वर्षांनी सुद्धा उघडकीस आणणे शक्य होईल.रोखीचा व्यवहार हा वाळूवर ओतलेल्या पाण्यासारखा सहज जिरून जाणारा आहे तर कॅशलेस व्यवहारात त्याची पावले दिसून येतात आणि त्याचा माग काढल्यास घोटाळा सिद्ध करणे जास्त सोपे आहे. प्रत्यक्षात घोटाळा उघडकीस आल्यावर त्याला शिक्षा होण्यासाठी न्यायव्यवस्था तितकी सक्षम होणे आवश्यक आहे.
निरोखीकरणानंतर न्यायव्यवस्था सक्षम होण्यासाठी सरकार पाऊले उचलेल अशी आशा आहे.

मुलभूत विचार आणि त्याची परिस्थितीशी घातलेली सांगड थक्क करणारी आहे!!!
अभिनंदन!!!
धन्यवाद!!

Cash वापरताना लोक बरीच काळजीपूर्वक वापरतात , पण sodexo कूपन झटपट खर्च करतात , फार विचार करताना दिसत नाहीत .

लेख आवडला.

पण एक मुद्दा प्रत्येक व्यक्तीच्या बाबतीमधे स्वतंत्रपणे लागु होईल. तो प्रत्येकाच्या सारासार विवेकबुद्धीवर अवलंबुन असेल.

नैतिकतेमध्ये अजून एक गंमत आहे. माणूस एखाद्या व्यक्तीचे नुकसान करताना कचरतो.
उदा, मी एखाद्याच्या पाकिटात हात घालून नोट काढणार नाही, पण जर रस्त्यावर पडलेली मिळाली तर उचलेन. कारण यात मी माझ्या हाताने कोणाचे नुकसान करत नाहीये

संस्थात्मक भ्रष्टाचार जास्त होतो याचे कारण देखील हेच असावे. सरकारचा पैसा म्हणजे कोणाचाच नाही अशी भावना याला कारणीभूत होत असेल असे वाटते.

व्यक्तिशः मी एखाद्या कंपनीच्या कॅश मधून काही उचलणार नाही कारण कोणी पाहिले तर काय अशी भीती माझ्या मनात असेल. डिजिटल व्यवहारात कदाचित पहिले पहिले भ्रष्टाचार वाढेल करण कोणीतरी पाहतेय हेच लोकांना पटकन कळणार नाही. पण एकदा कोण पाहतेय हे कळले की आपोआप भ्रष्टाचाराला पायबंद बसेल

दुसरे उदाहरण म्हणजे २०१५ मधील. फोनवर मी यु.टी.एस म्हणून एक अ‍ॅप डाऊनलोड केले होते. त्या अ‍ॅपद्वारे फोनवर मुंबईतील लोकल ट्रेनची तिकिटे काढता येतात. फोनवरील जी.पी.एस वरून आपण नक्की कुठे आहोत हे ट्रॅक करून आपण जर स्टेशनच्या १ किलोमीटर त्रिज्येच्या अंतरात असू तर तिकिट फोनवर काढता येईल असे त्या अ‍ॅपविषयी ऐकले होते. त्या अ‍ॅपवरील वॉलेटमध्ये मी २०० रूपये टाकले. माझे घरही स्टेशनच्या १ किलोमीटर त्रिज्येच्या अंतरात असल्यामुळे माझी कल्पना होती की मला घरूनही तिकिट काढता येईल. अगदी घरून नाही तरी स्टेशनला जात असताना तरी तिकिट नक्कीच काढता येईल अशी माझी अपेक्षा होती. पण कुठचे काय. कुठेही असले तरी 'स्टेशनच्या जवळ जा आणि मग तिकिट काढा' हेच पालुपद त्या अ‍ॅपने चालू ठेवले. शेवटी वैतागून मी ते अ‍ॅप अन-इन्स्टॉल करून टाकले. अर्थातच त्या अ‍ॅपच्या वॉलेटमधील २०० रूपयेही गेले. या गोष्टीची मला किती वेळ चुटपूट लागली होती? तर फार वेळ नाही.

यु.टी.एस. ही अॅप उत्तम आहे. गेली 2 वर्षे मी सातत्याने मुंबई व चेन्नई लोकल साठी विंडोज फोनवरून वापरत आहे. एकदा मला सूद्धा वर उल्लेख केलेला प्राॅब्लेम आला होता त्यावेळी मी फोन आॅफ करून परत चालू केला. नंतर लगेच तिकीट काढता आले.

माझ्या अंदाजा प्रमाणे 200 रूपये आपल्या वाॅलेट मध्ये अजूनही असतील. आपण परत एकदा अॅप लोड करून बघा.

रोखीने खर्च करताना जास्त सावधगिरी बाळगली जाते, त्या मानाने, कॅशलेस व्यवहार करताना फारसे मनाला जाणवत नाही, हे मान्य. माझेच उदाहरण द्यायचे, तर मागच्या महिन्यात स्टेट बॅंकेच्या स्टेटमेंटमध्ये मला रु. ११.८० च्या अनेक डेबिट एंट्रीज दिसल्या, ज्या मी काहीतरी डेबिट कार्ड वापरल्यानंतर दाखविल्या गेल्या होत्या. हे कसले चार्जेस अाहेत, अशी विचारणा करणारी इमेल बॅंकेला पाठवून महिना झाला. अर्थातच उत्तर अाले नाही. सगळा मिळून व्यवहार ५०-६० रूच्या डेबिटचा अाहे, म्हणून मीही गप्प अाहे. किती फाॅलो अप करणार? पण हेच जर मला १० रू कॅशिअरकडून कमी अाले असते, तर मी व बॅंकेनेही अत्यंत त्वरीत व गांभिर्याने त्यावर कार्यवाही केली असती, यात शंका नाही.
अत्यंत चांगला लेख लिहील्याबद्दल धन्यवाद मिल्टन साहेब.

आयुष्यभर इमानदारीत नोकरी केलेले मध्यमवर्गीय लोक बिल्डर कॅश मागत असल्याने आपलेच पांढरे पैसे काळे करून त्याला देत होते. सद्ध्य बर्‍याच जणांना इतकी मोठी कॅश अकाउंटमधून काढली तर त्याची लिंक राहणार / चौकशी होणार हे माहिती असल्याने असले व्यवहार आता बरेच कमी झालेत. ३-४ ओळखीच्या एजंट्सनी ही माहिती दिली.

तुमच्या उदाहरणातले व्यवहार - कुपन्स, मोबाईल रिचार्ज आणि अ‍ॅपमधला बॅलन्स, हे भ्रष्टाचार ह्या संज्ञेखाली येत नाहीत. ते टेक्निकल एरर ह्या सदरात येतात.

कॅशलेस व्यवहार हे भ्रष्टाचाराचे उच्चाटन करणार नाहीत, पण त्याचा मागोवा ठेवणं कॅशच्या मानाने नक्कीच सोप आहे.

ज्यांना चोरी करायची आहे ते ती कशीही करू शकतात. पूर्णपणे इ व्यवहार करून नंतर पिडिएफ मधे बिलाची रक्कम बदलणारे महाभागही माहिती आहेत.

पण एखादी गोष्ट जितक्या प्रमाणात रोख स्वरूपापासून दूर जाते तेवढ्या प्रमाणात आपल्या विवेकाचे आपल्यावरील नियंत्रण कमी होत जाते.

नेहमीच असं होत नाही
कल्पना करा तुम्ही तुमच्या २००-३०० घरे असलेल्या सोसायटीच्या आवारात रात्री फेरफटका मारत असताना
१) तुम्हाला पाचशेची एक नोट सापडली
२) पाचशे रुपये किमतीची वस्तू (चांदीचा दागिना, सोडेक्सो कुपन वा इतर काही वस्तू)
तुम्हाला जवळपास कुणीच दिसत नाहीये म्हणजे ती नोट वा वस्तू तिथे पडून बराच वेळ झालाय. त्याच्या मालकाचा शोध घेणं सोप नाहीये पण अशक्यही नाहीये. सीसीटीव्ही फूटेज तपासणे, सूचना फलकावर सूचना लिहिणे ई उपायांनी तुम्ही हा शोध पुढील दोन-तीन दिवसात तरी घेवू शकता. तर सांगा कोणत्या बाबतीत तुम्ही असा शोध घेवून मालकाला संबंधित वस्तू (१ वा २ बाबत) परत करण्याकरिता जास्त धडपड कराल ?

आपण कृपया गोळ्या, बिस्किटे अशा किरकोळ किमतीच्या वस्तू खरेदी करण्यासाठी सुट्टे पैसे खिशात बाळ्गावेत. म्हणजे उगाच आपण अखिल भारतीय किंवा आखिल विश्व पाकीटमार, भ्रष्टाचारी व भुरटे चोर संघटनेचे अध्यक्ष/सरचिटणीस गेला बाजार कार्यकर्ते असून, कॅशलेस अर्थव्यवस्थेमुळे आता ह्या व्यवसायात कार्यरत असलेल्या बऱ्याच मोठ्या वर्गाची उपजीविका धोक्यात आल्याच्या चिंतेने ग्रस्त असल्याच्या मानसिकतेतून "कॅशलेस अर्थव्यवस्था आणि चोरी/भ्रष्टाचार" असल्या शीर्षकाचे लेख लिहिण्याचे टाळून आपल्या व वाचकांच्या बहुमूल्य वेळेची बचत करू शकता. एकतर लेखातली आणि प्रतिसादातली तुमची अनेक उदाहरणे (काही अपवाद वगळता) हि जवळपास १० वर्षे किंवा त्याहूनही जुनी आहेत तर काही हास्यास्पद व परस्परविरोधी आहेत. ह्या लेखाचं शीर्षक जर डिजिटल पेमेंट किंवा ई-पेमेंट आणि चोरी/भ्रष्टाचार अशा प्रकारचं असतं तर काही गोष्टी पटण्या सारख्या आहेत.

आपला,
रंगीला रतन

आपण काही काळजी घेवू शकता.
मी पेटीएम हे अ‍ॅप नियमित वापरतो, गरजेप्रमाणे त्यात क्रेडिट कार्डावरुन पैसे टाकत असतो. एकदा क्रेडिट कार्डाचे स्टेटमेंट बघताना लक्षात आले की मी अनेकदा १००-२०० वा कधी जास्त रक्कम पेटीएम तसेच ओला मनी यामध्ये टाकली आहे. पण मी खरेच अशी रक्कम टाकली आहे का हे तपासणं कठीण आहे. कदाचित माझ्या या सवयीमुळे पुढे कधी माझी फसवणूक होवू शकते.
मग त्यानंतर मी एक युक्ती अमलात आणली. जर मला आज म्हणजे २५ तारखेला पेटीएम वा ओलामनीमध्ये कमीत कमी २०० रुपये टाकण्याची गरज असेल तर मी २२५ रुपये टाकेन. २८ तारखेला ३०० रुपये टाकायची गरज असल्यास ३२८ उपये टाकेन.. असे केल्याने मला माझं क्रेडिट कार्डचं स्टेटमेंट सहज तपासता येतं.

रोखीच्या व्यवहारात जास्त सावधानता बाळगली जाते याबद्दल सहमत.
पण हे व्यक्तीगत पातळीवर झाले. सामुहीक / सार्वजनीक पातळीवर बराच फरक पडेल असं वाटतं.
ंमुळात बहुतांश समाज गुन्हे टाळतो तो शिक्षेच्या भितीने (पोलीस पहात नाही ना? मग तोड सिग्नल), नियमांची क्लिष्टता आणि नियम मोडल्याने होणारी सुविधा (तिकीटाची रांग वि. ब्लॅक).

सुरुवातीच्या गफलती नेहमीच होतात. आजूनही ऑनलाईन खरेदीमध्ये मोबाईलच्या खोक्यात दगड भरण्याचे प्रकार चालतातच.

पण समा़ज शिक्षेच्या भितीने गुन्हे टाळतो. ऑनलाईन व्यवहारात माग रहात असल्याने पकडले जाण्याची शक्यता फारच वाढते. त्यामुळे सामन्य माणूस यापासून लांबच राहील. एकाला जरी पकडलं तरी माऊथ पब्लीसिटीमुळे बाकीचे बरेच लांब रहातात.

हे झालं सामान्य माणसांचं. उपरोल्लेखित स्मॉल टिकेट घोटाळ्यांबाबतही हेच म्हणता येईल पण वेगळ्या संदर्भात. ऑनलाईन फिडबॅक / रिव्ह्यु बाबत सर्वच कंपन्या खूप जागरूक असतात. त्यामुळे नकारत्मक प्रतीसादाची ते नककीच दखल घेतील असं वाटतं.

त्यामुळे घाटाळे / चोर्‍या वाढतील याबद्द्ल असहमत, हां पद्धती मात्र बदलतील. शेवटी हा चोर-पोलीसाचा खेळ निरंतर चालतच रहाणार.

मुद्दा क्रमांक २ शी सहमत.

नोटा आणि कॅशलेस ह्या दृश्य-अदृश्यतेचा फरक आहे. त्यामुळे तुम्ही म्हणताय तो प्रकार होणारच. नुसती चोरीच असं नाही पण कॅशलेस व्यवहारात आपण आपसुकच थोडे सहज (किंवा निष्काळजीपण) होतो, आणि त्यात फसवणुकीचा चान्सदेखील असतो..

मी फेसबुकच्या अ‍ॅड्समध्ये आलेल्या एका ऑफरनुसार एक पॉवरबॅन्क, जी कि फारच आकर्षक किंमतीत होती, खरेदी केली. त्यासाठी ऑनलाईन पैसे ट्रान्सफर केले. ती पॉवरबॅन्क मला कधीच आली नाही. हा कॅशलेस फसवणुकीचा नमुना. दुसरं उदाहरण म्हणजे एक मिपाकर पुर्वी पुस्तकांचा व्यवसाय करायचे. त्यांनी मी ऑनलाईन विकत घेतलेली पुस्तके मला काही पाठवली नाहीत. मी 'पैसे परत करा किंवा पुस्तके परत करा' म्हटल्यावरही 'करतो, करतो..', पण अद्याप काही झालेले नाही. आता ह्यातदेखील रक्कम फारशी नाहीये, पण प्रत्यक्ष रोखीतल्या व्यवहारात हेच झालं असतं, तर जास्त झोंबलं असतं हे नुकसान.. त्यामुळे 'जोर का झटका धीरे से लगे' हे कॅशलेस व्यवहारात होण्याचे चान्सेस जास्त..

ह्यातीलच एक उदाहरण आणखी.. (हे फसवणुकीबद्दल नाही, तर 'कॅशलेसच्या अदृश्यतेमुळे सौम्य होणार्‍या' खर्चाचे आहे.) आयफेल टॉवरची टुर मी ऑनलाईन बुक केली, ८३ युरोमध्ये. आता ह्यालाच मी रोखीत दिले असते, त्यातल्या त्यात भारतीय रकमेत, तर ८३*७६ = ६,३०८ रुपये रोख मी नक्कीच मोजले नसते, आणि त्याऐवजी कमी दराचं टिकीट काढून पायर्‍या चढून वर गेलो असतो... ;-)

ह्या वृत्तीचा फायदा घेऊन कॅशलेस फसवणुक किंवा चोर्‍या वाढण्याचे चान्सेस आहेत. मात्र त्याने भ्रष्टाचार वाढेल, असं वाटत नाही..

@ मिल्टन

सर्वांना धन्यवाद........................................

मुद्दा क्र १. -- नोटा कुठे ही ठेवा त्याची चोरी शक्य आहे. जेंव्हा पासुन बँक .. एटिएम.. सुरु झाले तेंव्हा पासुन पाकीटमारी हा व्यवसाय जवळ जवळ बंद पडायला आला आहे. याअर्थी एटिएम मुळे फायदा झाला आहे. पुढे कॅशलेस ने सुध्दा होईल. एटिएम मधुन पण चोरी होते पण प्रमाण खुपच अल्प आहे

मुद्दा क्र २ ह्यत जी फसवा फसवी होते ती ब-याचदा फ्री अ‍ॅफर च्या मागे गेल्यामुळे, सरळ सरळ मार्गाने गेलेतर फसवणुक होत नाही. एसबीआय किंवा भिम अ‍ॅप वापरावी. कॅशलेस मध्ये फसवणुक झाली तर ट्रेस करता येते आणि मुळा पर्यंत जाता येते

ता. क. :- येथुन पुढे रुपया सहज येईल पण आणि तसाच सहज जाईल पण, पुर्वी सारखं २-५ रु. साठी जीवाला खात बसायची गरज नाही. आज समजा १० रु ची नोट रेल्वेतुन जतांना खाली पडली तर कीती जणं विनाकारण १० रूपयाचा खड्डा पडला म्हणुन जीवाला खात बसतील.

मिल्टन,

तुम्हाला माहितीये की आपण व्यवहारात वापरतो तो पैसा एम-४ प्रकारचा असतो. याला रोखीचा पैसा म्हणतात. जरी प्रत्यक्षात कार्ड वापरलं तरी तो पैसा एम-४ च असतो. आस्थापनीय स्तरावरचे मोठमोठे घोटाळे होतात ते एम-३ वा एम-२ मधले असतात. त्यांचा प्रत्यक्ष रोख रकमेशी थेट संबंध फारसा येत नाही.

सांगायचा मुद्दा काये की क्याशलेस पद्धतीमध्येच घोटाळ्याची शक्यता अधिक असते. त्यामुळे रोखीचे व्यवहार निरोख झाले तरी घोटाळ्याची शक्यता राहतेच. किंबहुना घोटाळ्यांचे नवेनवे मार्ग शोधले जातील.

माझ्या अंदाजाप्रमाणे निरोख पैसा हा एखाद्या अडथळ्यासारखा प्रस्तुत करून त्यात पैसे मारले जाण्याचं प्रमाण वाढेल. एक उदाहरण देतो. आंतरजालावर उत्तानचित्रादि करमणुकीची असंख्य स्थळं आहेत. त्यांतल्या काही स्थळांवर एक ढाचा दिसून येतो. त्यांत सुरुवातीला काही चित्रं फुकट दाखवून मनोरंजन केलं जातं. नंतर तो साठा संपला की सदस्यत्व घ्यायला लावतात. ते तसं सरळपणे न लिहिता अधिक मनोरंजनाची लालूच दाखवली जाते. नवीन मनोरंजन सुरू होणार म्हणून ग्राहक भलताच खुशीत आलेला असतो. अशा वेळेस नेमका केएलपीडी करून त्याला क्रेडिट कार्डची माहिती भरायला लावतात. सबब अशी की ग्राहक १८ वर्षांपेक्षा मोठा आहे हे पडताळून पहायचंय. ग्राहकाच्या मनात अशा वेळेस निरोख पैसा हा एक अडथळा आहे अशी भावना रुजते.

इतर व्यवहारांतही अशीच भावना रुजवण्याचं धोरण अंगिकारला जाईलसं वाटतं.

आ.न.,
-गा.पै.

मिल्टन साहेब,
तुमचा लेख आणि वरील सर्व प्रतिसाद वाचले. मी तुमच्या निरीक्षणाशी बऱ्यापैकी सहमत आहे. मला आकलन झालेले तुमचे दोन प्रमुख मुद्दे हे आहेत असं मला वाटतं.
१) रोखीच्या व्यवहारात आपली सदसदविवेकबुद्धी जास्त जागरूक असते, त्यामुळे साधारण मनुष्यप्राणी कोणाला फसवायला धजत नाही तसेच स्व:ता फसलो तर ते दु:ख जास्त टोचते.
२) कॅशलेस व्यवहारात प्रत्यक्ष कॅश हाताळावी न लागल्यामुळे अशा सदसदविवेकबुद्धीची टोचणी कमी होते व त्यामुळे अशा व्यवहारात फसवणुकीचे प्रसंग जास्त होऊ शकतात.
तुमचे दोन्ही मुद्दे पटण्यासारखे आहेत, फक्त तुमच्या शीर्षकातील 'भ्रष्टाचार' ह्या शब्दामुळे संभाषणाची गाडी थोडीशी मूळ मुद्द्यापासून दूर गेली. साधारणत: 'भ्रष्टाचार' हा शब्द सरकारशी जोडला गेला आहे. त्यात मोदी सरकारने कॅशलेस व्यवहाराची पुष्टी केली आहे त्यामुळे त्याविरुद्ध कोणी बोलल्यास ते मोदींच्या धोरणां विरोधात बोलल्याचा संशय येतो व संभाषणाची गाडी भरकटते. शीर्षकात 'भ्रष्टाचार' च्या ऐवजी 'लबाडी' किंवा 'फसवणूक' हे शब्द असते तर चर्चा अपेक्षित मुद्द्यांवर झाली असती असं वाटतं. वरील दोन मुद्द्याव्यतिरिक्त, पकडले गेल्यास शिक्षेचे भय, समाजात होणारी नाचक्की आणि त्या अनुषंगाने होणारे सामाजिक दुष्परिणाम ह्या गोष्टी देखील सदसदविवेकबुद्धीवर परिणाम करतात. रोखीच्या व्यवहारात देणाऱ्या-घेणाऱ्याची चूक जरी झाली तरी ती सिध्द करणे कठीणच जाते.

१) एकदा मी माझ्या बारा वर्षाच्या मुलाला शंभर रुपयाची नोट देऊन एक लिटर दुध आणायला पाठवले. दुधाची किंमत त्यावेळी २५ रुपये लिटर होती. तो दुधवाला ओळखीचा होता. त्याने मुलाला एक लिटर दुध दिले व पंचवीस रुपये परत दिले, मुलाने ७५ रुपये परत मागितले असता, "तुमने तो सिर्फ पचास रुपये दिये" असं सांगून हुज्जत घालू लागला. मुलगा रडवेला होऊन परत आला, त्याला घेऊन मी परत त्या दुधवाल्याकडे गेलो असता त्याने तेच सांगायला सुरवात केली. शेवटी कटकट नको म्हणून उरलेल्या ५० रुपयांवर पाणी सोडून परत घरी आलो. आता ह्या व्यवहारात त्या दुधवाल्याची खरोखरीच समजण्यात चूक झाली होती की त्यानी लहान मुलगा बघून फसवणूक करायचे ठरवले हे सिद्ध करणे कठीण आहे. त्या दिवसापासून कधीही कोणालाही रोखीने पैसे दिले असता ती रक्कम तोंडी सांगायला कधीच विसरलो नाही. उदा.: "भैया, ये लो सौ रुपये"
कधी कधी बँकेतून पैसे घेऊन आपण बाहेर पडलो आणि लगेच लक्षात आले की आपल्याला पैसे कमी आले आहेत व आपण परत जाऊन सांगितले तरी त्या दिवसाची कॅश टॅली झाल्या शिवाय बँकही आपल्याला पैसे देत नाही.

कॅशलेस व्यवहाराचे मला आलेले दोन अनुभव इथे शेअर करू इच्छितो.
१) माझ्या माहितीतील एका गृहस्थाने इथे अमेरिकेत एक ग्रोसरी स्टोर विकत घेतले. दुकानात येणारे कस्टमर त्यांना हव्या त्या वस्तू घेऊन रजिस्टरवर आले की हे गृहस्थ समोर असलेल्या कस्टमरच्या एकूण रंगरूपाकडे बघून एखादा ग्रोसरीचा आयटम दोनदा मारत असे. उदा.: एकच ब्रेड घेतला असेल तरी तो जिन्नस दोनदा दाखवायचा. बहुतेक सर्व कस्टमर सामान आणि रिसीट घेऊन निघून जात, जर एखाद्या कस्टमरने रिसीट नीट पाहिली व दुकानातून बाहेर पडायच्या आधी चूक निदर्शनास आणली तर साळसूदपणे, "I am sorry" म्हणून ते दोनदा चार्ज केलेले पैसे परत करायचे. दिवसाच्या शेवटी असे लबाडीने कमावलेले २०-२५ डॉलर्स तो सहज घेऊन जायचा. आणि हे सर्व त्या गृहस्थानेच मला सांगितले.

२) एकदा माझ्या क्रेडीट कार्डावर ३५० डॉलर्सचा फ्रॉड झाला, क्रेडीट कार्ड कंपनीने लगेच माझे जुने कार्ड बंद केले व मला नवीन कार्ड पाठवून दिले. पण असे करताना त्यांनी फ्रॉड झालेली रक्कम माझ्या स्टेटमेंटमधून बाद केली नाही. नेहेमीप्रमाणे पुढच्या महिन्यात मी पूर्ण पैसे भरले व ही गोष्ट विसरून गेलो. ही माझी चूक होती, हलगर्जीपणा होता हे मला मान्य आहे, पण ते घडण्यामागे तो 'कॅशलेस व्यवहार' होता हे ही एक कारण असावे. जवळजवळ सहा महिन्यांनी एकदा स्टेटमेंटस फाईल करत असता ही गोष्ट माझ्या ध्यानात आली, सहा महिन्यांनी क्रेडीट कार्ड कंपनीकडे ते पैसे परत मागणे मला प्रशस्त वाटेना त्यात ते मिळतील ह्याची खात्री देखील नव्हती. तरी प्रयत्न करायला काय जातं असं म्हणून फोनवर बोलणी केली. आणि आश्चर्य म्हणजे माझे पूर्ण ३५० डॉलर्स मला परत मिळाले. ह्यात क्रेडीट कार्ड कंपनीची चूक झाली होती, त्यांचा फसविण्याचा उद्देश नव्हता त्यामुळे 'कॅशलेस व्यवहार' होता म्हणूनच सहा महिन्यांनी का होईना तो सिद्ध करता आला.

माझ्या स्व:ताच्या ह्या अनुभवांवरून मी तुमच्या निरीक्षणाशी सहमत आहे.

कॅशलेसमुळे भ्रष्टाचार कमी झाला तरी फसवणुकीचे मार्ग आणि शक्यता अजून वाढू शकतील याविषयी काय?
कॅशलेस मुळे भ्रष्टाचार कमी होईल असे नाही तर भ्रष्ठाचार शोधून काढणे सोपे जाईल. मूळ मानवी स्वर्थी वृत्ती बदलत नाही तेंव्हा जुने मार्ग बंद झाले तरी लोक नवे नवे मार्ग शोधून काढणारच. तेंव्हा भ्रष्टाचाराचे मार्ग वाढणार नाहीत तर फक्त बदलतील. ( जुने बंद होऊन नवे सुरु होतील) त्यामुळे जर भ्रष्टाचाराला शिक्षा तात्काळ झाली तरच भ्रष्ठाचार कमी होईल. यासाठी तपास संस्था पोलीस आणि न्यायसंस्था अधिक पारदर्शक आणि कार्यक्षम करणारे गरजेचे आहे.

कॅशलेस = अदृश्यता / तुलनात्मक बेफिकीरी as compared to cash transaction. दृष्टीआड सृष्टी attitude.
कॅशलेस > COD (COD is costlier than cashless in most of the cases)
ऑनलाईन = जास्त पोहच / स्केल + अनामिकता/ अदृष्यता / Out of direct physical reach ----> Easier to cheat

मी थोडा विचार करत होतो. की स्वतःच्याच पैशाच्या बाबतीत फक्त डोळ्याला दिसत नाही म्हणून माणूस बेफिकिर होइल का? माझ्या मते अजून एक मुद्दा विचारात घ्यायला हवा-

एखाद्या व्यक्तीकडे हातात असलेली रोख रक्कम ही सहसा खात्यातील रकमेपेक्षा कमी असते. ती हातातून गेली की शिल्लक राहिलेली रोख रक्कम कमी होते. म्हणजे समजा, मला शंभर रुपये खर्च करायचे आहेत आणि हातात दोनशे रुपये रोख आणि डेबिट कार्डच्या खात्यात दहा हजार रुपये शिल्लक आहेत. आता जर मला रोखच द्यायची असेल, तर मी दहा वेळा विचार करीन, कारण माझी शिल्लक रोख रक्कम एकदम निम्मी होणार आहे. कार्डवरून शंभर रुपये खर्च करताना मी अगदीच विचार करणार नाही!! कारण त्यातून शंभर गेले तरी भरपूर रक्कम शिल्लक राहिलेली असेल!

माझा असा अनुभव आहे, की जेव्हा केव्हा माझ्याकडे खात्यात कमी आणि हातात रोख रक्कम जास्त होती(!), तेव्हा मी कार्ड वापरताना जास्त विचार करायचो!! (पण अशा वेळा कमी होत्या हेही खरं! )

समजा तुमच्या इमारतीच्या पाण्याची मोटर बंद पडली. आता खालच्या टाकीत कितीपण पाणी असो, घरातलं पाणी तुम्ही जपूनच वापरताल!!! पुन्हा मोटर चालू झाल्यावर मनसोक्त (भसाभस!) पाणी वापरल्यावर कसा आनंद झाला असेल आठवून बघा....

आवडला. 'प्रेडिक्टेबली इरॅशनल'ची (हे शीर्षक बर्‍याचशा जालचर्चांनाही लागू पडावे म्हणा!) वाचायच्या यादीत भर घातली आहे.

सहज होणारी, कुठलाही वाईट हेतू नसताना केली जाणारी अगदी छोट्या स्वरूपाची ऑनलाईन पायरसी (इ-पुस्तके किंवा चित्रपट/मालिका जालावर अनधिकृतपणे वाचणे/पाहणे/उतरवून घेणे) हीदेखील बहुधा याच स्वरूपाच्या 'दृष्टीआड सृष्टी'त मोडावी.

विपुलतेमुळे वस्तूचे उपयोगित्व कमी होते. वस्तूपासून मिळणारा आनंदही कमी होतो. वस्तूला क्षुल्लकत्व येते. त्यामुळे वस्तू हरवली/ चोरीला गेली तरी हळहळ वाटत नाही आणि उलट्या बाजूने आपण कुणाची तरी वस्तू हिरावली/ लुबाडली तरी अपराधी वाटत नाही पण रोकडीची विपुलता असताना दुसऱ्याचा एक रुपयासुद्धा उचलताना मात्र खंत वाटते हे निरीक्षण रोचक वाटले.

लेखाच्या आशयाशी सहमत आहे.
लेख वाचताना १० वर्षांपूर्वी अर्धवट वाचलेल्या एका पुस्तकाचे स्मरण झाले. पुस्तक आहे स्पीड ऑफ ट्रस्ट.

रोख रकमेऐवजी इलेक्ट्रॉनिक माध्यमांतून मोठ्या प्रमाणात पेमेंट्स होऊ लागल्यास मनी लाँडरींगसारख्या प्रकारांची व्याप्ती वाढेल असे मला वाटते.