कुलदैवत!

कुणाकडे 'भारतीय संस्कृतीकोश' असल्यास त्यात धागा लेखकाच्या प्रश्नांची उत्तरे मिळाल्यास पहाणे अधिक उत्तम असावे. (मराठी विशकोश, केतकरांचा महाराष्ट्रीय कोश, अथवा मराठी विकिपीडियावर धागा लेखकाच्या प्रश्नांची उत्तरे पहिल्या शोधात मिळाली नाही. इंग्रजी विकिपीडियावर कुलदेवता विषयावर लेख त्यातून कुलदेवतेची संकल्पना काश्मिर ते कन्याकुमारी आहे आणि विवीध प्रदेशात मानल्या गेलेल्या काही कुलदेवतांची नावे एवढी मर्यादीतच माहिती आहे)

क्वोरा वरील या प्रश्नोत्तर धाग्यातील पहिले उत्तर जरासे अधिक माहिती देणारे म्हणवता येऊ शकेल पण त्यात संदर्भांचा अभाव आहे. क्वोरावरील उत्तरा नुसार कुलदेवता संकल्पनेचा उल्लेख वेदात (बहुतेक ऋग्वेदात) नसावा रामायणाच्या प्रक्षीप्त समजल्या जाणार्‍या उत्तरखंडात कुलदेवतेचा उल्लेख येतो असे क्वोरातील उत्तरावरून दिसते. (रामाच्या विवाहाचा वाल्मिकी रामायणातील प्रसंगवर्णन पुन्हा तपासून पहाण्यास हरकत नसावी असे मला वाटते. ) पण तसे क्वोरातील उत्तरातील मांडणी प्रथमदर्शनी (संपूर्ण नव्हे पण ) बर्‍यापैकी स्विकार्य वाटते.

महाभारतात पांडवांच्या तीर्थयात्रेचा उल्लेख असावा पण कुलदेवतेचा उल्लेख वाचल्याचे आठवत नाही.

हिंदू संस्कृती काळाच्या ओघात अनेकविध परंपरानी उत्क्रांत होत गेलेली संस्कृती आहे, माझ्या व्यक्तिगत अंदाजा नुसार भारतात आज प्रमुख समजल्या जाणार्‍या अद्वैती वैदीकतेच्या प्रसारापुर्वी भारतभरातील व्यक्ती, परिवार , समुह, आणि गावांच्या अनेकविध इष्ट देवता असल्या पाहिजेत . पौराणिक आणि किर्तनकारांकडून पौराणिक कथांचा प्रचार केला जात असताना स्थानिकांच्या सद्य देवता नाकारून नव्या देवता लादण्यापेक्षा स्थानिकांच्या सद्य देवतांना एखाद्या देवतेचा अवतार ठरवणे सोपे होते, सध्याच्या परंपरा बाळगून पौराणिक कथेतील नव्या देवता स्विकारणे भक्तश्रोत्यांनाही सोपे होते. ( स्थानिक देवतातील बळी प्रथा असलेल्या देवता नाकारण्याचे ठळक प्रयत्न ब्राह्मण पौराणिकांकडून काही प्रमाणात झाले तरी असे प्रयत्न सर्वत्र स्विकारले गेले असे नसावे त्यामुळे मेसाई सारखी महाराष्ट्रातील मागे पडलेली देवता काही कुटूंबांची कुलदेवता म्हणून टिकुन असल्याचे दिसते)

व्यक्ती, परिवार , समुह, आणि गावांच्या ज्या काही इष्ट देवता असतील त्यातील प्रसन्न होणार्‍या नवसाला पावणार्‍या देवतांचे महात्म्य वाढत असावे आणि नवीन देवता स्विकारल्या जाताना पारंपारीक देवतांना कुलदेवतेचे स्थान मिळत असावे. काही वेळा स्थलांतरामुळेही कुलदेवता दूर असू शकते. तर दुसरीकडे कुलगुरुंनी सांगितले अथवा ऐकीव विश्वासावरुन एखाद्या दूरच्या देवतेचा वसा घेतला (आणि नवसाला पावली) की तिथे न जाताही विश्वास वाढत असेल.

काळाच्या ओघात विभाजीत झालेल्या एकाच कुळाच्या काही कुटूंबात एक कुलदेवता तर दुसर्‍या कुटूंबात दुसरी कुलदेवता असेही दिसून येते . याचे कारण एकतर हाय मोर्टेलिटी रेट मुळे जगलेल्या लहानमुलांना आपल्या पुर्वजांची मूळ कुलदेवता ठाऊक नसणे , किंवा कुटूंबातील काही व्यक्त्तीत तारुण्याच्या काळातील अश्रद्धेने मूळ कुलदेवता आठवणीच्या बाहेर जाणे आणि मग एखादी वेगळीच देवता कुलदेवता म्हणून स्विकारली जाणे असेही होत असावे.

असो या निमीत्ते जराशी धागा जाहीरात

* मुर्तीपुजेचे स्वॉट अ‍ॅनालिसीस
* मंदिर या शब्दाची व्युत्पत्ती काय आहे ?
* तुमच्या घरच्या देवघरातील मुर्ती, टाक, देवक, तांदळा इत्यादींची माहिती हवी

हे बहुतेक शिवाजीच्या / पेशव्यांच्या काळात झाले असणार. निरनिराळ्या पदांवर नेमून जमिनी इनामे देऊन कारभार पाहण्यासाठी पाठवल्यावर ते लोक तिकडची ग्रामदेवता भजु लागले असणार. त्याकाळी जाऊन येऊन चाकरी करण्याची पद्धत नव्हती. ग्रामदेवतेच्या उत्सवाला देणगी देणे, सहभाग करणे हे वतनातील मुख्य लोकांना करावेच लागते. ती देवता त्या लोकांच्या वारसाची कुलदेवता झाली.
या अगोदर प्रत्येक घराण्यात पंचायतनापैकी एका देवाची पुजा मुख्य असायची. त्यामुळे दोन दैवते झाली.
पण आता नवीन वारसांनी त्यांच्या गावातील नवीन कुलदेवता ठरवली तर काळानुरूप काहीच चुकीचे नाही. अमेरिका,युके,ओस्ट्रेलियातून इकडे येऊन कोल्हापूर, अंबेजोगाइ, जेजुरी, बदामिला जाण्यापेक्शा तिकडेच सोय करावी.

विषय रोचक आहे. अशा दृष्टीने विचार केला नव्हता.

कंजूस यांचं मत (वतन, उपजीविका यांच्या परिसरात असलेली दैवतं भजणे) पटतं आहे. इतर चर्चा वाचायला आवडेल.

माझ्या माहितीनुसार वेगवेगळे प्रकार आहेत..
1. स्थलांतर करताना मूळ देवता आणि तिचे स्थान ना सोडणे. यात चित्पावनांची अंबेजोगाई जशी कुलदेवता आहे तसे. स्थलांतर होऊन शतके लोटली तरी कुलदेवता बदललेली नाही. देवीच्या बाबतीत हे प्रामुख्याने दिसून येते, कारण महाराष्ट्र भागात शक्तीपीठे 3 १/२ च आहेत, आणि बहुतांश लोकांची कुलदेवता तीच असते.
२. दळणवळणाच्या अभावामुळे स्थानिक तुल्यबळ देवता स्वीकारणे. हे विशेषतः देवांच्या बाबतीत झालेले आहे. (पुल्लिंगी). सामान्यपणे जवळ असलेले एखादे शंकराचे स्थान स्वीकारणे वगैरे वगैरे. यामध्ये सहसा देव बदलत नाही, म्हणजे शंकर तर शंकर/मल्हारी, विष्णू तर विष्णू वगैरे.
३. अट घालून देवता स्वीकारली जाणे - काही वेळेस एखाद्या भागात रोजगार हवा असेल तर तेथील स्थानिक देवता कुलदेवता स्वीकारण्याची अट घातली जात असे. यामध्ये माझ्या माहितीत गणपतीपुळे आहे. पूर्वी तिथे स्थानिक होताना गणपतीला देव म्हणून स्वीकारण्याचे अट असायची, असे ऐकून आहे. त्या पंचक्रोशीत दुसरा देव नाही.
४. मूळ कुलदेवतेची नवीन ठिकाणी प्रतिष्ठापना करणे - हे मी आर्यदुर्गा या देवीच्या बाबतीत पाहिले आहे. वेगवेगळ्या कुटुंबांची देवता एकाच , आर्यदुर्गा, पण कधी कणकवली ची, कधी राजपुरची वगैरे असे आहेत.

यामध्ये स्थानदेवता आणि ग्रामदेवता येत नाही. त्यांना मान देणे अपेक्षितच आहे. कोणत्याही कार्यारंभापूर्वी जर संकल्प ऐकला तर इष्टदेवता(कार्याची इष्ट देवता), कुलदेवता, वास्तुदेवता, स्थानदेवता आणि ग्रामदेवता असा क्रम असतो.

असो

एक जरा ताणलेली कल्पना अशी की काही बाबतीत खाजगी देवस्थान, देऊळ असून पुजारी कुटुंबाने स्थलांतर केलं आणि जाताना देव सोबत घेऊन गेले / नवीन गावी प्रतिष्ठापना केली असं झालं असणं शक्य आहे का?

रा ची ढेरे यांची पुस्तके संदर्भात उपयुक्त ठरतील.