भ्रष्टाचार आणि सामान्य व्यक्ती. काय धोरण असावे?

मित्रा.. लाच मागणे, घेणे यामागे अडवणूकच असते. द्यायची तर द्या नाहीतर काही हरकत नाही, मी तरीही करतो तुमचं काम वेळेतच.. असं कोणी म्हणत नाही. तसं म्हटलं तर कोण पैसे देणार?

त्यामुळे लाच घेणे हा जबरदस्तीचा व्यवहार आहे. त्या केसमधे लाच देणार्‍याची काही चूक नाही.

पण सक्रिय भ्रष्टाचार, अर्थात आपण कोणालातरी अप्रोच होऊन आपल्याला अ‍ॅप्लिकेबल नसलेला लाभ /पुरस्कार / जमीन / सवलत मिळावी म्हणून ऑफर देऊ करणे हा सरळसरळ दुरित आहे.

त्याखेरीज अन्यत्र म्हटल्याप्रमाणे विनापावती व्यवहारातून छोट्या पॅकेटसमधे पण खूप मोठा काळा पैसा उभा राहतो.

मी खाली काही प्रश्न देतो. त्याची स्पेसिफिक उत्तरे सर्वांनी इथे किंवा मनाशी दिल्यास हे स्पष्ट होईल.

१) हॉटेलमधे / रिजॉर्टमधे रूम घेताना रिसेप्शनवरचा मॅनेजर म्हणाला की साहेब रिसीट हवी असेल तर साडेतीनशे जास्त पडतील. सर्व्हिस टॅक्स. तर अशा वेळी आपण काय म्हणाल ?

अ."राहू दे हो रिसीट. काय करायचीय ती मला?"
ब."नाही नाही. मला रिसीट हवी. तीही रीतसर, एसटी नंबरसहित. (आणि तुम्हीसुद्धा सरकरला हा टॅक्स भरलाच पाहिजे बरं का मॅनेजरसाहेब. हे मनात)"

२) क्रेडिट कार्ड स्वाईप केलेत तर दोन टक्के सर्व्हिस चार्ज पडेल साहेब, असे कोणी म्हटले (असा चार्ज केवळ कार्ड वापरले म्हणून लावता येत नाही) त्यापेक्षा कॅशच द्या ना साहेब.. ("कॅश" चा अध्या‍हृत अर्थ बेहिशेबी पैसा)

तर आपण काय म्हणता / म्हणाल.

अ. कार्ड स्वाईप करण्यासाठी असे पैसे एक्स्ट्रा घेता येत नाहीत. मी "व्हिसा" कडे तुमची तक्रार करीन.
ब. ठीक आहे. करा कार्ड स्वाईप
क. जवळचे एटीएम कुठे आहे. कॅशच देतो च्यायला..

३) तुम्ही फ्लॅट विकता आहात. फ्लॅटची मार्केट किंमत तीस लाख आहे. तर

अ.तुम्ही समोरच्या पार्टीसोबत केलेल्या सेलडीड /अ‍ॅग्रीमेंट मधे बरोब्बर तीस लाख लिहिलेले असतात.
ब त्यात पंचवीस लाख लिहिलेले असतात आणि रजिस्ट्रारसमोर पंचवीसच बोलायचं असं सगळ्या संबंधितांना सांगितलेलं असतं. उरलेले पाच लाख तर टोकन घेतलंय यार.. "कॅश"मधे.

४) तुम्ही फ्लॅट खरेदी करता आहात. (रिसेलमधे) त्यामुळे काही बिल्डर म्हणतात तशी १००% चेक पेमेंट सुविधा इथे नाही. मूळ मालक म्हणतो की चाळीस लाख कागदावर आणि दहा लाख हातात. अशा वेळी तुम्ही काय म्हणाल

अ. ठीक आहे. जशी तुमची इच्छा. करतो अरेंज.
ब. नको मला असे डील. शंभर टक्के रक्कम कागदावर दाखवा नाहीतर राहू दे. क्षमस्व. (फ्लॅट आवडलेला आणि बाजारभावापेक्षा थोड्याशा कमीच किंमतीत मिळत असला तरी)

मी काळा पैसा म्हणजे केवळ भ्रष्टाचारी मार्गाने मिळवलेला पैसा असे गृहीत धरतो. लाच देणे हा गुन्हा आहे हे मला मान्य. पण केवळ स्वखुषीने दिली तर. इतरवेळेस त्याला गुन्हा मानावे असे मला वाटत नाही.

उदाहरणच द्यायचे तर लाच न दिल्यामुळे अडकलेले अनेक पासपोर्ट्स मला महिती आहेत. लाच दिल्यानंतरच काम झाले. काही केसेस मध्ये लाच न देताही झाले. इथे लाच न द्यावी लागलेला माणूस म्हणेल की लाच न देता काम होते म्हणजे लाच देणारे गुन्हेगार. ते मला मान्य नाही.

गविंचे क्रेडिट कार्डचे उदाहरण मला मान्य नाही. क्रेडिट कार्डवरच्या बिलासाठी २% जास्त पडतील अश्या उघडउघड पाट्या कैक दुकानात दिसतात. त्यांना काय २% जास्त द्यायचे काय? त्यापेक्षा रोखीने केलेला व्यवहार बरा पडतो. पावती घेतली की झाले.

पेट्रोल पंपावर पावतीसाठी थांबण्या ऐवजी पेट्रोल भरुन सटकणे बरे पडते. हा भ्रष्टाचार आहे असे मला वाटत नाही.

आजकाल बर्‍याच फ्लॅट्सचे सौदे मूळ किंमतीवर होतात. बिल्डर्सदेखील कॅश मागत नाही आहेत. त्यामुळे कालांतराने हा प्रॉब्लेम कमी होइल असे वाटते,

ज्याच्या कडे कौशल्य, कर्तब, शक्ती किंवा बुद्धी असते, आणि परिश्रम करण्याची तयारी असते, तो मनुष्य आपल्या कर्तबगारीवर पैसे मिळवतो. स्वतःचे इमान व स्वतःचा धर्म विकुन नव्हे. थोड्याशा पैशासाठी, आत्मा विकुन आपल्या स्वतःला व आपल्या घरच्या लोकांना सामोरं जाता येणार नाही. प्रत्येक लाचखोर माणसापाठीमागे नेहमी त्याचे हवरट कुटूंबं असते. लाचखोरी करुन कोणाला असे म्हणुन टाळता पण येत नाही की दुस-यानी मला लाच घ्यायला लावली - कारण लाच घ्यायची का नाही हे ठरवणारे शेवटी आपण स्वतःच असता व हा निर्णय आपला स्वतःचाच असतो. जो लाच खातो व देतो तो आपल्या राष्ट्राचा शत्रू ठरतो, मग तो किती का इतरवेळेला राष्ट्रप्रेमाचा आव आणुदे. जो लाच घेतो व लाच देतो तो पापी व राष्ट्रद्रोही असतो.

ब-याच वेळेला लाच घेणे किंवा देणे हे स्पर्धेतून उत्पन्न होते. म्हणजे धंद्यात होणारी प्रगती लाच खाऊन किंवा देऊन दुस-या पेक्षा जास्त लवकर होते.

हे काही सत् युग नाही. सगळेच येथे संत होऊ शकत नाहीत. व्यवस्था अशी पाहिजे की अराजक माजता कामा नये.

हल्ली चुक झाल्यावरच्या पश्चातापाची नैसर्गिक भावना असते ती बोथट होऊ लागली आहे. पहिली चोरी करताना कदाचित चोराला चुकचूकल्या सारखे होत असेल. पण पहिली चोरी करुन काहीच झाले नाही तर त्याला अजून एक कराविशी वाटेल. हळू हळू चटक लागेल व मग चोरी साठी चोरी करायला लागेल. ह्यालाच मग जाणिव बोधट होणे म्हटले जात असेल.

माझ्या सासर्‍यांची गावाला शेतजमीन आहे. नव्या कुळकायद्याचा फायदा घेऊन एक गावगुंड त्या जमिनीवर आपला हक्क सांगतोय. त्यासाठी त्याने गावच्या तीन "प्रतिष्ठित व्यक्तीची" पत्र ग्रामपंचायतीला दिली आहेत. पोलीस तक्रार करून या प्रतिष्ठित व्यक्तीना पोलीसानी चौकशीला बोलावलं, तेव्हा त्या गुंडाला घाबरून आम्ही अशी पत्रं दिली असं या प्रतिष्ठित व्यक्ती सांगतायत. त्यांच्यात गावचा पोलीस पाटील सुद्धा सामील आहे.

आता या गुंडाने मामलेदार कचेरीत आपले नाव कूळ म्हणून लागावे यासाठी अर्ज दिलाय. जरी जमिनीचं टायटल क्लिअर आहे, आणि आजपर्यंत कुठेही या माणसाची कूळ म्हणून नोंद झालेली नाही, तरी केस आमच्या बाजूने निकालात काढण्यासाठी मामलेदार १२०००/- रुपये मागतोय. नाहीतर दर महिन्याला केससाठी फेर्‍या माराव्या लागतात, त्यासाठी माझ्या नवर्‍याला गोव्यातून गावाला जावे लागते, त्याचा खर्च आम्ही विचारात घेत नाही, कारण एवीतेवी आईवडिलांसाठी तो गेलाच असता. पण सगळ्यानाच नाहक मनस्ताप आहे.

या परिस्थितीत आम्ही काय करावं? मामलेदाराला पैसे देऊन कटकट मिटवून टाकावी, की आणखी भानगडी करून हा गुंड सगळी जमीन घशात घालील याची वाट पहावी? आजतरी माझ्या सासर्‍यांच्या वयाचा मान ठेवून पोलीस त्यांची बाजू घेतायत, पण उद्या पैसे खाऊन ते बाजू बदलणार नाहीत कशावरून?

या मूर्खासारख्या कूळकायद्याला विरोध कोणीच कसा करत नाही? उद्या कोणीही गावगुंड २/४ लोकाना हाताशी धरून कुठचीही जमीन घशात घालू शकेल, नव्हे, अशा केसेस होतच असतील, इथे माझे सासरे गावात रहातात आणि सारा भरून नीट पावत्या आणि सातबाराचे उतारे घेतात म्हणून हे सगळं कळलं. पण जे लोक गावात रहात नाहीत त्यांच्या जमिनी हातातून गेल्यानंतर त्याना कळत असेल. हा सरकारने स्पॉन्सर केलेला भ्रष्टाचार नाही का?

या क्षेत्रात टेबलच्या दोन्ही बाजुनं काम केलेलं आहे करतो आहे, पण एक निश्चित,भ्रष्टाचार निपटुन काढला तर तुम्ही आणि मी आपण सगळॅच सुखानं जगु शकणार नाही हे खरं आहे मान्य करा किंवा करु नका. ही समांतर अर्थव्यवस्था फार फार मजबुत आहे तिला संपवणं सोडाच हलवणं पण फार फार अवघड आहे. अगदि या सिस्टिमच्या प्रत्येक घटकानं जरी ही सिस्टिम तोडायचं ठरवलं, जे फार सोपं आहे तरी ते होणार नाही. आणि माझ्या मते ह्या सिस्टिमना संपुन चालणार नाही, आग के लिये पानी का डर बने रहेना जरुरी है| ही भ्रष्टाचाराची सिस्टिम संपवली ना तर शिष्टाचाराची सिस्टिम फार माजेल जगात आणि तिला आवर घालणं जास्त अवघड होईल.

प्रश्न भ्रष्टाचार करण्याचा, ही बाब फक्त पैशाभोवती फिरत नाही हिला अनेक पैलु आहेत. जेंव्हा मला घरातला संगणक वापरण्यासाठी माझ्या मुलानं गेम खेळ्णं सोडुन द्यावं म्हणुन त्याला टिविवर कार्टुन बघायची परवानगी देतो तेंव्हा ते पण लाच देणंच असतं, जेंव्हा माझी बायको मला आवडणारी भाजी करुन संध्याकाळी घरी जेवण करण्याऐवजी बाहेर जेवायला जायचा घाट घालते तेंव्हा ते पण लाच देणंच असतं, हाच प्रकार जेंव्हा मी घरी जाताना गजरे घेउन जातो तेंव्हा. आम्हाला दोघांना रजा काढुन पोराला सांभाळावं लागु नये म्हणुन आम्ही माझ्या आईला जास्त त्रास होणार नाही याची काळजी घेतो. तेंव्हा पण हा भ्रष्टाचार असतो.

नोकरीच्या ठिकाणी केला जाणारा (स्वखुषीने) करावा लागणारा ( साहेबाच्या / सहका-याला वाचवण्यासाठी) किंवा करवला जाणारा(साहेबाच्या भितिने, कारण वर्षाच्या शेवटी तोच माझ्या वार्षिक अहवालावर सहि करणार आहे, मला पगार वाढ किंवा पदोन्नती त्यावरच मिळणार आहे,) भ्रष्टाचार ही बाब वेगळी. त्यावर वेगळी चर्चा करेन.

जेंव्हा मला घरातला संगणक वापरण्यासाठी माझ्या मुलानं गेम खेळ्णं सोडुन द्यावं म्हणुन त्याला टिविवर कार्टुन बघायची परवानगी देतो तेंव्हा ते पण लाच देणंच असतं, जेंव्हा माझी बायको मला आवडणारी भाजी करुन संध्याकाळी घरी जेवण करण्याऐवजी बाहेर जेवायला जायचा घाट घालते तेंव्हा ते पण लाच देणंच असतं, हाच प्रकार जेंव्हा मी घरी जाताना गजरे घेउन जातो तेंव्हा. आम्हाला दोघांना रजा काढुन पोराला सांभाळावं लागु नये म्हणुन आम्ही माझ्या आईला जास्त त्रास होणार नाही याची काळजी घेतो. तेंव्हा पण हा भ्रष्टाचार असतो.

हा भ्रष्टाचार कसा हे मला कळलं नाही. ही तर सामान्य देवाणघेवाण झाली. तुम्हाला संगणक हवा आहे, मुलाला संगणक किंवा कार्टून पाहण्याची परवानगी चालेल. तुम्ही परवानगी देता आणि संगणक घेता. हा सामान्य व्यवहार आहे. आता समजा तुम्ही आणि मुलाने ठरवलं आहे की तुम्ही संगणक वापरताना त्याने शांत बसावं या कामासाठी तुम्ही त्याला एक चॉकोलेट देणार. जेव्हा ते चॉकोलेट घेऊनही मुलगा तुम्हाला शांतपणे संगणक वापरू देत नाही तेव्हा तो भ्रष्टाचार. आणि असा भ्रष्टाचार केल्याबद्दल मुलाला फटका मिळणार की हा भ्रष्टाचार आवश्यक आहे म्हणून आणखी एक चॉकोलेट?
बायकोचा आणि तुमचा अलिखित करार आहे की रोज बायकोने घरी स्वयंपाक करायचा आणि तुम्ही ऑफिसचे काम. या करारात बायकोच्या सुट्ट्यांबद्दल काहीच बोलणे नाही. मग एक दिवस सुट्टी घेताना बायकोला अपराधी वाटणे आणि त्यापोटी तुमच्या आवडीची भाजी करणे हा भ्रष्टाचार?
तुमच्या मुलाची काळजी आईने घेणे आणि तिची काळजी तुम्ही घेणे हा सामान्य व्यवहार. तुमच्या मुलाचा सांभाळ तुमची आई प्रेमाने करते आणि तरीही तुम्ही तिची काळजी केली नाही तर तो भ्रष्टाचार (मिळालेल्या मोबदल्याचे काम न करणे). तसंच तुम्ही आईची काळजी घेता पण त्या बदल्यात ती तिचे कर्तव्य करत नसेल तर तो भ्रष्टाचार.
मिळालेल्या फायद्याचा मोबदला देणे हा भ्रष्टाचार नाही पण कामाचा ठरलेला मोबदला मिळाला तरी काम न करणे हा भ्रष्टाचार आहे.

लाच मागायची पद्धत "वरुन" सुरु झाली आहे आणि आता ती अगदी गवताच्या मुळी पर्यन्त पोहोचली आहे.
त्यामुळे भ्रष्टाचार कमी करावयाचा असेल तर तो ही "वरुन "च बन्द व्हायला हवा. सामान्य माणूस आपोआप बंद करेल.

भ्रष्टाचाराच्या बागुलबुव्याला धोपटणे ही एक वीरश्रीयुक्त गोष्ट असते. मग साप साप म्हणून भुई का धोपटली जाईना. स्वतःला बदलवणे, कुठल्याही प्रलोभन-दडपणाला बळी न पडता कर्तव्यपालनाची वाट एकाकीपणे चालत राहाणे यात कसली आली आहे इरेसरी आणि शौर्य (आणि ग्लॅमर,प्रसिद्धी)?ते तर अगदी शामळू काम!
आणि गंमत अशी की अशा या एकांड्या शिलेदारांना कुणी अनुयायी वा समर्थकच नसतात!