१. तबला - तब बोला (बनारस बाज)

तबला या तालवाद्याविषयीची ही छोटी लेखमाला. कुठल्याही शुभकार्याची सुरूवात श्री गजाननाच्या स्मरणाने करायला हवी. तशी ती पण्डित किशन महाराज या बनारस घराण्याच्या महान तबला वादकाच्या गणेश परणाने करू. ते सुरूवातीला डमरूवादनाचा आभास होईल असा एक बोल वाजवून मग गणेश परणाचे बोल वाजवून दाखवत आहेत. हे वादन उतारवयातील आहे पण बनारस घराण्याचा जोरकस बाज, पखवाजशी साधर्म्य असणारे बोल ही खासियत सहज दिसून येईल. उतारवयामुळे आग कमी झालेली असली तरी 'धग' चांगलीच जाणवावी असे हे वादन आहे. सोनू निगम, जगजीत सिंग आणि गिरिजा देवी यांची दिलखुलास दाद पण वेधक ठरणारी आहे.

महाराजजींच्या शिष्यपरिवारापैकी आजचे आघाडीचे वादक सुखविंदर सिंग नामधारी यांची ही पखवाज जोडी वादनाची झलक. या फारशा प्रचलित नसलेल्या वाद्यावरचे त्यांचे असाधारण प्रभुत्व कळून येते. पखवाज हे मूळ वाद्य, त्याचे दोन भाग करून तबला तयार केला गेला असे मानले जाते, त्याला हे वादन ऐकून पुष्टीच मिळेल. माझ्या ओळखीच्या एक बुवानी पखवाज सात्त्विक, तबला राजसिक आणि ढोलकी तामसी वाद्य आहे असे काहीतरी स्पष्टीकरण बोलण्याच्या ओघात दिल्याचे स्मरते.

महाराजजींचे नातू शुभ महाराज यांचे तबलावादन. किशन महाराजांच्या वादनात 'तिहाई' हा प्रकार वेगवेगळ्या अंगाने, ढंगाने आणि वैचित्र्यपूर्ण पद्धतीने येत असे. या प्रकारावर त्यांची हुकूमत होती. कुठल्याही मुष्किल तालात, कुठल्याही मात्रेपासून आड, कुआड लयीत तिहाई घेऊन खाडकन सम गाठणे यात त्यांचा हातखंडा होता. (साथ करत असतील, आणि मुख्य वादक लयतालाला पक्का नसेल, तर त्याची टोपी उडवणारा हा प्रकार आहे) त्यामागे लय आणि तालाचा जो सूक्ष्म विचार असतो, 'हिसाब' असतो त्याची झलक या तरूण कलाकाराच्या वादनात दिसते. प्रसिद्ध तबलावादक अरविंदकुमार आझाद टाळीवर ठेका धरत आनंद लुटताना दिसतात.

कुमार बोस हे किशन महाराजांचेच एक ज्येष्ठ शिष्य. डोळसपणे रियाझ करून बनारसच्या मुख्य प्रवाहापेक्षा काहीशी 'हटके' अशी शैली त्यानी विकसित केली आहे. वेगवान वादन करत असतानाही बोलांची स्पष्टता, त्यांचा 'निकास' आणि गाढी लय यात कुठेही तडजोड होत नाही हे दिसून येईल. बोलांचे ठराविक वजन आणि त्यांचा निकास (मराठीमध्ये उदगार असे म्हणता येईल) या गोष्टी लिपिबद्ध करता येणे अशक्य आहे. त्यामुळेच वेदविद्येसारखीच तबला ही 'गुरूमुखी' विद्या आहे. ती पुस्तकातून शिकता येणे अशक्य आहे. दैवी देणगी (लय, ताल अंगात असणे- हा शब्द आवडत नसेल तर नैसर्गिक गुणवत्ता म्हणा हरकत नाही), चिकाटीने केलेला सातत्यपूर्ण आणि डोळस रियाझ (सराव) आणि सदगुरुंचे मार्गदर्शन आणि आशीर्वाद या त्रयीला पर्याय नाही.

बनारस घराण्याच्या काही थोर तबलावादकांच्या वादनाचे दुवे देऊन हा भाग संपवतो.