ललिताचं लळित

एक प्राचीन नाट्यप्रकार लळित

लळित हा भारतीय संस्कृतीतील एक प्राचीन नाट्यप्रकार असून महाराष्ट्र शब्द कोशात लळित शब्दाचे खालीलप्रमाणे स्पष्टीकरण केल्याचे आढळते. १) नवरात्रादि उत्सवाच्या शेवटच्या रात्री उत्सवदेवता सिंहासनाधिष्ठित झाले असे समजून वासुदेव, दंडीगण इ. ईेशरभक्तांची सोंगे आणली जातात व तो सोंगे स्वसंप्रदायानुरुप देवतेला प्रसाद मागून मग तो सभासदांना वाटला जातो. २) उत्सव प्रसंगातसोंगे आणून नाटकाच्या प्रवेशाप्रमाणे खेळ केला जातो. डॉ. कुमार स्वामींच्या मतानुसार लळित शब्द हा लीला या शब्दावरुन तयार झाला असावा. ते असे म्हणतात- महाराष्ट्रातील संतांनी कृष्णलीलेचे अभंग गायले आहेत. त्यापूर्वी महानुभाव पंथातील परंपरासुध्दा कृष्ण भक्तीने ओतप्रोत भरली आहे. त्यावरुन उत्सवाच्या प्रसंगी लळित करण्याची प्रथा फार प्राचीन असल्याचे आढळते. महाराष्ट्राच्या शिल्पकलेत कृष्णलीलेच्या दर्शनावरुन कृष्णलीलेची सोंगे केली जात असावी असे वाटते. भारतातील विविध प्रांतातील नाटकांमध्ये खूप साम्य आढळून येते. उदा. मथुरेची ब्रजविहार परंपरा, बंगालची कृष्णलीला नाट्ये, कर्नाटकी भागवत नाटके आणि महाराष्ट्राची लळिते यांमध्ये मोठ्या प्रमाणात साम्य असल्याचे दिसते. प्राचीन काळातील लळिते कशी केली जात याविषयी सांप्रत काहीच माहिती उपलब्ध नाही. परंतु लळिताचा मूळ उद्देश वेदान्तोपदेश हा होता व त्यामध्ये करमणुकीसाठी काही सोंगे आणण्यात येत. धार्मिक उत्सवाच्या शेवटी हौशी मंडळी हा कार्याम करीत असत. त्यामध्ये करमणूक म्हणून छडीदार, भालदार, चोपदार, वासुदेव, दंडीगण, गोंधळी, वाघ्या-मुरळी, बहिरा, मुका, आंधळा इ. पंचवीस-तीस सोंगे आणून खेळ करीत. त्यात दशावतारांची लीलासुध्दा दाखविली जाई. लळिताचा शेवट सामान्यपणे रामाकडून रावणाचा वध करण्यात होई. पात्रांची सजावट अर्थातच ओबडधोबड असे. हिलालामध्ये सरकी घालून किंवा मशाली पेटवून त्याच्या उजेडात हे खेळ होत असत. एकोणिसाव्या शतकाच्या सुरुवातीला विष्णुदास भावे यांनी सुरु केलेली नाटके ही बरीचशी लळिताशी मिळती जुळती असत. त्यावरुन असा निष्कर्ष काढता येतो की आधुनिक मराठी रंगभूमीचा जन्म हा लळितामधून झाला असावा. लळिताचा रंगमंच साधारणतः एक ते दीड फूट उंचीच्या बाकांवर फळ्या टाकून तयार केला जाई. त्याचा आकार सुमारे १२ बाय १२ फूट असा असून रंगमंचाला पडदा नसे. रंगमंचाच्या एका बाजूला साथवाले बसत. सूर धरणारी मुले मागे बसत. पात्रांची ये-जा दुसर्‍या बाजूने होत असे. प्रथम मुले धृपद गातात, नंतरसूत्रधार येऊन गणपतीचे स्तवन होते. मध्येच विदूषक येतो सूत्रधाराशी विनोद घडतात. त्यानंतर सूत्रधाराची बायको येते दोघांचे द्वंदगीत होते. नंतर लळितातील मुख्ये पात्रे येतात. हिंदी मिश्रित मराठीतले संवाद घडतात. मध्यरात्री सुरु झालेले लळित पहाट उजाडेपर्यंत रंगते. लळितामध्ये एकनाथांची भारुडे साभिनय म्हणून विनोद निर्माण केला जातो.

आंतरजालावरून साभार.