कवितेपासून कवितेपर्यंत....प्रवाह कवितेचा.

सुरेख आढावा !!

लेखन आवडले.

कवितेचा शतकांतून प्रवास मस्त वर्णन केलात सर!
'पंत काव्य' हे नाव मोरोपंतामुळे; तर 'तंत काव्य' हे नाव साथीला असलेल्या तुणतुण्यामुळे आलं असावं का?

दिव्य तो काव्यप्रवास!

लेख आवडला सर.

"मराठी दिन २०११" मि.पा.वर साजरा करावा ही कल्पना संपादक मंडळाने स्वीकारली आणि श्री.धमाल मुलगा यानी एक छान आवाहन करून ती मूर्त स्वरूपात इथे आणली, त्यातील सर्वात सुंदर पुष्प म्हणजे डॉ.दिलीप बिरुटे सरांचे "कविता" महात्म्य. कविश्रेष्ठ कुसुमाग्रज यांच्या जन्मदिनालाही साजेसे असे कवितेवर लिखाण येणे अत्यंत गरजेचे होते आणि ते 'मराठी'च्याच एका प्राध्यापकांनी करावे हे उचितच म्हणावे लागेल.

"...कवितेच्या बाबतीत कवितेला अनेकदा विविध आरोपांना सामोरे जावे लागले आहे..."

~ सरांच्या या विधानात तथ्य असले तरी ते प्रामुख्याने कवितेतील नवनवीन प्रयोगांना उद्देश्यून आहेत आणि अगदी 'रविकिरण मंडळा'च्या स्थापनेपासूनच त्या त्या काळातील कवींनी सहन केले आहे. माधव जुलिअनसारख्या संवेदनशील (आणि प्रयोगशीलसुद्धा) कविला अत्रे नावाच्या मुलुखमैदान तोफेपासून झालेला त्रास सर्वश्रुत आहे (त्यातही कवितेच्या प्रयोगांना विरोध म्हणून त्यांच्या खाजगी आयुष्याला वर्तमानपत्री रूप देऊन माधवरावांना पुणे सोडायला लावणे हे देखील नवकवितेवर झालेल्या आरोपाचे फलच होय.) पण हा झाला इतिहास....जो अनेकविध रुपाने मांडता येऊ शकेल...पण कवितेवर होत असलेल्या आरोपांची विकृती दूर होण्यासाठी मराठी वैचारिक प्रज्ञेची मूसच बदलणे आवश्यक आहे. महाविद्यालनीन पातळीवर भाषांच्या क्रमिक पुस्तकांतदेखील कवितेमधील नवीन प्रयोगांना किती स्थान दिले जाते हा तर एक संशोधनाचा विषय होईल. इलेक्ट्रॉनिक माध्यमाचे फायदे अचाट असतील पण कविता आणि भाषा अभ्यासकांच्या दृष्टीने मोठा तोटा कुठला झाला असेल तर 'सत्यकथा' व्यासपीठाचे निधन. मी 'अकाली' म्हणणार नाही, पण भागवतांनी प्रयोगशील साहित्यिकांचा हक्काचा खटाववाडीचा रस्ता ज्या दिवशी बंद केला त्याचवेळी 'कवितेतील नूतन प्रयोगांचे' दिवे मंदावून गेले, ते कायमचेच. [याला अपवाद असतील, पण ते "नियमाला अपवाद असतात...' हे वचन सिद्ध करण्यापुरतेच.]

सरांच्या लेखात "दलित कविते"तून प्रकटलेला वेदनेचा हुंकार आलेला दिसत नाही. ७० च्या आगेमागे पॅन्थरच्या माध्यमातून कवितेतील रम्योत्कटवादी काव्यदृष्टी मराठीतून लुप्त झाली आणि तिला लाभली धगधगीत अशा सामाजिक विषमतेची किनार. त्यामुळे कवितेची सैध्दांतिक तपासणी करायची झाल्यास निव्वळ "संतकाव्य" ते 'रोमँटिसिझम' इतकाच प्रवास अभ्यासकाच्या नजरेत पुरेसा होणार नाही. 'जालिय' कवितेचा उल्लेख लेखात आलेला आहे, आणि त्या धाटणीच्या कवितांचा अभ्यास करण्याची वेळदेखील लवकरच येईल इतके ते विश्व अनुभवसंपन्न झाले आहे. भाषावृद्धी संदर्भात जर विचार करायचा म्हटल्यास इंटरनेटमुळे उद्योगधंद्याला जितके व्यापक व्यासपीठ मिळाले आहे तितके साहित्य संसाराला आजतरी व्यापक म्हणावे असे स्वरूप आले नसल्याने अमुक एकाच्या किंवा एकीच्या कवितेतील अभिव्यक्ती किती सखोल आहे हे (दुर्दैवाने) मर्यादित स्वरूपातच चर्चिले जात आहे. पण आज ना उद्या ही स्थिती बदलण्याची सुचिन्हे दिसत आहेत. त्यामुळे उद्याचे काव्य आणि त्याची समाजाप्रती बदललेली दृष्टी समजण्याची मानसिक तयारी या घडीला झाली आहे, हे जालावर पसरत असलेल्या काव्यप्रतिभेतून निश्चित जाणवते.

मराठी भाषा दिनानिमित्य "कविता" या विषयावर इथे चर्चा झाली तर ते भाषेच्या समृद्धीचे प्रतिक मानले जावे.

एका अविट गोडीच्या विषयाचा समावेश येथे केल्याबद्दल डॉ.बिरुटेसरांना मनःपूर्वक धन्यवाद !

इन्द्रा

लेखाची मांडणी आणि एकंदर आढावा आवडला.

आता काही बारीक मतभेदाचे मुद्दे.

पंडितांसमोर विशिष्ट असा श्रोतुवर्ग होता. पंडित जरासे पुराणिक पद्धतीचे होते आणि त्यांना धनिकांचा आश्रय होता. राजे रजवाड्यांच्या आश्रय असल्यामुळे पुराणे सांगणे हा त्यांचा व्यवसाय होता जरासा फावला वेळ मिळाला की काव्यरचना करायची. पंडित कवींनी समाजमनाचे रंजन करायचा विडाही जरासा उचलला होता. असे असले तरी पंडितांचे लेखन मात्र संस्कृत महाकाव्यांवर पोसलेले असायचे. संस्कृत साहित्यातील रस,अलंकार,वृत्त यांचा या पंडितांना भारी नाद. उच्चभ्रू समाजातील संस्कृततज्ञ, पंडितवर्ग आणि उच्च अभिरुची असलेल्या लोकांच्या अपेक्षा पूर्ण करणारे काव्य सादर केले. 'प्रगल्भ' लोकांसाठी केलेले साधारणतः त्यांचे लेखन होते. असे म्हटले तर वावगे ठरू नये.

या भागात तथ्यांशाच्या दृष्टीने वस्तुतः मतभेद असण्यासारखे काही नसावे. निदान, माझा या विषयात काही अभ्यास नसल्याने यातील तथ्यांशाच्या बाबतीत याहून वेगळे असे काहीच म्हणू इच्छीत नाही.

मात्र एक सामान्य निरीक्षण येथे नोंदवावेसे वाटते.

पंडितांसमोर 'विशिष्ट असा श्रोतृवर्ग' होता हे बहुधा पटण्यासारखे आहे. पंडितांचे लेखन संस्कृत महाकाव्यांवर पोसलेले असायचे, आणि संस्कृत साहित्यातील रस,अलंकार,वृत्त यांचा या पंडितांना भारी नाद होता, हे निरीक्षणही बहुधा योग्यच असावे. तसेच, त्यांचे काव्य हे समाजातील तथाकथित उच्चभ्रू वर्गाच्या, पक्षी संस्कृततज्ज्ञ, पंडितवर्ग आणि अन्य तथाकथित उच्च अभिरुची असलेल्या लोकांच्या अपेक्षा पूर्ण करण्यास सक्षम असावे, याबद्दलही वाद घालण्यासारखे काही नसावे.

मात्र, पंडितांसमोरील 'विशिष्ट अशा श्रोतृवर्गा'तील सर्वच जण (किंवा बहुतांशसुद्धा) हे संस्कृततज्ज्ञ (किंवा संस्कृतातील जाणकार किंवा संस्कृत थोडेबहुत समजणारे), पंडित, तथाकथित उच्चभ्रू, तथाकथित उच्च अभिरुची असलेले किंवा 'प्रगल्भ' असावेत, याबद्दल साशंक आहे. वैयक्तिक पातळीवर, या 'विशिष्ट अशा श्रोतृवर्गा'बद्दलच्या बालपणीच्या स्वल्पनिरीक्षणाशी आणि बुजुर्गांकडून मौखिक परंपरेने कानावर पडलेल्या गोष्टींशी याचा फारसा मेळ बसत नाही.

त्याहीपुढे जाऊन, 'प्रगल्भता' आणि समाजातील एखाद्या विशिष्ट वर्गाचे सदस्यत्व (त्यातसुद्धा विशेष करून जन्मसिद्ध सदस्यत्व) यांचा काही आपोआप संबंध असावा असे वाटत नाही. आणि 'अभिरुचीची उच्चता' म्हणजे नेमके काय, याबद्दल बहुधा एकमत नसावे.

त्यामुळे, फारतर, या 'विशिष्ट अशा श्रोतृवर्गा'च्या पारंपरिक आवडीनिवडींशी मिळतेजुळते काव्य या पंडितकवींनी केले (आणि त्याहून व्यापक श्रोतृवर्ग त्यांच्या कक्षेबाहेर होता), इथवर म्हटल्यास बहुधा सहमती होऊ शकेल. मात्र त्याचा श्रोतृवर्गाच्या अभिरुचीच्या उच्चतेशी, पांडित्याशी, संस्कृतच्या ज्ञानाशी किंवा प्रगल्भतेशी लावलेला आपोआप संबंध काही पटला नाही. (भ्रूच्या उच्चतेशी संबंधही तितकासा पटला नाही, पण काही अंशी समजू शकतो. शेवटी भ्रू ही काय, जितकी ठेवावी तितकी उच्च किंवा नीच राहू शकते. त्याचा पांडित्य, प्रगल्भता, ज्ञान, अभिरुचीचा प्रकार वगैरेंशी संबंध असण्याची पूर्वअट तर नसतेच, आणि त्यांच्याशी ताळमेळ असण्याची अपेक्षा तर नसतेच नसते. भ्रूची पातळी हा स्वभावतः एक स्वयंघोषित प्रकार आहे.)

खूप सुंदर आढावा घेतला आहे कवितेचा.
लेख अतिशय सुंदर झाला आहे पुन्हा पुन्हा वाचण्यासारखा. :)
अभिनंदन!

प्रा. साहेबांचा लेख आणि त्यावरील अभ्यासपूर्ण प्रतिक्रिया ही खास मेजवानीच आहे असे म्हटल्यास वावगे ठरणार नाही.

खरे तर मिपाचा कट्टा व्हावा असे माझ्या मनात होते आणि हा लेख वाचल्यानंतर हा कट्टा व्हावा आणि मिपा चे एक वेगळेच अंग आपल्या लोकांना दिसावे अशी भावनाही मनात चमकून गेली.

अशा प्रस्तावित कट्ट्यावर प्रासाहेब आणि इतर लोकं कविता आणि त्याचा रसास्वाद घेत आहे असे चित्र तरळत आहे.

( स्वप्नाळू आणि काव्यप्रेमी) कलंत्री

एवढ्याशा छोटेखानी लेखात आपण बर्‍याच मुद्यांना स्पर्श केला आहे.
आवडला लेख.

"...संगणकीय काळातील शब्दांचा भडीमार असलेल्या कविता, इंग्रजी शब्दांच्या अतिरेक असलेल्या कविता, पाश्चात्य कल्पना, तेच ते दु:खानुभव सांगणारी कविता...."

~ सर, 'कवितेवरील आरोप' यामध्ये तुम्ही वरील छटांना प्राधान्याने स्थान दिले आहे, तरीही "कविते" ची शुद्धता टिकविण्याच्या चारचौघांच्या प्रयत्नांचाच तो एक भाग होता/आहे असे मानले तर हे दिसून येईलच की केवळ 'हौस' वा 'चूष' म्हणून कवितेच्या रचनेत इंग्रजी शब्दांचा आणि भन्नाट उपमांचा अतिरेक कुणी करत असेल तर ते कोणत्या पातळीपर्यंत स्वीकारणीय आहे हा देखील एक वादाचा मुद्दा आहेच आहे.

मर्ढेकरांनी काय थोडे प्रयोग केले होते काय? पिपांत मेलेले उंदिर तर सोडूनच द्या, पण "बेकलायटी", "फलाट", 'थ्रू" गाडी, कुल्फीमलईवाला, चिमट बाटल्या...इत्यादी त्या काळी डोक्याला भिरभिरी आणणारे शब्द प्रयोग....इतकेच काय पण 'वाह्यात माझी वावडी..." या अत्यंत गाजलेल्या कवितेत तर ते म्हणतात, "शेत ओकी ढेकळा...." सारखे धगधगीत रूपक वापरून नांगरटीला एक रोखठोक प्रमाण दिले ते किती समकालिकांच्या पचनी पडले असेल? पण त्यांचा जो समाज अभ्यास होता....त्याला आपण मानले तर मग त्यांच्यावर झालेले 'अ‍ॅब्सर्ड्टी' चे आरोप वृथा वाटावेत असेच आहे. दि.पु.चित्रे, मनोहर ओक आणि अरुण कोलटकर यानी काय कमी प्रयोग केलेत? अरुण आणि नामदेवरावांच्यावर तर स्वतंत्र धागे इथे निघणे आवश्यक आहेत, इतकी त्यांची महती आहे. पण म्हणून सरसकट भाषेत आणलेल्या प्रयोगाचे स्वागत केलेच पाहिजे असे नाही. कविच्या भूमिकेशी तादात्म्य पावण्याची प्रक्रिया ही कविता समजून घेण्याचा एक प्रकार आहे....ज्या विषयावर वा ज्या घटनेवर त्या कवितेतील भाषेचे प्रयोजन आहे तो विषय वा घटना तुम्हाला मला परिचित असेल तरच भाषेतील ती तोडमोड वा नवता आपल्या पचनी पडू शकेल. पण इतरांचाही विचार केलाच पाहिजे. 'भोपाळ कांडावर' त्या त्या वेळी प्रसिद्ध झालेल्या शेकडो कवितातील मूठभर तर कविता आज आपल्या जवळ आहेत का? नाही, कारण एकच....ती वेदना समजावून सांगण्यासाठी वापरल्या गेलेल्या प्रतिमा इतक्या ठिसूळ होत्या की, कविने कोणत्या उद्देशाने तिचे प्रयोजन आपल्या रचनेत केले असावे असेच सतत वाटत राहते. उदा....त्या कांडावरील दोन ओळी रविवारच्या वर्तमानपत्राच्या ललित आवृत्तीतून....मला आठवतात तशाच देत आहे :

"दे श्वास मला ऑक्सिजन, घुटमळत आहे कार्बनमध्ये
उद्याचा दिस जरी नाही मजला, पण होप्स ठेवतो कुपीमध्ये..."

काय समजते यातून? काय प्रसंग...काय ती घटनेची दाहकता....आणि कशासाठी 'होप्स' ? कसली ती कुपी? ... मग अशावेळी ती कविता (?) भोपाळ वायू दुर्घटनेवर आहे म्हणून डोक्यावर घ्यायची का? असे असेल तर दुर्बोधता + छ्चोरपणा याच्याशिवाय आरोप व्हायचेच असले तर आणखीन किती आणि कुठले होत राहतील? तरीही भिन्न भिन्न स्वरूपाचे त्या त्या काळात आरोप होत गेले म्हणून तर कविता जगत आली आहे असे माझे मत आहे.

पु.शि.रेगे यानीदेखील काय कमी प्रयोग केले? पण ज्या ज्या वेळी केले त्या त्या वेळी त्यानी मराठी भाषेला नवनवीन अलंकारांचे आंदण दिले आहे. स्त्रीच्या देहाचे वर्णन करताना ते लिहितात :

"सतेज तुझे बोलणे-चालणे
सुकुमार खेळे अंगी नव्हाळी....
क्षणभर वाटे
अपूर्व जणून हिमसेक हा
स्वच्छ, निरागस, तेजाळ, विश्रब्ध..."

इथे कविची ना नैतिक ना अनैतिक दृष्टी....त्यांच्यावर असला आरोप होऊच शकत नाही. रेग्यांच्या कविमनातील पुरुष स्त्रीकडे एक 'स्त्री' म्हणूनच पाहतो आणि मग तिथे अश्लिलतेचा आरोप होणे हे त्या कविवर अन्यायकारक ठरते. 'हिमसेक' ची प्रतिमा तर अतुलनिय अशीच आहे.

तुम्ही म्हणता तसे संगणकीय घडामोडीमध्ये नवनवीन शब्दांच्या जडणघडणीला खूप वाव आहे, पण म्हणून उगाच "तुझ्या हार्ड डिस्कमध्ये माझ्या दिलाचा प्रोग्राम व्हायरस फ्री राहिल काय?" ही कोणत्या प्रयोगाची जातकुळी?. रेग्यांनी "झनन-झांजरे....ठिबक-ठाकडे....बहर-बावरे" या नादवंत शब्दांना जन्म दिला होता. प्रयोगाच्या दृष्टीने या प्रयोजनाला निश्चित असा अर्थ नसेलही, पण त्यातील गेयता मोहवून टाकते.

फार सुंदर आहे हा विषय...!!

इन्द्रा

मराठी कवितेच्या जन्मापासून ते आत्तापर्यंतच्या प्रवासाचा धावता आढावा एकदम आवडला.

रे.ना.वा.टिळक, कवी विनायक, बालकवी, गोविंदाग्रज, बी, ते आजच्या नवकवीपर्यंत अनेक कवींची नावे आता टंकावे लागतील.

यात राहीले असे म्हणायला म्हणून उद्देश नाही, पण "अशिक्षित" असलेल्या बहिणाबाईंनी देखील स्वत:च्या काव्यातून विचार करायला लावला.

या शिवाय अजून एक कवि/कवयत्रींचा प्रकार आहे. त्यांची काव्ये कायम निनावीच आणि मर्यादीत वर्तुळातच राहतात - मंगलाष्टके, डोहाळे आणि पाळणे लिहीणारे. काहीवेळेस जुन्याच काव्यपंक्तीत नावे अक्षरशः "फाइंड अँड रिप्लेस" केलेली असतात. पण काही मंगलाष्टके, डोहाळे आणि पाळणे हे मात्र खरेच स्वतंत्र काव्य प्रकार असतात.

जाता जाता एक प्रश्नः

शिवछत्रपती, सवाई माधवराव, भाऊसाहेब पेशवे, हे शाहिरांच्या लेखणीचे विषय झाले.

यातील सवाई माधवराव शाहीरांच्या लेखणीचे विषय का आणि कसे झाले यासंदर्भात काही माहिती मिळाली तर आवडेल.

धन्यवाद! आढावा आवडला. काही कवितांवरून बिरुटेसरांनी असेच अधून मधून लिहावे ही विनंती.

सुंदर लेखन!
मस्त!!

मराठी कवितेचा संक्षिप्त आढावा घेणारा लेख आवडला.
शिवाय अनेकांचे (विशेषतः इंद्रराज यांचे) प्रतिसादही अभ्यासपूर्ण आहेत. तेही आवडले.
प्रयोगाबाबत म्हणाल तर आपल्या शरदिनी (मंदार जोगळेकर-भडकमकर मास्तर-)अभ्यंकर यांची कविता कशी वाटते? :)

सुरेख लेख. आढावा आवडला.

लेख अतिशय आवडला ...
मनापासुन एकदम ...

त्यावरील प्रतिक्रिया ही खुपच सुंदर ..अप्रतिम..
विशेष इंद्राजीम्ची पहिली प्रतिक्रीया छानच.

अवांतर : सध्याचे नवकवी पाहिले की कधीतरी वाटते येव्हडी प्रतिभा .. येव्हडे शब्दसामर्थ्य क्वचितच मिळते काही जनांना.
पण स्पर्धेच्या या जगात हे नवकवी गर्दीत अनोळखीच राहतात ..
काही वेळेस त्यांच्या कविता नीट नसतील ही, पण प्रोत्साहनपर आपल्या रिप्लयमधुन नक्कीच त्यांना प्रेरणा मिळेल..
आणि नक्कीच, हे लिखान करणारे भाषा समृद्ध करताना, त्याच्यामध्ये आपल्या पामराचे ही थोडे हातभार लागले आहेत हा आनंद सर्वांना मिळेलच मिळेल ..

नानबाशी सहमत :)

प्रा.डॉ. सुरेखच आढावा घेतला आहेत. खुप आवडले.
आता लिहिते व्हाच !

अवांतर :- आंतरजालावर एका वेगळ्याच विश्वातला सवितेपासून कवितेपर्यंतचा प्रवास आठवला ;)

चांगला लेख लिहिला आहे बिरुटे सरांनी. अतिशय माहितीपूर्ण

हा धावता आढावा म्हणजे मेजवानीपूर्वीचे क्षुधावर्धक असल्यासारखा.

प्रत्येक काळावरती काही कवितांमधील कडवी मासल्यादाखल घालून उत्तम लेखमाला करता येईल. सरांनी आणि काही अन्य चौफेर वाचकांनी मनावर घ्यावे, ही विनंती.