‘आदिम तालाचं संगीत’ (“Melodies with a Primitive Rhythm”)

- डॉ. सुधीर रा. देवरे

“Melodies with a Primitive Rhythm” व ‘आदिम तालाचं संगीत’ ही दोन्ही पुस्तके चेन्नईच्या नोशन प्रेस प्रकाशनाकडून नुकतीच प्रकाशित झालीत, त्या निमित्ताने हा लेख:

सांगायला आनंद होत आहे, की 2000 साली प्रकाशित झालेल्या ‘आदिम तालनं संगीत’ या माझ्या अहिराणी कवितासंग्रहाचं नुकतंच इंग्रजी भाषांतरातलं पुस्तक “Melodies with a Primitive Rhythm” या नावाने चेन्नईच्या नोशन प्रेस प्रकाशनाकडून प्रकाशित झालं आहे. या पुस्तकाचं इंग्रजी भाषांतर पुण्याच्या (आणि आता दिल्लीत वास्तव्य) प्रा. राजीव कुलकर्णी यांनी केलं आहे. मूळ अहिराणी कवितासंग्रह डॉ. गणेश देवी यांनी स्वप्रस्तावनेसह बडोद्याच्या ‘भाषा केंद्रां’तून प्रकाशित केला होता.
‘आदिम तालनं संगीत’ या अहिराणी कवितासंग्रहात समाविष्ट झालेल्या माझ्या कविता म्हणजे १९८२ पासून २००० या काळात लिहिलेल्या अहिराणी कवितांमधल्या निवडक कविता आहेत. पैकी माझ्या दहा मराठी कवितांचा मीच केलेला अहिराणी अनुवाद आहे. (म्हणजे मुळात या दहा कवितासुध्दा अहिराणीच होत्या, पण त्यांचा मराठी अनुवाद काही मराठी नियतकालिकांत प्रकाशित झाला होता म्हणून त्यांना मराठी म्हणायचं.)
‘आदिम तालनं संगीत’ हा अहिराणी भाषिक कवितासंग्रह वाचून (कवितेतल्या वैश्विक पडसादांमुळे) अनेक बहुभाषिक मित्रांनी या कवितांचा लवकरात लवकर इंग्रजीत अनुवाद व्हावा असं वेळोवेळी सुचवलं होतं. पण आपण होऊन भाषांतरासाठी कोणी पुढं येत नव्हतं. आणि मी ही तसा कधी प्रयत्न केला नाही. पण अचानक आधी कोणताही परिचय नसताना प्रा. राजीव कुलकर्णी यांनी ‘साहित्य’ दिवाळी अंकात प्रकाशित झालेल्या माझ्या एका मराठी कवितेचा (कुठंतरी पाठवण्यासाठी) परस्पर इंग्रजी अनुवाद केला होता. आणि नंतर माझा ठावठिकाणा लागल्यावर त्यांनी मला ते पत्रानं कळवलं होतं. ते इंग्रजी साहित्याचे शिक्षक व अभ्यासक आहेत. परिचय झाल्यानंतर खूप दिवसांनी त्यांना ‘आदिम तालनं संगीत’ वाचायला सुचवलं. वाचून होताच त्यांनी या कवितांचा स्वत: आनंद घेत इंग्रजीत अल्पावधीत भाषांतर केलं.
प्रा. कुलकर्णी हे अहिराणी भाषिक नसल्याने त्यांना ह्या अहिराणी कवितांचं माझ्याकडून मराठी भाषांतर हवं होतं. ते मी त्यांना तात्काळ करुन दिलं. यामुळे या अहिराणी कवितासंग्रहाचा इंग्रजीसोबत मराठी अनुवादाचंही पुस्तक तयार झालं. विशेष म्हणजे इंग्रजी व मराठी भाषांतराची दोन्ही पुस्तके चेन्नईच्या नोशन प्रकाशनाकडून सोबतच प्रकाशित झाल्याने सुखद धक्का मिळत आनंद व्दिगुणीत झाला.
आनंदाची अजून एक गोष्ट अशी, की श्री. कुलकर्णी यांनी केलेलं इंग्रजी भाषांतर व मूळ अहिराणी ‘आदिम तालनं संगीता’तल्या कविता माझे कवी मित्र श्री. महेश लिला पंडित यांनी पुन्हा बारकाईने वाचून याच कवितांचा अहिराणीतल्या सूक्ष्म सांस्कृतिक संदर्भांसह नव्याने इंग्रजी अनुवाद करण्याचं काम आता स्वानंदानं सुरु केलं आहे. इंग्रजीतला हा दुसरा आणि तितकाच दर्जेदार वेगळा अनुवादही ते लवकरच पुस्तक स्वरुपात प्रकाशित करणार आहेत. तब्बल एकवीस वर्षांनंतर या अहिराणी कवितांची एकाचवेळी दोन दर्जेदार इंग्रजी भाषांतरांची पुस्तकं प्रकाशित होत आहेत, म्हणून आनंद होणं साहजिक.

पावसाचा आवाज:
पाऊस आणि पावसाच्या आवाजाचं मला लहानपणापासून प्रचंड कुतुहल मिश्रित आकर्षण आहे. आमच्या गावी पाऊस सुरु झाला, की मी अभ्यास करणं बंद करुन पावसाची गंमत पहात - पावसाचा आवाज ऐकत घराच्या दारात उभा रहायचो. (आजही पावसाचं स्वागत मी असंच काहीसं करत असतो.) पाऊस पडत असतानाचा, पावसाच्या वेळी वाहणार्‍या वार्‍याचा, आकाशात चमकणार्‍या विजा आणि गरजणार्‍या ढगांच्या समग्र आवाजाला मी ‘आदिम तालाचं संगीत’ म्हणतो. या शीर्षकाची एकच कविता या संग्रहात असली तरी एकूण कवितांत संखेने पावसाच्या कविताच बहुतांशपणे दिसून येतील.
पाऊस कोणताही असो, म्हणजे पावसाळ्यातला मोसमी असो, झडीचा असो, अवकाळी असो की मान्सूनपूर्व असो, मला तो आकर्षून घेतो. पावसांतून आदिम तालाचं संगीत मला ऐकू येत राहतं...
‘आदिम तालनं संगीत’ या कवितासंग्रहात ही सर्व अहिराणी भाषेतली कविता. या कवितेचा मुख्य घटक म्हणजे भाषा आणि भाषेतली परिभाषा. या कवितेतली परिभाषा वाचून ही नक्की कोणती भाषा आहे, असा प्रश्नही उपस्थित होऊ शकतो.
भाषा कोणतीही असो त्या भाषेत आविष्कृत होताना कवीची स्वत:ची एक भाषा तयार होत जाते. म्हणून व्यक्तीपरत्वे भाषा बदलते असं म्हटलं तर वावगं होणार नाही. म्हणून केवळ भाषा, परिभाषा वा विशिष्ट बोली समजून घेतली की कविता समजली, असं होत नाही. कोणतीही कविता अजून एक नवीच परिभाषा ठरते.
हे विवेचन म्हणजे या कवितासंग्रहातील समग्र कवितेची निर्मिती प्रक्रिया नाही, आस्वाद नाही आणि मर्मग्रहण - समीक्षणही नाही. फक्त प्रास्ताविक. संग्रहातील पहिल्या आवृत्तीतल्या एकशे त्रेपन्न आणि आता (२००१ ते २०२० या काळात लिहिलेल्या) ब्यायशी कविता अशा एकूण दोनशे पस्तीस कविता या इंग्रजी व मराठी आवृत्तीत समाविष्ट आहेत.
अनुक्रमे इंग्रजी व मराठी भाषांतरीत कवितासंग्रहांतील पहिली कविता:

1. I Approach My Poems

A friend visits,
speaks his chaste,
sophisticated, urbane language,
and tries to teach me the same.
I, too, try to imitate it
in his company....
Intoxicated by the flavour
of his own tongue,
the friend misses out on life.
When he leaves,
I shake off his language
and approach my poems…
0

१ . मी कवितेजवळ जातो...

शुध्द भाषा बोलणारा
माझा मित्र घरी येतो
आणि मला
शुध्द भाषा शिकवण्याचा
प्रयत्न करतो...

तो आला की
मी त्याच्याशी शुध्द भाषा
बोलण्याचा काटेकोर प्रयत्न करतो...

शुध्द भाषेच्या धुंदीत
मित्र जीवनाला सहज विसरुन जातो...
तो उठून गेला की मग मी
भाषा फेकून
कवितेजवळ जातो...
0

पुस्तके पाहण्यासाठी व मागवण्यासाठी लिंक:
Melodies with a Primitive Rhythm: Aadim Talna Sangeet (इंग्रजी)
Amazon:
https://www.amazon.in/dp/163886022X/ref=cm_sw_r_wa_apa_glt_fabc_YENWJB96...
Notion Press:
https://notionpress.com/read/melodies-with-a-primitive-rhythm
‘आदिम तालाचं संगीत’ - Aadim Talachh Sangeet' (मराठी)
Amazon:
https://www.amazon.in/dp/163886151X/ref=cm_sw_r_wa_apa_glt_fabc_T2E6Q1MD...
Notion Press:
https://notionpress.com/read/aadim-talachh-sangeet
(अप्रकाशित लेख. लेखाचा इतरत्र वापर करताना लेखकाच्या नावासह ब्लॉगचा संदर्भ द्यावा ही विनंती.)

© डॉ. सुधीर रा. देवरे
ब्लॉगचा पत्ता : http://sudhirdeore29.blogspot.com/