विदाऊट अ ट्रेस - २ - स्टार टायगर आणि स्टार एरीयल

Without A Trace 2 - Star Tiger and Star Ariel

१९४८ सालचा जानेवारी महीना..

पोर्तुगालची राजधानी असलेल्या लिस्बन इथल्या विमानतळावर नेहमीप्रमाणे प्रवाशांची लगबग सुरु होती. नुकत्याच आटपलेल्या दुसर्‍या महायुद्धात पोर्तुगालचा सत्ताधारी सालाझारने जर्मनी आणि दोस्त राष्ट्रांकडून येणार्‍या दडपणांना बळी न पडता पोर्तुगाल तटस्थ राखण्यात यश मिळवलं होतं. महायुद्धात तटस्थ राहील्याप्रमाणे युरोपातल्या इतर राष्ट्रांप्रमाणे पोर्तुगालला युद्धाची झळ बसली नव्हती. त्यातच लिस्बन हा पोर्तुगालमधला सर्वात मोठा आंतरराष्ट्रीय विमानतळ असल्याने देशोदेशीचे - मुख्यतः युरोपातले प्रवासी इथे मोठ्या प्रमाणावर दिसत होते.

लिस्बनच्या या विमानतळावर ब्रिटीश साऊथ अमेरीकन एअरवेज या कंपनीचं प्रवासी विमान क्युबामधल्या हॅवाना इथे निघण्याच्या तयारीत होतं. दुसर्‍या महायुद्धानंतर रॉयल एअरफोर्समधून बाहेर पडलेल्या काही पायलट्सनी ब्रिटीश लॅटीन अमेरीकन एअरलाईन्स ही कंपनी स्थापन केली होती. याच कंपनीचं पुढे रिटीश साऊथ अमेरीकन एअरवेज (BSAA) असं बारसं करण्यात आलं होतं. युरोपातून अटलांटीक महासागर ओलांडून कॅरेबियन बेटं आणि दक्षिण अमेरीकेतल्या देशांमध्ये प्रवासी वाहतूक करण्याच्या दृष्टीने ब्रिटीश ओव्हरसीज एअरवेज कॉर्पोरेशनचा भाग असलेल्या या कंपनीची स्थापना करण्यात आली होती. या मार्गावर प्रवासी संख्येत सतत होत असलेली वाढ आणि तुलनेने थेट विमानसेवेचा अभाव याचा फायदा घेण्याचा कंपनीचा हेतू होता. १९४६ च्या मार्च महिन्यापासून बीएसएएने या मार्गावर प्रवासी वाहतूक सुरु केली होती.

लिस्बन विमानतळावर हॅवानाला जाण्याच्या दृष्टीने ६८८ ट्यूडर मार्क ४ हे अ‍ॅव्हरो जातीचं विमान तयार होत होतं. बीएसएए पाशी मुख्यतः अ‍ॅव्हरो प्रकारातली ट्यूडर, यॉर्क आणि लँकेस्ट्रीयन या वर्गातली विमानं होती. दुसर्‍या महायुद्धात गाजलेल्या ब्रिटीश लँकेस्टर बाँबर विमानाची ही प्रवासी आवृत्ती. लिस्बनहून निघाल्यावर अ‍ॅझोर्स बेटावरल्या सॅन्टा मारीया इथे इंधन भरण्यासाठीचा टेक्नीकल स्टॉप होता. अ‍ॅझोर्स सोडल्यावर थेट बारा तासांनी बर्म्युडा आणि तिथून पुढे हॅवाना असा विमानाचा प्रवासमार्ग होता. ट्यूडर मार्क ४ जातीचं ६८८ क्रमांकाचं विमान हे तसं नवीन होतं. ४ नोव्हेंबर १९४७ मध्ये आपल्या पहिल्या 'टेस्ट फ्लाईट' नंतर एकूण ५७५ तास प्रवास केल्याची विमानाच्या लॉगबूकमध्ये नोंद होती. त्यात अटलांटीक ओलांडून दक्षिण अमेरीकेत केलेल्या उड्डाणांचाही समावेश होता.

स्टार टायगरच्या जातीचं ट्यूडर विमान

कॅप्टन ब्रायन मॅकमिलन हा स्टार टायगरचा मुख्य पायलट होता. त्याच्या मदतीला कोपायलट आणि फर्स्ट ऑफीसर सिरील एलीसन, रेडीओ ऑपरेटर रॉबर्ट 'टकी' टक आणि रिलीफ पायलट डेव्हीड कॉल्बी हे त्याचे सहाय्यक होते. त्यांच्याखेरीज निकोल्स आणि क्लेटन हे दोन स्ट्यअर्डस् होते. विमानात एकूण २५ प्रवासी होते. त्यापैकी एक होता दुसर्‍या महायुद्धात गाजलेला दोस्त राष्ट्रांचं सैन्य नॉर्मंडीला उतरवण्यात महत्वाचा सहभाग असलेला आणि सरदारकीने गौरवण्यात आलेला हिरो एअर मार्शल सर आर्थर कनिंगहॅम!

कनिंगहॅम आणि इतर प्रवासी लिस्बनहून निघण्याच्या तयारीत आरामात आपापल्या सीट्सवर बसले होते. परंतु विमानाचा कॅप्टन मॅकमिलन याच्या सूचनेवरुन सर्वांना पुन्हा विमानतळाच्या प्रवासीकक्षात आणण्यात आलं. विमानाच्या एका इंजिनमध्ये काही तांत्रिक दोष निर्माण झाला होता. सुमारे अडीच तासांनी हा दोष दूर करण्यात तंत्रज्ञांना यश आल्यावर अखेर दुपारी बारा वाजण्याच्या सुमाराला स्टार टायगरने लिस्बनच्या रनवेवरुन हवेत झेप घेतली. २८ जानेवारी १९४८!

विमानाचा पहिला स्टॉप होता अझोर्स बेटावरल्या सॅन्टा मारीया इथे. अ‍ॅझोर्स बेटं ही ज्वालामुखीपासून बनलेली असून उत्तर अटलांटीक महासागरात पोर्तुगालच्या पश्चिमेला सुमारे ८५० मैल आणि न्यू फाऊंडलंडच्या ईशान्येला १२०० मैलांवर आहेत. स्टार टायगरचा इथला स्टॉप हा बर्म्युडापर्यंतच्या पुढच्या टप्प्याच्या दृष्टीने आवश्यक ते इंधन भरुन घेण्यापुरता ७५ मिनीटांचा टेक्नीकल हॉल्ट होता. परंतु अझोर्स विमानतळावर कॅप्टन मॅकमिलनला पुढच्या प्रवासाच्या दृष्टीने हवामान अत्यंत प्रतिकूल असल्याची बातमी मिळाली. रात्री उशिरापर्यंतही हवामान सुधारण्याची चिन्हं न दिसल्याने मॅकमिलनने सॅन्टा मारीया इथे रात्रीचा मुक्काम करुन सकाळी बर्म्युडाकडे प्रयाण करण्याचा निर्णय घेतला.

२९ जानेवारीच्या सकाळीही हवामानात फारशी सुधारणा नव्हती. दुपारी बाराच्या सुमाराला पावसाचा जोर कमी झाला खरा, परंतु अद्यापही जोरदार वारे वाहतच होते. मॅकमिलनने वार्‍याचा जोर कमी झाल्यावर दुपारी साडेतीनला सँटा मारीया रनवेवरुन बर्म्युडाच्या दिशेने हवेत झेप घेतली. बीएसएएच्याच लँकेस्ट्रीयन विमानाने मॅकमिलनच्या अगोदर बर्म्युडाच्या दिशेने उड्डाण केलं होतं. या विमानाचा पायलट फ्रॅंक ग्रिफीन याने रेडीओ संदेशाद्वारे मॅकमिलनला हवामानाबद्दल संदेश देण्यास होकार दिला होता. उंचावरुन वाहणारे जोरदार वारे टाळण्याच्या हेतूने ग्रिफीन आणि मॅकमिलन यांनी नेहमीपेक्षा बर्‍याच कमी उंचीवरुन - केवळ २००० फूट उंचीवरुन मार्गक्रमणा करण्याचा निर्णय घेतला होता.

सॅन्टा मारीया सोडल्यापासूनच स्टार टायगर जोरदार पावसाच्या आणि वार्‍याच्या तडाखात सापडलं. ग्रिफीनचं लँकेस्ट्रीयन सुमारे २०० मैल पुढे निघून गेलं होतं. परंतु अनुभवी वैमानिक असलेल्या मॅकमिलनने तशा वादळा-पावसांतूनही कौशल्याने दोघांमधलं अंतर सुमारे १०० मैलांपर्यंत भरुन काढण्यात यश मिळवलं. पुढचे सुमारे नऊ तास दोन्ही विमानं बर्म्युडाच्या दिशेने मार्गक्रमणा करत होती. ग्रिफीन - मॅकमिल्न आणि बर्म्युडा विमानतळाच्या रेडीओ ऑपरेटरमध्ये संदेशांची सतत देवाणघेवाण सुरु होती. पाऊस कमी झाला असला तरी अद्याप जोरदार वारे वाहतच होते. स्टार टायगरने सॅन्टा मारीया सोडल्याला एव्हाना दहा तास होत आले होते.

३० जानेवारी - रात्री १.२६

स्टार टायगर ग्रिफीनच्या विमानाच्या दीडशे मैल मागे होतं. ग्रिफीनच्या नॅव्हीगेटरने बर्म्युडाच्या रेडीओ ऑपरेटरला आपलं स्थान निश्चित करण्याच्या दृष्टीने विचारणा केली. रेडीओ ऑपरेटरकडून मिळालेल्या रिडींगनंतर काही गणितं केल्यावर आपलं विमान गेल्या तासाभरात ठरलेल्या मार्गापासून सुमारे ६० मैल दक्षिणेला भरकटल्याचं त्याच्या ध्यानी आलं. जोरदार वार्‍यांचा हा प्रताप होता.

एखाद्या विमानाच्या मार्गात काही अडचण उद्भवली तर त्या विमानाला दुसर्‍या विमानतळाकडे वळवलं जातं. परंतु हे एका विशिष्ट वेळेपर्यंतच शक्यं असतं. वैमानिकांच्या परिभाषेत या वेळेला पॉईंट ऑफ नो रिटर्न (PNR) असं म्हटलं जातं. मात्रं एकदा ही वेळ निघून गेली की मूळ मार्गावरुन प्रवास करत आपलं लक्ष्यं गाठण्यावाचून गत्यंतर नसतं. बर्मुडापर्यंतच्या प्रवासात काही अडचण उद्भवलीच असती तर स्टार टायगरला कॅनडातल्या न्यू फाऊंडलंड इथे वळवण्याची मूळ योजना होती. परंतु सॅन्टा मारीया सोडल्यावर गेल्या दहा तासांपासून हवेत असलेल्या स्टार टायगरने पॉईंट ऑफ नो रिटर्न ओलांडल्याने आता न्यू फाऊंडलंडच्या दिशेने न वळता बर्म्युंडा गाठण्यावाचून पर्याय नव्हता.

पहाटे २.००

स्टार टायगरचा नॅव्हीगेटर सिरील एलीसनने बर्म्युडाच्या रेडीओ ऑपरेटरशी आपलं नेमकं स्थान निश्चित करण्याच्या दृष्टीने संपर्क साधला. बर्म्युडाहून मिळालेल्या रिडींगवरुन ग्रिफीनच्या लँकेस्ट्रीयनप्रमाणे आपलं विमानही बर्म्युडाच्या दिशेने न जाता दक्षिणेला खुल्या समुद्रावर भरकटलं असल्याची त्याला कल्पना आली. काही गणन केल्यावर त्याने बर्म्युडा गाठण्याच्या दृष्टीने मॅकमिलनला नवीन मार्ग आखून दिला. मॅकमिलनने त्या दिशेला विमान वळवलं, पण त्या बाजूला विमान वळताच तुफार पावसाने विमानाला झोडपून काढलं! अर्थात अनुभवी वैमानिक असलेल्या मॅकमिलनला फारशी चिंता वाटत नव्हती.

पहाटे ३.००

फ्रँक ग्रिफीनने मॅकमिलनशी संपर्क साधून बर्म्युडाला पोहोचण्याची आपली वेळ ३.५६ वरुन ५.०० अशी बदलल्याची त्याला सूचना दिली. स्टार टायगर त्याच्या मागे सुमारे दीडशे मैल होतं, परंतु मॅकमिलनला फारशी चिंता वाटत नव्हती. बर्म्युडाला पोहोचल्यानंतरही तासभर उड्डाण करण्याइतपत इंधन आपल्यापाशी असल्याचं त्याने ग्रिफीनपाशी बोलून दाखवलं. बर्म्युडा विमानतळाच्या कंट्रोलशी फोनवरुन संपर्क साधण्याच्या दृष्टीने ग्रिफीनने आपली रेडीओ फ्रिक्वेन्सी बदलली.

पहाटे ३.०४

स्टार टायगरचा रेडीओ ऑपरेटर रॉबर्ट टक याने बर्म्युडाशी संपर्क साधून रेडीओ रिडींग देण्याची सूचना केली. परंतु वार्‍याचा जोर इतका होता की टकचा संदेश बर्म्युडा रेडीओ ऑपरेटरला मिळालाच नाही.

पहाटे ३.१५

रॉबर्ट टकने पुन्हा बर्म्युडाशी संपर्क साधला आणि रेडीओ रिडींग मागितलं. यावेळी मात्रं बर्म्युडाच्या रेडीओ ऑपरेटरला स्टार टायगरचं ७२ अंशाचं रिडींग मिळालं होतं. रेडीओ ऑपरेटरकडून ही माहिती मिळाल्यावर टकने हा संदेश मिळाल्याची पहाटे ५.०० वाजेपर्यंत बर्म्युडाला पोहोचत असल्याची ३.१७ ला पावती दिली.

पहाटे ३.५०

बर्म्युडाच्या रेडीओ ऑपरेटरने स्टार टायगरशी संपर्क साधण्याचा प्रयत्नं केला, परंतु त्याला कोणतंही उत्तर आलं नाही.

पहाटे ४.०५

बर्म्युडाच्या रेडीओ ऑपरेटरने पुन्हा एकदा स्टार टायगरला संदेश पाठवला, पण यावेळीही त्याला कोणतंच उत्तर मिळालं नाही.

पहाटे ४.११

फ्रँक ग्रिफीनने आपलं लँकेस्ट्रीयन विमान बर्म्युडाच्या विमानतळावर उतरवलं. उतरताना त्याला कोणत्याही अडचणींचा किंवा खराब हवामानाचा सामना करावा लागला नव्हता. बर्म्युडाला उतरल्यावर त्याला स्टार टायगरकडून तासाभरात कोणताही संदेश आलेला नसल्याची बातमी मिळाली.

पहाटे ४.४०

बर्म्युडाच्या रेडीओ ऑपरेटरने स्टार टायगरशी संपर्क साधण्याचा पुन्हा प्रयत्नं केला, परंतु याखेपेलाही त्याला कोणतंही उत्तर आलं नाही!

बर्म्युडाच्या रेडीओ ऑपरेटरने आता इमर्जन्सी सिग्नल प्रक्षेपित करण्यास सुरवात केली. गेल्या दीड तासात स्टार टायगरकडून कोणताही संदेश आला नव्हता. केवळ बर्म्युडा इथल्याच नाही तर अमेरीकेच्या पूर्व किनार्‍यावर असलेल्या न्यू फाऊंडलंड (कॅनडा), न्यू यॉर्क, केप हॅट्रस, मियामी यापैकी कोणत्याही रेडीओ स्ट्रेशनवर स्टार टायगरकडून कोणताही संदेश आला नव्हता!

पहाटे ५.००

स्टार टायगरचा रेडीओ ऑपरेटर रॉबर्ट टकच्या संदेशानुसार स्टार टायगर ५.०० वाजेपर्यंत बर्म्युडाला पोहोचण्याची अपेक्षा होती. परंतु प्रत्यक्षात विमान दूरच, साधा रेडीओ संदेशही आला नव्हता! बर्म्युडाच्या कंट्रोल टॉवरशीही विमानाकडून कोणताही संपर्क साधला गेला नाही!

बर्म्युडा इथल्या अमेरीकन विमानदलाच्या अधिकार्‍यांनी विमानाचा शोध घेण्यास आता युद्धपातळीवर प्रयत्न सुरु केले. सुमारे १० विमानांनी बर्म्युडाहून हवेत झेप घेत बर्म्युडाच्या चहूबाजूला १०० मैलांपर्यंतचा प्रदेश विंचरुन काढला. दिवसभर आणि रात्रीही शोधकार्य सुरु होतं. एव्हाना वैमानिकांच्या आणि प्रवाशांच्या जिवीताची आशा मावळली होती.

३१ जानेवारीच्या न्यूयॉर्क टाईम्सच्या पहिल्या पानावर पहिलंवहिलं विमान उडवणार्‍या राईट बंधूंपैकी ऑरव्हील राईट आणि महात्मा गांधी यांच्या मृत्यूच्या बातमीबरोबरच सर आर्थर कनिंगहॅमच्या मृत्यूची बातमी झळकली!

पुढच्या ५ दिवसांत २६ विमानांनी एकूण ८८२ तासांत सुमारे पाच लाख चौरस मैलाचा प्रदेश चाळून काढला. बर्म्युडा परिसरातलं प्रत्येक बेट चाळून काढण्यात आलं. बर्म्युडाला पोहोचल्यानंतरही स्टार टायगरमध्ये सुमारे तास-दीड तास पुरेल इतकं इंधन उरेल असा मॅकमिलनचा अंदाज होता. हे सूत्रं मनाशी धरुन अमेरीकेच्या पूर्व किनार्‍यावरील व्हर्जिनिया - केप हॅट्रस पासून ते दक्षिणेला पार प्युर्टोरीकोपर्यंत शोध घेतला गेला, परंतु व्यर्थ! विमानाचा साधा तुकडा किंवा ३१ जणांपैकी कोणाचं नखंही दृष्टीस पडलं नाही!

स्टार टायगर कोणताही मागमूस न ठेवता अदृष्यं झाल्याचं स्पष्टं होताच बीएसएएने आपल्या ट्यूडर जातीच्या उरलेल्या दोन विमानांना उड्डाण करण्यास बंदी घातली. काही आठवड्यांनी या विमानांना केवळ मालवाहतूक करण्याची परवानगी देण्यात आली, परंतु सॅन्टा मारीया इथून थेट कॅरेबियनचा मार्ग न धरता न्यू फाऊंडलंड इथे स्टॉप घेण्याचं त्यांना बंधनकारक करण्यात आलं!

ब्रिटीश सरकारने हवाई खात्याच्या मंत्र्यांच्या अध्यक्षतेखाली या प्रकरणाची चौकशी करण्यासाठी चौकशी समिती नेमली, परंतु अपेक्षेप्रमाणे या समितीच्या चौकशीतून काहीही निष्पन्नं झालं नाही. 'कोणताही निर्णायक पुरावा न मिळाल्याने स्टार टायगरचं नेमकं काय झालं याबद्दल कोणताही निष्कर्ष काढता येत नाही!' असा चौकशीचा अहवाल होता.

स्टार टाअयगरचं नेम़कं काय झालं असावं?

बर्म्युडा बेटं अमेरीकेच्या पूर्व किनार्‍यापासून सुमारे ६५० मैलांवर अटलांटीक समुद्रात आग्नेय-नैऋत्य दिशेत वसलेला २२ मैल पसरलेला द्वीपसमुह आहे. या संपूर्ण द्वीपसमुहात केवळ एकच विमानतळ होता. रात्रीच्या वेळेस बर्म्युडाच्या दिशेने येणार्‍या जहाजांना आणि विमानांना दिशादिग्दर्शन होण्याच्या हेतूने अमेरीकन नौदलाने बर्म्युडाच्या चारही दिशांना ३० मैल अंतरावरुन दिसू शकतील इतक्या प्रखर क्षमतेचे दिशादर्शक दिवे बसवलेले होते.

स्टार टायगरचा रेडीओ ऑपरेटर रॉबर्ट टककडून ३० जानेवारीच्या पहाटे ३.१७ ला आलेल्या शेवटच्या संदेशानुसार विमान योग्यं मार्गावर होतं, आणि पहाटे ५.०० वाजेपर्यंत बर्म्युडाला पोहोचणार होतं. अनुभवी वैमानिक असलेल्या कॅप्टन मॅकमिलनला त्या परिसरात बर्म्युडाव्यतिरिक्त कोठेही विमानतळ नाही याची पूर्ण कल्पना होती. तसेच रात्रीची वेळ असली तरीही बर्म्युडा परिसरात दृष्यमानता चांगली होती. अमेरीकन नौदलाने बसवलेल्या लाईट्समुळे बर्म्युडा विमानतळाकडे येण्यास मॅकमिलनला कोणतीही अडचण येण्याची शक्यता नव्हती. तसंच स्टार टायगरकडून अडचणीत असल्याचा कोणताही संदेश आला नव्हता. विमानातला रेडीओ बिघडल्याचं दर्शवणारा एकही पुरावा आढळलेला नव्हता. अशा परिस्थितीत मार्ग चुकल्यामुळे विमान भरकटण्याची शक्यता जवळपास निकालात निघते.

टकच्या ३.१७ च्या शेवटच्या संदेशाप्रमाणे विमानात अद्यापही ३ १/२ तास पुरेल इतकं इंधन शिल्लक होतं. बर्म्युडाला पोहोचण्यास दोन तास लागतील असं गृहीत धरूनही विमानात आणखीन किमान १ १/२ तास हवेत उडत राहण्याइतकं इंधन उपलब्धं होतं. अर्थात बर्म्युडाचा विमानतळ न सापडल्यास सर्वात जवळचा विमानतळ असलेल्या ५८० मैलांवरच्या केप हॅट्र्स विमानतळावर पोहोचण्याच्या दृष्टीने मात्रं हे इंधन अर्थातच अपुरं होतं. या मुद्द्याचा विचार करता एक प्रश्नं उभा राहतो तो म्हणजे टक किंवा मॅकमिलनचा विमानात उपलब्धं असलेल्या इंधनाचा अंदाज साफ चुकला तर नव्हता ना? अर्थात अनुभवी वैमानिक असलेल्या मॅकमिलनच्या बाबतीत ही शक्यता कमीच आहे.

लिस्बन इथून उड्डाण करण्यापूर्वी स्टार टायगरच्या एका इंजिनात तांत्रिक दोष निर्माण झाला होता. हा दोष दूरही करण्यात आल होता. बर्म्युडाकडे जाताना या इंजिनात पुन्हा बिघाड झाला असण्याची शक्यता नाकारता येत नव्हती. परंतु स्टार टायगरमध्ये एक-दोन नव्हे तर चार इंजिनं होती. बर्म्युडापर्यंतच्या प्रवासाच्या शेवटच्या टप्प्यात एखाद्या इंजिनात तांत्रिक बिघाड झाल्यास तीन इंजिनांवर किंवा इंधनाचा भार कमी झाल्यामुळे दोन इंजिनांवरही बर्म्युडा गाठणं अगदी सहज शक्यं होतं. एकाच वेळी तीन किंवा चारही इंजिनं नादुरुस्त झाल्याची शक्यता अगदीच कमी आहे.

जोरदार वार्‍यामुळे विमानाच्या यंत्रणेत दोष निर्माण झाला असावा अशीही एक शक्यता व्यक्तं करण्यात आली. या शक्यतेचा विचार करता समुद्रसपाटीपासून केवळ २००० फूट उंचीवरुन उडत असल्याने हवेच्या दाबात फारसा फरक पडला नसता आणि त्यामुळे प्रवाशांना कोणताही त्रास होण्याची शक्यता नव्हती. कमी उंचीवरुन उडत असल्याने जोरदार वार्‍यांमुळे विमान समुद्रात कोसळलं असावं अशीही एक शक्यता व्यक्तं करण्यात आली. समुद्रसपाटीपासून इतक्या कमी उंचीवरुन उडत असल्याने मदतीसाठी संदेश पाठवण्यासही वेळ मिळाला नसावा. ही शक्यता नाकारता येत नसली तरी बर्म्युडाच्या परिसरात जोरदार वार्‍यांची कोणतीही नोंद झालेली नव्हती. तसंच शांत वातावरणात अचानकपणे उद्भवणार्‍या वादळाचीही कोणतीही नोंद नव्हती.

सॅन्टा मारीया इथून निघताना मॅकमिलन आणि लँकेस्ट्रीयनचा पायलट फ्रँक ग्रिफीन यांनी २,००० फूट उंचीवरुन मार्गक्रमणा करण्याचा निर्णय घेतला होता. बीएसएएच्या कोणत्याही विमानाने तोपर्यंत इतक्या कमी उंचीवरुन प्रवास केल्याची नोंद नव्हती. प्रत्यक्षात २,००० फूट उंचीवरुन उडत असताना स्टार टायगरवरुन बर्म्युडा इथे आलेल्या प्रत्येक संदेशात आपण २०,००० फूट उंचीवरुन मार्गक्रमणा करत असल्याचं स्पष्टपणे नमूद करण्यात आलं होतं! बारा तासांच्या प्रवासानंतर दमल्याभागलेल्या मॅकमिलनने आपण २,००० फूट उंचीवरुन जात नसून नेहमी प्रमाणे २०,००० फूटांवरुन जात आहोत या समजुतीने बर्म्युडाच्या दिशेने खाली उतरण्यास सुरवात तर केली नव्हती? असं असल्यास मॅकमिलनने विमान सरळ समुद्रात तर उतरवलं नाही? तसं झालं असं गृहीत धरल्यास नेमकं काय घडतं आहे हे कळून कोणाला काही हालचाल करण्याची किंवा मदतीसाठी संदेश पाठवण्याची संधी मिळण्याची शक्यता कितपत होती? १९४८ च्या काळातले अल्टीमीटर अनेकदा हजार फूट अंतरापर्यंत चुकीचं रिडींग दाखवत असत. मात्रं स्टार टायगरमध्ये रेडीओ अल्टीमीटरही होता.

या उड्डाणापूर्वी दोन वेळा बर्म्युडाच्या वाटेवर असताना स्टार टायगरला इंधन कमी पडण्याची शक्यता निर्माण झाल्यामुळे न्यू फाऊंडलंडच्या दिशेने वळवण्याची वेळ आली होती. इंधनाच्या रिझर्व्ह टाकीचा कॉर्क हा प्रवासी कक्षात होता. वैमानिकांपैकी कोणाला तरी कॉकपिटमधून प्रवासी कक्षांत जावं लागणार होतं. विमान २००० फूट उंचीवरुन उडत असताना इंधन संपत आल्याचं ध्यानात आल्यास कॉर्क उघडण्यास कितीसा वे़ळ मिळणार होता?

एसएस ट्रॉबडर या व्यापारी जहाजाने फिलाडेल्फीयाजवळच्या डेलावेअर उपसागरात एक विमान खूप कमी उंचीवरुन उडत असल्याचं कोस्टगार्डला पाठवलेल्या संदेशात नमूद केलं होतं! हे विमान स्टार टायगर तर नव्हतं? तशी शक्यता जवळपास नसलीच तरीही हे विमान स्टार टायगर असलंच तर ते अमेरीकेच्या किनार्‍यावर कुठे कोसळलं होतं का? तसं असल्यास विमानची किंवा प्रवाशांची एकही खूण कशी नाही?

स्टार टायगर आणि त्यात असलेले ३१ लोक यांचं नेमकं काय झालं याचा आजतागायत उलगडा झालेला नाही!

स्टार टायगर गायब झाल्याला जेमतेम एक वर्ष होत आलेलं असतानाच...

१७ जानेवारी १९४९..

बीएसएएचं स्टार एरीयल हे ट्यूडर जातीचं मार्क ४ - G-AGRE हे विमान बर्म्युडाच्या विमानतळावर उभं होतं. या जहाजाची सॅन्टा मारीया इथून बर्म्युडाची ट्रीप पूर्ण झाली होती. पुन्हा उड्डाण करण्यापूर्वी आवश्यक त्या चाचण्या पूर्ण करुन आणि इंधन भरुन विमानाचा कॅप्टन जॉन मॅकफी पुढील सूचनांची वाट पाहत होता. विमानाचा टप्पा बर्म्युडापर्यंतच असल्याने विमानात एकही प्रवासी नव्हता.

स्टार एरीयल

स्टार एरीयल पुढील सूचनांच्या प्रतिक्षेत असतानाच बीएसएएचं लंडनहून जमेकात किंगस्टन इथे जाणारं स्टार लायन हे ट्यूडर प्रकारचंच विमान बर्म्युडाच्या दिशेने येत होतं. बर्म्युडापासून काही अंतरावर असतानाच या विमानाच्या एका इंजिनमध्ये बिघाड झाला होता. अर्थात बरंचसं इंधन वापरलं गेल्यामुळे उरलेल्या तीन इंजिनांच्या सहाय्याने बर्म्युडाच्या विमानतळावर उतरण्यास या विमानाच्या पायलटला कोणतीही अडचण आली नाही. मात्रं बर्म्युडाला इंधन भरल्यानंतर इंजिन नादुरुस्तं असलेल्या अवस्थेत जमेका गाठणं स्टार लायनच्या अर्थातच आवाक्याबाहेरचं होतं. बर्म्युडातल्या बीएसएएच्या अधिकार्‍यांच्या हाती सुदैवाने रिकामं असलेलं स्टार एरीयल उपलब्धं होतं. स्टार लायनच्या प्रवाशांना घेऊन जमेका गाठण्याची कॅप्टन मॅकफीला सूचना देण्यात आली.

जमेकाला जाणारे १३ प्रवासी आणि आपल्या सहा सहकार्‍यांसह कॅप्टन मॅकफीने सकाळी ८.४१ ला बर्म्युडा विमानतळाच्या रनवेवरुन हवेत झेप घेतली. विमानोड्डाणाच्या दृष्टीने हवामान उत्तम होतं. हवामानाचा फायदा घेण्याच्या दृष्टीने कॅप्टन मॅकफीने जास्तं उंचीवरुन (क्रूझ अल्टीट्यूड) मार्गक्रमणा करण्याचा निर्णय घेतला.

सकाळी ९.३२

कॅप्टन मॅकफीने जमेकाच्या किंग्स्टन विमानतळावर रेडीओ संदेश पाठवला. बर्म्युडाच्या विमानतळावरुन आपण सकाळी ८.४१ ला उड्डाण केलं असून दुपारी २.१० पर्यंत किंग्स्टन इथे पोहोचत असल्याचं मॅकफीने आपल्या संदेशात नमूद केलं होतं. हवामान उत्तम असून १८,००० फूट उंचीवरुन मार्गक्रमणा करत असल्याचं तसेच बर्म्युडाच्या दक्षिणेला दीडशे मैलांपेक्षा जास्तं अंतर काटल्याचंही त्याने स्पष्टं केलं होतं. या संदेशावरुन तो जमेकाच्या ३० अंश उत्तरेला होता.

सकाळी ९.४२

कॅप्टन मॅकफीचा दुसरा संदेश आला. त्यात तो ९.३७ वाजता जमेकाच्या उत्तरेला ३० अंशांवर होता. याच संदेशात त्याने आपण रेडीओ फ्रिक्वेन्सी बदलून एमआरएक्स (MRX) फ्रिक्वेन्सीवर जात असल्याची सूचना दिली होती.

"I WAS OVER 30 N AT 9.37 AM. I AM CHANGING FREQUENCY TO MRX"

हवामान उत्तम होतं. वादळाची किंवा जोरदार वार्‍याचीही कोणतीही चिन्हं दिसत नव्हती. परंतु या उत्कृष्ट हवामानातही रेडीओ संदेश पाठवण्यात अडचणी येत होत्या. अमेरीकेच्या पूर्व किनार्‍यावर आणि कॅरेबियन समुद्राच्या परिसरातल्या उड्डाण करत असलेल्या विमानांपैकी काही विमानांना वेगवेगळ्या विमानतळांवर रेडीओ संपर्कात अनेक अडचणी येत होत्या. काही वेळेस तर दहा मिनीटांपर्यंत रेडीओ संदेश पूर्णपणे बंद (Blackout) राहत होते. इतर वेळेसही रेडीओ संदेश बरेचसे अस्पष्टंच येत होते. सुमारे साडेतीन तास हा गोंधळ सुरु होता. अखेर दुपारी १.१० च्या सुमाराला पुन्हा नियमितपणे रेडीओ संदेश मिळण्यास सुरवात झाली.

दुपारी १२.२०

किंग्स्टन इथे असलेल्या बीएसएएच्या अधिकार्‍यांनी बर्म्युडा आणि बहामा बेटातल्या नासाऊ इथे संपर्क साधून स्टार एरीयलची चौकशी केली, परंतु विमानाकडून कोणताही संदेश आलेला नव्हता.

दुपारी २.३०

रेडीओ संपर्क यंत्रणा नियमित झाल्यानंतरही गेल्या दीड तासांत कोणताही संदेश न आल्याने काळजीत पडलेल्या किंग्स्टन इथल्या बीएसएए अधिकार्‍यांनी किंग्स्टनच्या रेडीओ ऑपरेटरला बर्म्युडा विमानतळाशी संपर्क साधण्याची सूचना केली, परंतु तिथेही स्टार एरीयलकडून कोणताही संदेश आला नव्हता. कॅप्टन मॅकफीने रेडीओ फ्रिक्वेन्सी बदलून MRX फ्रिक्वेन्सी पकडली होती. परंतु त्या फ्रिक्वेन्सीवरही विमानाकडून कोणताही संपर्क झालेला नव्हता!

दुपारी ३.००

किंग्स्टनच्या रेडीओ ऑपरेटरने विमानाशी संपर्क साधण्याचा प्रयत्नं केला, परंतु व्यर्थ!

दुपारी ३.२५

बहामातल्या नासाऊ विमानतळावर स्टार पॅन्थर हे बीएसएएचं ट्यूडर विमान नुकतंच उतरलं होतं. स्टार एरीयलच्या शोधार्थ या विमानाने पुन्हा उड्डाण केलं आणि स्टार एरीयलच्या मार्गावरुन बर्म्युडाची दिशा पकडली. स्टार एरीयलच्या मार्गावरुन सुमारे दोनशे मैल शोध घेतल्यावर हे विमान बहामाला परतलं. त्याच वेळेस बर्म्युडाहून अमेरीकन विमानदलाच्या विमानांनी स्टार एरीयलच्या मार्गाने जमेकाच्या दिशेने ५०० मैल अंतरापर्यंत शोध घेतला, परंतु त्यांनाही कोणताही तपास लागला नाही.

एव्हाना विमानाच्या शोधाला युद्धपातळीवर सुरवात झाली होती. १९ जानेवारीला शोधाची व्याप्ती बर्म्युडाच्या दक्षिणे ५५,००० चौरस मैलांपर्यंत वाढवण्यात आली. पुढच्या पाच दिवसांत अमेरीकन नौदलाची युद्धनौका मिसूरी, विमानवाहू नौका केर्सर्ज आणि लिट, अनेक अमेरीकन व्यापारी नौका तसेच अमेरीका, बर्म्युडा, जमेका आणि कॅरेबियन विमानांनी पुढच्या सहा दिवसांत अमेरीकेचा पूर्व किनारा, बर्म्युडा आणि कॅरेबियन बेटांच्या उत्तरेला सुमारे दहा लाख मैलाचा प्रदेश चाळून काढला, परंतु विमानाचा कोणताही मागमूस लागला नाही! २३ जानेवारीला शोधमोहीम थांबवण्यात आली.

ब्रिटीश सरकारने स्टार टायगर प्रमाणे स्टार एरीयलच्या तपासासाठी चौकशी समिती नेमली, पण स्टार टायगरप्रमाणेच स्टार एरीयलच्या समितीच्या चौकशीतूनही काही निष्पन्नं झालं नाही!

स्टार एरीयलने बर्म्युडाहून उड्डाण केलं तेव्हा हवामान पूर्णपणे अनुकूल होतं. कॅप्टन मॅकफीने आपल्या संदेशात स्पष्टपणे तसं नमूद केलं होतं. तसंच स्वच्छ हवामानात अचानकपणे उद्भवणार्‍या वादळाची (Clear Air Turbulence) कोणतीही शक्यता नव्हती. तशी कोणतीही नोंदही कोणत्याही रडार स्टेशनवर झाली नव्हती. विमानाच्या मार्गावर १०,००० फुटांपेक्षा जास्तं उंचीवर एकही ढग नव्हता.

स्टार एरीयलने बर्म्युडाहून उड्डाण करण्यापूर्वी विमानाची पूर्ण तपासणी करण्यात आली होती. विमानात कोणताही तांत्रिक दोष आढळलेला नव्हता. कॅप्टन मॅकफी हा अत्यंत अनुभवी वैमानिक होता. बर्म्युडा ते जमेका या मार्गावर त्याने अनेकदा विमानोड्डाण केलं होतं. मॅकफीचा रेडीओ ऑपरेटरसुद्ध त्याच्याप्रमाणेच अनुभवी होता. मॅकफीप्रमाणेच त्यानेही अनेकदा या मार्गावर प्रवास केला होता. तसेच भर दिवसा स्वच्छ हवामानात विमानाची दिशा चुकण्याची शक्यता जवळपास नव्हतीच!

९.४२ वाजता पाठवलेल्या आपल्या शेवटच्या संदेशात कॅप्टन मॅकफीने MRX फ्रिक्वेन्सी पकडत असल्याचं नमूद केलं होतं. एअर कमोडोर व्हर्नन ब्राऊनच्या मते मॅकफीने बर्म्युडाच्या किनार्‍यापासून दोनेकशे मैलांपेक्षा कमी अंतरावर असताना ही फ्रिक्वेन्सी पकडण्यात काहीशी घाई केली होती. बर्म्युडाच्या विमानतळाशी संपर्कात राहून जमेकाजवळ पोहोचल्यावर MRX फ्रिक्वेन्सीवर किंग्स्टनशी संपर्क साधणं संयुक्तिक होतं.

अर्थात मॅकफीने MRX (सेकंदाल ६५२३ किलोसायकल) फ्रिक्वेन्सी बदलल्यानंतरही विमानाकडून संदेश आल्यास जमेकाच्या विमानतळावर हा संदेश मिळाला नसता अमेरीकेचा पूर्व किनारा आणि कॅरेबियन परिसरातल्या न्यूयॉर्क, मियामी, हॅवाना, नासाऊ आणि बॅलबोआ या विमानतळांवर MRX फ्रिक्वेन्सीवर आलेला संदेश निश्चितपणे मिळाला असता. इतर अनेक विमानांकडून या फ्रिक्वेन्सीवर आलेले संदेश या विमानतळांवर कोणत्याही अडचणींविना पोहोचले होते. परंतु ९.४२ च्या संदेशानंतर कॅप्टन मॅकफीकडून कोणताही संदेश आला नव्हता.

स्टार एरीयलमधले १३ प्रवासी आणि ७ कर्मचार्‍यांचं नखही कोणाच्या दृष्टीस पडलं नाही!

बीएसएएचा एक भूतपूर्व डायरेक्टर डोनाल्ड बेनेट याने एक सनसनाटी आरोप केला. स्टार टायगर आणि स्टार एरीयल या दोन्ही विमानांना घातपात झाला असल्याचं त्याने प्रतिपादन केलं. दुसर्‍या महायुद्धात घातपातासाठी प्रसिद्ध असलेली एक व्यक्ती सॅन्टा मारीया इथे स्टार टायगरच्या जवळ वावरताना आढळल्याचा त्याने दावा केला! तसंच ब्रिटनचा पंतप्रधान क्लेमंट अ‍ॅटली याने या दोन्ही विमानांच्या गायब होण्याची चौकशी गुंडाळल्याचाही बेनेटने आरोप केला!

स्टार टायगर पाठोपाठ वर्षाभरातच स्टार एरीयल गायब झाल्यावर बीएसएएने उरलेली पाचही ट्यूडर मार्क ४ विमानं प्रवासी सेवेतून काढून घेतली आणि केवळ मालवाहतूकीला वापरण्यास सुरवात केली. या दोन विमानांच्या प्रकरणांमुळे इतर विमान कंपन्यांनीही ही विमानं केवळ मालवाहतीकीच्या कामाला लावली. परंतु बेनेटने पुन्हा दोन ट्यूडर विमानं प्रवासी सेवेत आणली. या दोन विमानांपैकी स्टार गर्ल हे विमान इंग्लंडमध्ये कार्डीफ इथे कोसळलं. विमानातले प्रवासी आणि कर्मचारी मिळून ८० जणांपैकी कोणीही वाचलं नाही!

२००९ मध्ये बीबीसीच्या दोन पत्रकारांनी स्टार टायगर आणि स्टार एरीयलला विमानाच्या सदोष हीटरमुळे अपघात झाल्याचा दावा केला. या दाव्यानुसार स्टार टायगरचा हीटर व्यवस्थित काम करत नसल्याने आणि एक कंपास बिघडल्यामुळे विमान उबदार राखण्याच्या हेतूने कॅप्टन मॅकमिलनने २००० फूट उंचीवरुन बर्म्युडा गाठण्याचा निर्णय घेतला होता. २००० फूट इतक्या कमी उंचीवरुन उड्डाण केल्यामुळे आणि इतक्या कमी उंचीवर विमानाला प्रतिरोध करणार्‍या वार्‍याचा (Headwinds) जोर जास्तं असल्यामुळे नेहमीच्या तुलनेत जास्तं इंधन खर्ची पडणार होतं. बर्म्युडाला पोहोचण्यापूर्वीच इंधन संपल्यामुळे विमान अटलांटीक मध्ये कोसळलं असा निष्कर्ष काढण्यात आला.

बीएसएएचा एक पायलट आणि माजी अधिकारी असणार्‍या गॉर्डन स्टोर याने या तर्काला समर्थन देताना ट्यूडर ४ विमानांच्या रचनेवर जोरदार आक्षेप नोंदवला होता. त्याच्या मताप्रमाणे विमानाची हायड्रॉलिक सिस्टीम, एअर कंडीशनर आणि हवा खेळती ठेवणारे पंखे हे सर्व छोट्याशा जागेत कोंबून बसवण्यात आलेलं होतं. विमानातले हीटर अनेकदा सदोष असल्याचं निष्पन्न झालं होतं.

या दाव्याप्रमाणे विचार केला आणि विमान कोसळलं असं गृहीत धरलं तरी बर्म्युडापासून इतक्या जवळच्या अंतरावर कोसळलेल्या विमानाचे काहीही अवशेष किंवा एकाही माणसाचं प्रेत का आढळलं नाही?

स्टार एरीयल हे स्टार टायगरप्रमाणे कमी उंचीवरुन मार्गक्रमणा न करता १८,००० फुटांवरुन प्रवास करत होतं. त्यामुळे विमानाचं इंधन संपल्याचा तर्क अर्थातच बाद ठरतो, परंतु बीएसएएचाच एक पायलट असलेल्या डॉन मॅकीन्टोशने विमानातलं तापमान नियंत्रित करणार्‍या केबिन हीटरवर आपला संशय व्यक्तं केला होता. मॅकीन्टोशच्या या तर्काला दुसरा एक पायलट पीटर डफी यानेही दुजोरा दिला. त्याच्या मतानुसार विमानाच्या हायड्रॉलिक सिस्टीममधून वाफेची गळती होवून ती केबिनच्या हीटरमध्ये पोहोचल्यामुळे विमानाच्या खालच्या भागात आग पसरली. आधुनिक विमानांत असणारी आग विझवणारी स्वयंचलित यंत्रणा तेव्हा कल्पनेतच अस्तित्वात होती. विमानातल्या कर्मचार्‍यांच्या ध्यानात येण्यापूर्वीच आगीने उग्र स्वरुप धारण केलं आणि विमानाचा हवेत स्फोट होवून ते समुद्रात कोसळलं.

परंतु विमानाचे अवशेष आणि २० माणसांचे मृतदेह गायब कसे झाले?

स्टार टायगर आणि स्टार एरीयल ही दोन्ही विमानं मियामी, बर्म्युडा आणि प्युर्टॉरिको यांच्यादरम्यान असलेल्या कुप्रसिद्धं बर्म्युडा ट्रँगलच्या परिसरात नाहीशी झाली होती! या परिसरात गडप होणार्‍या बोटी आणि विमानांच्या परंपरेला साजेशा पद्धतीनेच, कोणताही पुरावा मागे न ठेवता!

स्टार टायगर आणि स्टार एरीयलचा प्रवासमार्ग - बर्म्युडा ट्रँगल

स्टार टायगर आणि स्टार एरीयल दोन्ही विमानंचं आणि त्यामधल्या एकूण ५१ माणसांचं नेमकं काय झालं याचा आजतागायत पत्ता लागलेला नाही!

--------------------------

संदर्भ :

Bermuda Triangle - चार्ल्स बार्लित्झ
Without A Trace - चार्ल्स बार्लित्झ
The Devil's Triangle - रिचर्ड वायनर
The Devil's Triangle 2 - रिचर्ड वायनर
From The Devil's Triangle To The Devil's Jaw - रिचर्ड वायनर
Air Disaster (Volume 4) - जुनिटा फ्रेन्झी, मॅकार्थर जॉब
Fly With The Stars: British South American Airways - The Rise and Controversial Fall of a Long-Haul Trailblazer - इयन ऑटवे, सुझन ऑटवे
BBC News Documentary