अभ्यास तर्काचा!

१. तर्क केव्हा चुकतो?त्यामागची कारणं कोणती?

’तर्क हाच मूळी एखादी गोष्ट आहे की नाही, या विषयी शंका उपस्थित करुन काढले जाणारे मत असल्यामुळे तर्काला कोणताही विशिष्ट असा अनुभव नसतो त्यामुळे तर्क चूकतात. ( असे वाटते)

२. तर्क आणि त्यातून निष्कर्ष यासाठी स्मरणशक्ती चांगली असणं ही मुख्य गरज आहे का?
स्मरणशक्ती आनि तर्क यांचा काहीही संबंध नाही असे वाटते. ते एक अंदाजपंचे क्यालक्युलेशन आहे. ( असे वाटते)

३. एखाद्या विषयातल्या आकलनसंबंधाने "मी ऐकतो आणि विसरुन जातो,मी पाहतो आणि माझ्या लक्षात राहतं,मी करतो आणि मला समजतं" ही चिनी म्हण पुढं केली जाते.यात कितपत तथ्य आहे?

या तथ्य आहे. पन्नास पन्नास टक्के ( असे वाटते )

४......

भावनिकतेचा आणि तर्काचा काहीही संबंध नाही. पण भावनिकतेने घेतलेले निर्णय चूकण्याची शक्यता असते.

५. कॉमनसेन्स....

कॉननसेन्स ही व्यक्तीसापेक्ष अशी सतत निरंतर चालणारी विकासाची प्रक्रिया आहे, तर्क आणि कॉमनसेन्स यात फरक आहे, कॉमनसेन्स हा अनुभवावर आधारित असतो. ( असे वाटते)

६. तर्क कुठपर्यंत ताणावा? कुठे थांबावं? तर्काचा अतिरेक कसा अोळखावा?
तर्काच्या काही मर्यादा नाही. प्रचंड चूकीच्या निष्कर्षाकडे वाटचाल म्हणजे तर्काचा अतिरेक आहे. ( असे वाटते)

७. केंद्रगामी (Convergent) आणि बहिर्गामी (Divergent) या विचारांच्या अजून दोन उपपध्दती.

पास डोक्याचं खोबरं करणारा प्रश्न आहे. ( असे वाटते)

८.स्पर्धा परीक्षांमधे विचारली जाणारी कोडी सोडवणं याचा किती उपयोग होऊ शकतो?
फक्त अभ्यास करा, अभ्यासाने यश मिळते. माणूस यशस्वी होतो. (असे वाटते)

-दिलीप बिरुटे

चांगला विचारप्रवर्तक लेख !

१. तर्क केव्हा चुकतो?त्यामागची कारणं कोणती?

(१) तर्क करणारा प्रामाणिक असला तर... त्याला मिळालेली माहिती अपूर्ण आणि/अथवा चूक असल्यास आणि/किंवा त्याच्या तर्कपद्धतीत कमी असल्यास तर्काचा निष्कर्ष चुकू शकतो.

(२) तर्क करणारा अप्रामाणिक असला तर... बहुतेक वेळेस, तो अगोदर त्याला आवडणारा/सोईचा/त्याचे हितसंबंध राखणारा निष्कर्ष ठरवतो आणि नंतर
...(अ) त्याच्या निष्कर्षाला पूरक असलेले पुरावे फुगवून सांगतो, आणि/किंवा
...(आ) त्याच्या निष्कर्षाला पूरक असलेले कपोलकल्पित पुरावे निर्माण करतो, आणि/किंवा
...(इ) त्याच्या निष्कर्षाला पूरक नसलेले पुरावे हेतूपुर्रसर दुर्लक्षित करतो, आणि/किंवा
...(उ) त्याच्या निष्कर्षाला पूरक नसलेल्या पुराव्यांवरून इतरांचे लक्ष विचलित होईल असे पुरावे/कल्पित कथा/असंबंधीत कथा उगाळत बसतो.
थोडक्यात, असा तर्क चूक होता असे भविष्यात सिद्ध झाला तरी, अशी व्यक्ती प्रामाणिकपणाच्या बुरख्याखाली हेतूपुर्सरपणे अप्रामाणिक विचारप्रणाली वापरत असते... त्यामुळे, अशा कृतीतून निघालेल्या निष्कर्षाला चूक म्हणण्यापेक्षा, तो निष्कर्ष काढताना "बनेलपणाची कृती" केली होती असेच म्हणावे लागेल.

तुमच्या या पहिल्या प्रश्नाच्या उत्तरातच पुढच्या सर्व प्रश्नांची उत्तरे दडलेली आहेत ! :)

कोडी सोडवण्याचा पहिला फायदा म्हणजे मनोरंजन. कोणतंही कोडं सोडवल्याने मनोरंजन नक्कीच होते. धारदार सुरी देखील न वापरता तशीच ठेवली तर ती बोथट होते तसच मेंदूचं असावं, न वापरल्याने तो बठ्ठड होत असावा असं वाटतं. कोडी सोडवत राहिल्याने मेंदू कार्यक्षम राहण्यास मदत होत असावी.

८) मी व्यक्तीशः भावना प्रधान असण्यापेक्षा तर्क प्रधान होण्या मागे शालेय वयातील स्कॉलरशीप परी़क्षातून घेतले जाणारे बुद्धीमत्त्ता चाचणीचे सराव, गणितातून घेतल्या जाणार्‍या सिद्धतांचे सराव , वैज्ञानिक दृष्टीकोणाचा विकास , ललितेतर सामान्य ज्ञान, अग्रलेख वाचनाची , वाद-विवाद आणि समिक्षणे वाचनाची आवड पण एवढ सगळही पुरेसे नाही, लॅटरल थिंकींग, नाण्याच्या सर्व बाजू पहाण्याची जिज्ञासा , यू अ‍ॅटीट्ञूड आणि मनाचा खुलेपणा स्विकारण्याचा मनोमन प्रयत्न हे ही महत्वाचे असावेत असे वाटते. म्हणजे हे बाकीचे नसेल तर निव्वळ कोडी सोडवणे अंशतः मनोरंजनात्मक अंशतः तर्काचा सराव ठरु शकण्याची शक्यता वाटते.

७) सर्वसामान्य माणसाच्या दृष्टीने लॉजीक कसे काम करते हे पहाण्याच्या दृष्टीने अरूण जोशींनी त्यांच्या तर्क म्हणजे काय लेखातून मांडलेली 'माहौलीक सत्याची (कि भ्रमाची?) संकल्पना ' परिपूर्ण नाही पण रोचक आहे. तुमच्या शब्दात ती केंद्रगामी पद्धत आहे. जो पर्यंत एखादा भ्रम भंग होत नाही आणि भंग करण्याची आवश्यकता मन स्विकारत नाही तो पर्यंत ते ते भ्रम त्या त्या व्यक्तीसाठी सत्य असतात. एखादा भ्रम भंग झाला तर तेवढ्यापुरते अ‍ॅडस्टमेंट करुन त्याच्या माहौलीक सत्याच्या दुनियेत सर्वसामान्य माणूस जगत असतो. सर्वसाधारण पणे इथे तर्क प्रधानतेपेक्षा भावना प्रधानतेला अधिक मुल्य असते.

असा बहिर्गामी विचार करता येण्यासाठी समस्येकडे वेगळ्या दृष्टीने पाहण्याची गरज असते.नेमकं तेच काम या पध्दतीत अवघड आहे.काही लोकांना हे जमतं.हे वेगळ्या दृष्टीकोनातून पाहता येण्यासाठी,जमण्यासाठी काय बरं करता येईल?

अंशतः उत्तर क्रमांक ८च्या उत्तरासोबत आलेले असावे. महत्वाचे म्हणजे हे सर्व सरसकट पी हळद आणि हो गोरी असे नक्कीच नसावे, बहुसंख्येने भावना प्रधान मानवास तर्कप्रधान अगदी सहजतेने बनवता आले असते तर मानवी जग कुठल्या कुठे गेले असते.

लॅटरल थिंकींगची उदाहरणे सांगता येतात पण संबंधीत सराव ज्या त्या व्यक्तीने स्वतः करावा लागतो. त्या साठी मनाचा खुले पणा सॉलीड प्रमाणात लागतो, फुट सॅलड मध्ये टोमॅटॉ कांद्या सहीत सर्व पर्यायांचा विचार -भावना प्रधान न होता- करुन तर्क पूर्ण पद्धतीने टोमॅटॉ कांदा टाकणे तर्कपूर्ण नाही हे लक्षात घेतले तर लॅटरल थिंकीग आणि तर्कपूर्णता सोबत सोबत पूर्ण जमू शकतात आणि कॉमन सेन्सला खर्‍या अर्थाने पूर्णत्व येते. हि लेव्हल बहुसंख्य भावना प्रधान लोकांना सहज साध्य नसते हे कुठेतरी स्विकारावे लागते.

बहुसंख्य लोकांना त्यांच्या माहौलीक भ्रमातून बाहेर काढणारी माहिती सोशल मार्केटींगच्या तत्वाने म्हणजे त्या नव्या माहिती स्विकारण्याने त्याला नेमके काय फायदे आहेत ह्या स्वरुपात द्यावी लागते . अशा पद्धतीने माहितीचे अधिकाधीक वितरण होऊन काळाच्या ओघात समुदायाच्या मनात त्याच्या मौहोलीक सत्याच्या गोळा बेरजेत सहसा अत्यंत सावकाश झिरपते.

कार्पोरेट मध्ये जाणीवपूर्वक शक्यतेवढे शास्त्रशुद्ध पद्धतीने ट्रेनिंग्स दिल्या जातात पण कॉर्पोरेट ट्रेनिंग्स मधून नेमकी ट्रेनींग्स ची गरज असलेली नेमकी मंडळी सर्व प्रयत्न करुन निसटताना दिसतात . अशा वस्तुस्थिती स्विकारण्या शिवाय बर्‍याचदा पर्याय नसतो.

६. तर्क कुठपर्यंत ताणावा? कुठे थांबावं? तर्काचा अतिरेक कसा अोळखावा?

चांगला प्रश्न आहे. विचार करुन उत्तर देतो तुर्तास रुमाल टाकून ठेवतो.

२. तर्क आणि त्यातून निष्कर्ष यासाठी स्मरणशक्ती चांगली असणं ही मुख्य गरज आहे का?(असावी असं मला तरी वाटतं.चुकत असल्यास कृपया गैरसमज दूर करावा!)
कारण तर्कातून निष्कर्ष काढण्यापूर्वी समस्येसंबंधी सर्व मुद्दे,माहिती असणं आवश्यक असतं.आपण सर्व मुद्दे विचारात घेतलेत की काही मुद्दे विचारात घेतलेलेच नाहीत हे नेमकं कसं कळावं? यावर उपाय काय?

तर्कातून निष्कर्ष काढण्यापूर्वी समस्येसंबंधी सर्व मुद्यांची किमान तोंड ओळख असणे नक्कीच गरजेचे पण मुख्य म्हणजे नाण्याच्या सर्व बाजू शोधण्याची आणि तपासण्याची जिज्ञासा आणि त्या जिज्ञासेस पूर्ण वाव देईल असा मनाचा खुलेपणा महत्वाचे.

माहित असलेल्या बाजूंचे स्मरण यासाठी उपयूक्त असले तरी अत्यूत्तम स्मरणशक्ती तर्क प्रधानतेला नेहमी उपकारक ठरेलच असे सांगता येत नाही काही किंबबहूना बर्‍ञाच वेळेस अपकारक ठरु शकते. स्मरणशक्ती चांगली नसेल तर तर्कपूर्ण विचारावर भर द्यावा लागतो त्या दृष्टीने स्मरण शक्ती अत्यूत्तम नसणे जिज्ञासूपणा आणि मनाचा खुलेपणा असल्यास वरदान ठरते .

अत्युत्तम स्मरणशक्ती इतरांनी पुर्वी केलेले तर्कांचे प्रोग्रामींग जसेच्या तसे स्विकारत जाते, त्यातही तर्क असला तरी तो पुर्व्वी कुणीतरी करुन ठेवला आहे आणि तर्क ही गोष्ट पुन्हा पुन्हा घासून पहाण्याची आहे याचे मात्र चांगली स्मरणशक्ती असलेल्यांना चांगलेच विस्मरण होत असू शकते.

मला वाटते बाकी प्रश्नांची उत्तरे विचार अभ्यास करुन द्यावी लागतील . त्यासाठी अधिक अवधी घेईन.

छान चर्चा