आणखी एक कुळकर्णी

बाजीराव, मलाही तुमच्याप्रमाणेच "कुळकर्णी'अनुभव आला आहे. तो असा-

माझ्या घराच्या माडीवर एका कुळकर्ण्याचं घर होतं. त्याचे वडील सर्कल होते. माझ्या आणि त्याच्यात चारएक वर्षांचे अंतर असेल. लहानपणी (पाचवी) मी त्याच्याकडे शिकवणीस जात असे. आमची आर्थिक परिस्थिती फारच बेताची होती. (याची त्याला पुरेपूर कल्पना होतीच) त्यामुळे त्याची त्यावेळची वीस रुपये फी द्यायला उशीर व्हायचा. पण तो पैशांसाठी इतका जेरीस आणायचा की कधी वाटे नको ही शिकवणी. त्याने पैसे मागितले की आम्ही आपले बापूस समोर हात पसरयचा. आज नाहीत, उद्या बघू, असे उत्तर ठरलेले असे. मग दुसऱ्या दिवशी मुकाट शिकवणीला जाऊन कोपऱ्यात बसायचे. शिकवणी संपली की, "तुझे पैसे अजून आले नाही हं!' असं गोडीत ऐकावं लागे.

एकदा वैतागानं म्हटलं, सोडून देतो ती शिकवणी. बापूस म्हटला, सोडून दे. झालं. शिकवणी बंद. त्याच दिवशी तो माडीवरून खाली आला. म्हटला, का आला नाही आज. म्हटलं, मी नाही येणार आजपासून! त्याचे महिन्याचे वीस रुपये बुडणार होते. त्याच्यासाठी माझे हे शब्द धक्काच असणार, हे आता कळतंय. थोडावेळ तो गप्पच उभा राहिला. म्हटला, का रे. मलाही काय बोलावे कळेना. मी काहीच बोललो नाही. तो तसाच निघून गेला. दोन दिवस गेले. त्यानंतर बाहेर भेटला की देणे बाकी असलेल्या वीस रुपयांसाठी तो तगादा लावत असे. अतिशय तीव्रतेने तो पैशांची मागणी करीत असे. तो समोर आला की मला भीती वाटू लागे. चार चौघातही तो पैश्‍यांविषयी बोलत असे. माझ्या बापूसकडे जाऊन पैसे मागण्याचे त्याचे धाडस काही झाले नाही. कारण बापूसचा देह पैलवानासारखा होता. डोळेही नेहमी वटारलेले असत. कुणाकडे पाहिले की, तो भस्म होतो की काय, अशी जरब त्यात होती. (म्हंजे लहानपणी मला तसे वाटत असे) घरच्या परिस्थितीची मला चांगलीच कल्पना होती. पैसे मागितले की रट्टा बसायचा. त्यामुळे कुळकर्ण्याने पैसे मागितले, हे घरी सांगण्याचे माझे कधी धाडस झाले नाही. मी त्याला तसाच चुकवत राहिलो. तो समोरून आला की आडोसा गाठायचा. बरेच दिवस माझ्या आठवणीप्रमाणे साधारण वर्षभर त्याने वीस रुपयांसाठी त्याने पाठपुरावा केला. मीदेखील काही त्याचे वीस रुपये देऊ शकलो नाही.

दिवसामागून दिवस गेले. दहावीनंतर तो बाहेर गावी कुठेतरी शिकायला गेला. तो पुन्हा गावात आला तेव्हा मी दहावी पूर्ण करून उरळी कांचनला शिकायला गेलो. वर्षभरानंतर मला पुन्हा गावात यावे लागले. आमची गट्टी जमली. पुढे तो हळूहळू कविता करू लागला. वेळ मिळेल तेव्हा मला तो त्या कविता ऐकवत असे. पुढे तो शिक्षक म्हणून तो नगरला रूजू झाला. सुमारे सहा वर्षे तो तेथे होता. दर शनिवार आणि रविवार तो गावी येत असे. येताना कवितांचे बाड घेऊन यायचा. नगरमध्येही तो नवकवींमध्ये घोटाळत असे. त्यातील काही कवींना घेऊन तो गावी यायचा. कुळकर्णी आणि या कवींच्या रचना मला आणि आणखी काही जणांना ऐकविल्या जायच्या. एकदा कवितांचा एक कार्यक्रमही झाला होता. त्यात याचा सहभाग सूत्रसंचालकाचा होता. सहावर्षांच्या काळात त्याने नगरमधील प्रसारमाध्यम क्षेत्रात बऱ्यापैकी ओळख वाढविली होती. त्यांना हाताशी धरून तो आपल्या कविता छापून आणीत असे. मग काही बड्या वर्तमानपत्रांमध्ये त्याच्या कविता आणि लेख नियमित छापून येऊ लागले.
----
हा कुळकर्णी एका निर्णर्यामुळे अवघ्या महाराष्ट्रात प्रसिद्ध झाला. मग देशाच्या परराष्ट्र धोरणापासून ते गावच्या ग्रामपंचायतीच्या कारभाराविषयी आपल्या अतीव माहिती आहे. या विषयांतील आपण तज्ज्ञच आहोत. ("तज्ज्ञ' शब्द तो "तज्ञ' असा लिहित असे. हे मीच एकादा त्याच्या निदर्शनास आणून दिले. त्यावेळी त्याचा विश्‍वास बसला नाही. "तज्ञ' हाच शब्द बरोबर म्हणून त्याने माझ्याशी वादही घातला. पण मी शब्दकोशाच आणून दाखविला. त्यावेळी त्याला कोण धक्का बसला होता. असो.) अशा अविर्भावात तो वावरत असे. चर्चा करीत असे. एकूणच आपण विचारवंत आहोत, हे पटवून द्यायचा त्याचा प्रयत्न असे. मी सांगतो तेच बरोबर आहे, त्यावर कुणी बोलायचे नाही, असा त्याचा हट्ट असे. तत्त्वांसाठी मोडेन पण वाकणार नाही. नोकरीसाठी कुणाचे लांगूलचालन करणार नाही. मुलीची पत्रिका पाहून लग्न करणार नाही, असेही तो बोलत असे. (पण अनेक गोष्टींसाठी तो कसा "वाकला' हे किस्सेदेखील वाचण्यासारखे आहेत. सवडीत लिहीन.)

आम्ही राहात असलेल्या चिरेबंदी चौकात बरीच मंदिरे आहेत. त्यातील कट्ट्यावर संध्याकाळी विविध विषयांवर चर्चा झडत असत. एकदा पाच सहाजण तिथे जमलो असताना कंठ संगीत आणि वाद्य संगीत विषयावर चर्चा सुरू झाली. मी त्यावेळी बऱ्यापैकी शास्त्रीय संगीत ऐकत असे. कुळकर्णी मात्र संगीत विषयापासून कोसो दूर होता. माझी आईदेखील चांगले गात असे. माझे दोन चुलत भाऊ तबला आणि संवादिनी वाजविण्यात पारंगत आहेत. माझा एक मित्र पं. जसराज यांना संवादिनीची साथ करतो. त्याच्यावरूनच चर्चेला सुरवात झाली. या मित्रावर ईश्‍वराची कृपा असल्याचे तेथे जमलेल्या अनेकांचे म्हणणे होते. त्याला मी थोडा आक्षेप घेतला. त्यावर हा कुळकर्णी भडकलाच की. त्याला माझा आक्षेप मंजूर नव्हता. म्हटलं, अरे मंजूळ आवाज ही नैसर्गिक देणगी आहे. परंतु वादन ही कृत्रिम कृती आहे. कारण त्यात गणित आहे. मी असे म्हणताच कुळकर्णी अधिकच भडकला. म्हटला, तुला अक्कल नाही, तू मूर्ख आहेस. त्याचे हे शब्द ऐकून मी आवाक्‌ झालो. मनात म्हटलं, याला संगीतातला सा देखील कळत नाही. आणि हा एखाद्या विशारदासारखा आपल्याशी वाद घालतोय. मी गप्प. खरं तर मला त्यावेळी खूप राग आला होता. पण आपण याचे वीस रुपये फी बुडवली आहे, हा "कॉम्प्लेक्‍स' माझ्या मनात होता. मी काहीच बोललो नाही. शांतपणे निघून गेलो. त्यानंतर आजपर्यंत मी त्याच्याशी अबोला धरला आहे.
कधी गावी गेलं की अधून मधून दिसतो. पूर्वी वर्तमानपत्रातील कविता-लेखातून भेटायचा. आता त्याच्या कविता, लेख सारं वर्तमानपत्रातून पार "हद्दपार' झालं आहे.