रायगडाच्या घेर्‍यात

दुर्गविहारी's picture
दुर्गविहारी in भटकंती
7 Aug 2020 - 2:09 pm

६ एप्रिल १६५६ चा दिवस. एन आषाढ वणव्यात एका बलदंड आणि प्राचीन गडाच्या पायथ्याशी फौजा पोहचल्या आणि बघता बघाता त्यांनी गडाला मोर्चे लावले, मोक्याच्या जागा रोखल्या, गडाला वेढा पडला. अर्थात गडाचा फास हा असा आवळल्यानंतर गडावर कैद झालेला सरदार, त्याच्या दोन मुलांसह लगेचच शरण आला. हा जहागीरदार होता चंद्रराव मोरे आणि बरोबर होती त्याची दोन मुले कृष्णाजी व बाजी. अर्थात चंद्रराव हे याचे खरे नाव नव्हते, हि होती पदवी. जावळीच्या दुर्गम प्रदेशावर राज्य करणार्‍या मोरे घराण्याच्या राजपुरुषाला हि उपाधी लावली जात असे.याचे खरे नाव येसाजी मोरे. वास्तविक ज्याने या येसाजीला गादीवर बसण्यास ज्यांनी मदत केली त्याच्याशीच उलटल्याने हि वेळ आली होती. मोर्‍यांशी हा संघर्ष करणारे आणि अगदी पातशाही सैन्य ही ज्यांच्या प्रदेशात पाउल टाकायला धजावत नसे त्या जावळीला ताब्यात घेणारे होते, शिवछत्रपती.
वास्तविक इ.स. १६४८ मध्ये याच शिवाजी महाराजांच्या मदतीने येसाजी हा जावळीचा उत्तराधीकारी म्हणजे चंद्रराव मोरे झाला. मात्र या दुर्गम प्रदेशात आपल्याला कोण विरोध करणार ? या घंमेडीने त्याचा घात केला आणि जावळी मुक्त करुन स्वराज्याची पश्चिम सीमा थेट समुद्रापर्यंत सुरक्षित करण्यासाठी शिवाजी राजांनी जावळीवर आक्रमण केले. १५ जानेवारी १६५६ ला जावळी शिवरायांकडे आली व ३० मार्च पर्यंत राजे तिथे राहिले . चंद्रराव मोरे जावळीतून निसटला व रायरीला, म्हणजे रायगडला गेला. जावळीमधे काही प्रतिकार झाला असावा ज्यामुळे शिवरायांना तिथे ३० मार्चपर्यंत राहावे लागले. राजे तिथे असताना त्याच्या लोकांनी रायरीलाही वेढा घातला असावा. शके १५७७ मन्मथ संवछरी राजश्री सिवाजीराजे यांनी पौष चतुर्दशीस जाऊन जावली घेतली [१५ जानेवारी १६५६]
चंद्रराव (येसाजी) पळून रायरीच्या (आत्ताचा रायगड) किल्यावर आश्रयास गेला. शिवाजीराजांच्या सैन्याने त्याचा पाठलाग केला. पुढे चंद्ररावाला आणि त्याच्या कृष्णाजी व बाजी या मुलांना शिवाजीराजांनी कैद केले.शरण आलेल्या चंद्ररावाने काही दिवसात पळून जाण्याचा प्रयत्न केल्यामुळे शिवाजीराजांनी त्याला आणि कृष्णाजीला ठार केले. बाजी मात्र पळून गेला.जावळी घेतल्यावर लवकरच चंद्रगड,मकरंदगड,चांभारगड हे किल्ले स्वराज्यात सामिल झाले.
मोर्‍यांकडून रायरीचा डोंगर जिंकल्यानंतर शिवाजी राजे स्वतः गडावर गेले. महाराजांनी या वेळी हा संपुर्ण गड बारकाईने नजरेखाली घातला. ईथली मोक्याची जागा त्यांनी अचुक हेरली असणार. हे ठिकाण एक बळकट लष्करी ठाणे म्हणून बांधता येईल याची नोंद महाराजांनी नक्कीच घेतली असली पाहीजे. अर्थात तो काळ स्वराज्य उभारणीचा होता. सतत मोहिमा आणि वारंवार होणारी सुलतानी आक्रमण, यामुळे ईथे फार दुर्ग बांधणी झाली नसावी.

वास्तविक रायगड हा अतिशय प्राचीन गड. याचे प्रमाण म्हणजे परिसरात असणारी गंधारपाले लेणी आणि महाड हे प्राचीन बंदर. त्याकाळी सावित्री नदीच्या पात्रामुळे आणि लगेचच असणार्‍या बाणकोटच्या खाडीमुळे या परिसरातून मोठ्या प्रमाणात व्यापार चालायचा. सह्याद्रीच्या रांगेत असणार्‍या घाटातून बैलांवर सामान लादून माल देशावरील नाशीक, पैठण, तेर, कर्‍हाड, करवीर अश्या शहरात नेला जाई. या व्यापारी तांड्याना लष्करी संरक्षण आवश्यकच असे, यासाठीच महाडच्या परिसरात बरेच दुर्ग उभारले गेले. बाकीचे दुर्ग आकाराने छोटे आणि तुलनेने दुय्यम होते. पण ऊंचीचा विचार केला तर थेट गगनचुंबी म्हणावा आणि विस्ताराने प्रचंड अश्या महादुर्ग रायगडाची उभारणी याच काळात झाली. मात्र गडाचे पहिले उल्लेख मिळतात, ते बाराव्या शतकातील ! त्या काळात विजयनगरच्या हिंदु राजांच अकींत म्हणवल्या जाणार्‍या पाळेगारांकडे गडाचा ताबा होता. अर्थात त्याच्याही आधी गड अकराव्या ते तेराव्या शतकात यादवांकडे असावा. चौदाव्या शतकाच्या आरंभी रायगडाचा ताबा गेला निजामशाहीकडे, त्यावेळी शिर्के देशमुख येथील हवालदार होते. पुढे निजामशाही नष्ट झाल्यानंतर महाराष्ट्राचा प्रमुख भाग दोनच शाह्यांनी वाटून घेतला, आदिलशाही आणि मोघल. रायगडाचा ताबा आला आदिलशाहीकडे.पण प्रत्यक्षात ईथे कोणी आदिलशाही अंमलदार नव्हता. या प्रदेशाचा आणि गडाचा ताबा होता जावळीच्या मोर्‍यांकडे. त्यांच्याकडून गड प्राप्त केला शिवाजी महाराजांनी आणि रायगडाने जणु त्याच्या सोनेरी कालखंडात प्रवेश केला.
रायगड हे काही या गडाचे मुळ नाव नाही. रायगडाचे प्राचीन नाव ’रायरी’ हे होते. युरोपचे लोक त्यास ’पूर्वेकडील जिब्राल्टर’ असे म्हणत असत. जिब्राल्टरचे ठाणे जितके अजिंक्य तितकाच रायगड अजिंक्य व दुर्गम. पाचशे वर्षांपूर्वी त्यास गडाचे स्वरूप नव्हते व तो नुसता एक डोंगर होता, तेव्हा त्यास ’रासिवटा’ आणि ’तणस’ अशी दोन नावे होती. त्याचा आकार, उंची व सभोवतालच्या दर्‍या यावरून त्यास ’नंदादीप’ असेही नाव पडले. दुर्गदुर्गेश्वर रायगडाला 15 विविध नावांनी संबोधिले गेले आहे. रायगड, रायरी, इस्लामगड,नंदादीप, जंबुद्वीप, तणस, राशिवटा, बदेनूर, रायगिरी, राजगिरी, भिवगड, रेड्डी, शिवलंका, राहीर आणि पूर्वेकडील जिब्राल्टर ही ती पंधरा नांवे आहेत.
निजामशाहीत रायगडाचा उपयोग कैदी ठेवण्यापुरता होई. रायगड हा पुर्व बाजु, उत्तर बाजु आणि पश्चिम बाजुने अभेद्य अश्या सह्याद्रीच्या रांगानी गराडला आहे. तर दक्षीणेला गुयरीची डोंगररांग. हे सर्व पर्वत कडे अक्षरशः खडे आहेत. ईथे मानवी नजर देखील धड ठरत नाही, तेव्हा आक्रमण करुन या कड्यावरुन हल्ला करण्याची कल्पना हे फक्त दिवास्वप्न बघणारेच करु शकतात.

रायगडाला दोन नद्याच्या खोर्‍यांनी घेरले आहे,काळ आणि गंधार. कोकणातील नद्यांचे एक वैशिष्ट्य आहे. पावसाळा संपला आणि दसरा झाला की या नद्यांमध्ये जेमतेम पाणी शिल्लक रहाते, फारतर घोटा बुडावा ईतपतच पाणी नदीच्या पात्रात असते. कार्तिक ओलांड्ला कि ते ही नाहीसे होते आणि वैशाखापर्यंत या सरिता निपचीत पडतात.

पण जेष्ठात पश्चिम वारा सुरु होते.समुद्राकडून काळे ढग ईशान्येकडे निघतात. पण ताठ मानेची सह्याद्रीची शिखरं या मेघांना अडवतात. ढगातून अखंड कोसळणारा जलौघ सह्याद्रीच्या राकट अंगावरुन खाली धावू लागते. उन्हाने पिवळेजर्द झालेले डोंगर आषाढ सरीनी हिरवेगर्द होतात. सह्याद्रीवरचे हे हिरवे आक्रमण मात्र सुखावह असते. मात्र श्रावण, भाद्रपदापर्यंत दाट ढगात लपेटलेली हि सह्यशिखरे दर्शनही देत नाहीत. दाट ढगांमध्ये माथा लपेटून बसलेली गिरीशिखरांच्या अंगावर चढलेल्या हिरव्या शेला एकाच रंगाचा वाटून निसर्ग भाद्रपदात फुलांची वेलबुट्टी सजवतो. सोनकीची पिवळा भंडारा, सीतेच्या आसवांचा नील नखरा, तेरड्याचा गुलमक्षी रंग आणि चिरायतीचा आणि गेंदाची श्वेत भुरभुर. हे सगळे रंग कमी म्हणून कि काय, कधी सात तर कधी पंधरा वर्षानी कारवीला जाग येते आणि जांभळ्या रंगाची उघळण भर घालते. पुन्हा एकदा कार्तिक उजाडतो आणि सह्यपर्वत आपले रुप पुन्हा पालटतो, हिरवा रंगाचे गवत पुन्हा पिवळे पडायला लागते आणि अग्निपुत्र सह्याद्रीचे एक ऋतुचक्र पुर्ण होते.

अर्थात जेष्ठ ते भाद्रपद या परिसरात महामुर पाउस कोसळतो, नद्यांना पुन्हा नवीन उर्जा मिळते. प्रचंड प्रमाणात पाण्याचा ओघ घेउन त्या अक्षरशः फुफाटात धावायला लागतात. फक्त काठावरुनच हा नजारा बघायचा, पाण्यात साधा पाय बुडावयचीही छाती होत नाही. अश्या या कोकणकन्या काळ आणि गंधार वर्षाकाळात केवळ आपल्या रौद्र रुपाने शत्रुला रायगडाजवळ फिरकु देत नाहीत. सह्याद्री, पाउस आणि या नद्या म्हणजे रायगडाला निसर्गाने पुरवलेले कवच. खुद्द शिवाजी महाराज या पर्जन्य काळाचे मोठे मार्मिक वर्णन करतात," आमच्या या प्रदेशात कल्पनेचा घोडा नाचवणे कठीण. उडत्या पाखराच्या पंखावर शेवाळ उगवेल इतका पाउस इथे पडतो".

हाच पाउस उत्ताल सह्यकड्यांना स्नान घालता घालता, त्याच्या अंगाखांद्यावरुन धबधब्याच्या रुपात कोसळतो, तर माथ्यावरुन मिळेल त्या घळीतून पाषाण खंडाना फोडत ओढ्या, नाल्याच्या रुपात तळाकडे येतो. सह्याद्रीच्या वज्रासारख्या कठीण छातीला या जलधारा भेदतात आणि घळी तयार होतात. काहीवेळा या घळींचे उतार सौम्य असतात. द्विपाद मानव काय, पण चतुष्पाद गर्दभ आणि बैल या मार्गाने ये -जा करु शकतात. अश्या सोप्या वाटांना "घाट" अशी संज्ञा आहे. सह्याद्रीत असे असंख्य घाटवाटा आहेत. अगदी प्राचीन काळापासून मानवाने या घाटांचा मालाची ने-आण करण्यासाठी वापर केला. नाणेघाट, बोरघाट, थळघाट असे असंख्या घाट देशावरील शहरं आणि कोकणातील बंदरं जोडण्याचे काम अव्याहत करत आले आहेत. अर्थात काही वाटा मात्र विलक्षण कठीण. पाण्याच्या नैसर्गिक प्रवाहाने पथ्थर फोडून केलेल्या या वाटांनी फक्त माणुसच जेमतेम पाय रोवत आणि कड्यात बोटे अडकवत, चढउतार करु शकतो. यांना म्हणायचे नाळ. खडतर असल्या तरी या वाटांनी पटकन देशावर जाता यायचे किंवा कोकणात उतरणे जमायचे.

रायगडाच्या उत्तर दिशेला सह्याद्री रांगात असणारे घाट आणि नाळ

थेट रायगड परिसरात तीन घाटवाटा आहेत. एक आहे कावळ्या घाट. सांदोशीचे भुमीपुत्र गोदाजी जगताप आणि सर्कले नाईक यांनी केलेला प्रतिकाराचा क्षण जपणारी कावल्या-बावल्याची खिंड याच घाटाच्या सुरवातीला आहे. याशिवाय पुर्व बाजुला शेवत्या घाट आणि मढे घाट आहेत. या घाटांनी नेला जाणार्‍या मालावर रायगडाची करडी नजर असायची.
जसे रायगडाच्या घेर्‍यात घाट आहेत तसेच नाळाही आहेत. थेट उत्तरेला बोचेघोळ नाळ. नावाप्रमाणे उभ्याने उतरता येणार नाही, अशी हि खडतर वाट.कसाबसा अधार घेउन एक पाउल ठेवायला जावे, तो वीसेक पावलं घसरुनच थांबावे अशी हि वाट.सर्वसामान्यांनी त्याच्या वाटेला न जाणेच चांगले. त्याच्या मागून गाय नाळ आणि निसणीची वाट. चढ उतराईची रग जिरवायची असेल तर या वाटा नक्कीच ती हौस पुरवतात. रायगडाच्या घेर्‍यातील महत्वाचा संरक्षक दुर्ग म्हणजे लिंगाणा. याला वळसा घालून येते बोराट्याची नाळ. देशावरील मोहरी गावापासून हा उतार सुरु होतो आणि लिंगाण्याला वळसा घालून पाणे गावात उतरतो. मात्र बोराट्याच्या नाळेतून लिंगाण्याकडे चढायचा फाटा नेमका सापडायला हवा आणी जेमतेम पाउल रोउन पार करावी लागणारी वाट रोमहर्षक आहे. अन्यथा सरळ खाली उतरणारी वाट थेट दापोलीत आणुन सोडते.मात्र हे दापोली म्हणजे रत्नागिरी जिल्ह्यातील सुप्रसिध्द दापोली नव्हे बरं का! हे आपलं रायगडाच्या घेर्‍यातील ईटुकले गाव.
याच दापोली गावाच्या परिसरात एक निसर्गनवल आहे. काळ नदी वाहता वाहता एका पन्नास फुट कड्यावरुन झेप घेते. इथे एक पावसाळी धबधबा आहे. मात्र भिजायची सोय नाही, फक्त नेत्रसुख घ्यायचे.कारण धबधब्याच्या थेट खाली एक खोल डोह आहे.

या परिसराला ‘वाळणकोंड’ म्हणतात. निसर्गातल्या या चमत्काराला भोळ्या भाविकांनी श्रध्देची जोड दिली आणि एका देवस्थानाचा जन्म झाला. शहरी संस्कृतीच्या दृष्टीने या अंधश्रध्दा वाटू शकतात, मात्र याच अंधश्रध्दामुळे ईथले मुळ स्वरुप टिकून राहिले, इथल्या निसर्गाला मानवी हस्तक्षेपाचे नख लागले नाही, हे विसरुन चालणार नाही. या डोहात अक्षरशः दिड, दोन फुटी माझे दिसतात. वरदायिनी देवीचा हा डोह म्हणून इथल्या डोहामधल्या माशांना अभय आहे, त्यांना कोणी पागत नाही.

डोहाच्या पुर्व किनार्‍यावर वरदायिनी देवीच्या राऊळ आहे. अलीकडच्या तीरावरुन पलीकडे मंदिराला जाण्यासाठी लोखंडी पूलावरुन उभा केलेला आहे.

मंदिराचे पुजारी बुवांनी विशिष्ट पद्धतीनं आवाज काढत, डोहामध्ये अन्न टाकल्यावर मोठाल्या आकाराचे अक्षरश: शेकडो मासे गोळा होतात. आपणही हे दृष्य पाहू, अनुभवू शकतो.
याच दापोलीत दुसर्‍या एका नाळेतील वाट उतरते.हि नाळ म्हणजे सिंगापुर नाळ. सिंगापुर नाळेची वाट रायगडपरिसरातील सर्वात सोपी नाळेची वाट म्हणता येईल. हे सिंगापुर गाव एन रायगडाच्या कण्यात वसले आहे.गावात अगदी शाळा आहे. आता अगदी गावापर्यंत रस्ता झाला आहे आणि पुण्याहून स्वारगेटवरुन थेट ईथंपर्यंत एस.टी. बस येते.

रायगडाच्या पुर्व बाजुला सह्याद्री रांगात असणारे घाट आणि नाळ

याच्यानंतर आणखी तीन जुन्या नाळा आहेत, आगी नाळा, फडताड नाळ आणि भीकनाळ. एकेकाळी या वाटेवरुन सह्यपुत्रांचा राबता होता. मात्र कालचक्र पुढे गेले. स्वयंपुर्ण असणारी गावे स्थानिकांना रोजगार देण्यात अक्षम ठरली. पोटापाण्यासाठी ईथला भुमीपुत्र पुण्या-मुंबईसारख्या शहरात स्थलांतरीत झाला. गावात तरुण औषधाला सापडत नाही, अशी परिस्थिती आली. कोणत्या वस्तीत प्रवेश करावा तो फक्त म्हातारी तोंडे सामोरी यावीत हे चित्र रायगडाच्या घेर्‍यातील काय, पुर्ण सह्याद्रीच्या रांगेत नवीन राहीले नाही. शिकारीनिमीत्ताने, औषधी वनस्पती गोळा करण्यासाठी एखादा चुकला माकला सोडला तर या नाळेच्या वाटेवर कोणी फिरकेना झाले. राबता संपला आणि जुन्या वाटा मोडून गेल्या. आणखी काही वर्षांनी कदाचित कागदोपत्री या नाळांची नावे रहातील अशी परिस्थिती आहे. मात्र स्थानिकांनी या वाटांना वार्‍यावर सोडले असले तरी शहरी सह्यपुत्रांना घाटवाटा पालथे घालण्याचे नवे व्यसन लागले आहे. पुन्हा एकदा या वाटांवर मानवी वावर दिसु लागला आहे. थोडेफार आशादायक असे हे चित्र.
यानंतर येतो शेवत्या घाट. मात्र सध्या ईथूनही फार वावर नाही. त्यानंतरच्या मढ्या घाट आणि उपांड्या नाळेची हिच परिस्थिती होती. वास्तविक सिंहगडावर सुभेदार तानाजी मालुसरेंचा देह पडल्यानंतर त्यांचे शव याच घाटाने त्यांच्या मुळगावी म्हणजे उमरठला नेले, म्हणून हा "मढे घाट" अशी याच्या नावाची उत्पत्ती सांगितली जाते. मात्र या दोन्ही वाटांच्या परिसरात असणारा "लक्ष्मी धबधबा" अचानक प्रसिध्दीच्या झोतात आला आणि केळद परिसरात गाड्यांची हि गर्दी सुट्टीच्या दिवशी दिसु लागली. फक्त धबधब्यात भिजून ज्यांची रग जिरत नाही, ते बहाद्दर उपांड्या नाळेतून उतरुन मढ्या घाटाने पुन्हा केळद असा ट्रेक करु लागले आणि या वाटांची वर्दळ पुन्हा सुरु झाली.
याशीवाय पुढे गोप्या घाट, आंबेनळी घाट, सुपे नाळ वगैरे वाटा आहेत, मात्र त्या रायगडापेक्षा राजगडाला जास्त जवळ पडतात.

घाटवाटा आणि नाळाच्या वाटेबरोबरच रायगडाच्या घेर्‍यातील अत्यंत महत्वाची गोष्ट म्हणजे या विविध कालखंडात या परिसरात उभारलेले दुर्ग.
एखाद्या सम्राटाच्या संरक्षणासाठी अंगरक्षकांची नेमणुक केली असते. महत्वाच्या व्यक्तीच्या जीवाला निर्माण झालेला धोका स्वतःच्या शिरावर घ्यायचा आणि त्यासाठी प्रसंगी प्राणाचे मोल द्यायचे, हि अंगरक्षकांची जबाबदारी. नेमके हेच काम रायगडासारख्या महादुर्गाच्या परिसरात उभारलेले किल्ले करत होते.
चांभारगड, कोकणदिव्यासारखे प्राचीन दुर्ग आहेत. शिवाजी महाराजांनी उभारलेले लिंगाणा,सोनगड सारखे किल्ले सरंक्षकाची भुमिका पार पाडत आहेत. तोरणा, राजगडसारखे महाराजांचे जुने साथिदार पुर्वेला खडे आहेत. याशिवाय मानगड, पन्हाळघर्,दौलतगड्,मंगळगड उर्फ कांगोरी, कावळया किल्ला असे रायगडाभोवती किल्ल्यांची संरक्षक कडे आहे.

या किल्ल्यांनी रायगडाभोवती सर्व बाजुने लष्करी फळी निर्माण केली आहे. थेट उत्तरेला कोकणदिवा, ईशान्येला लिंगाणा, पुर्वेला तोरणा उर्फ प्रचंडगड, महाराजांची पहिली राजधानी राजगड आहेत.
आग्नेयेला वरंधा घाटाची वाट रोखून कावळ्या तीक्ष्ण नजर रोखून बसला आहे, त्याच्या जोडीला थोडे खाली दक्षीणेला कांगोरी उर्फ मंगळगड आहे. थेट दक्षीणेला महाडकडून येणार्‍या वाटेवर चांभारगड उर्फ महेंद्रगड आणि मुख्यतः कैदखाना म्हणुन वापरला गेलेला सोनगड आहे. नैऋत्येला सावित्री नदीच्या तीरावर नितांतसुंदर परिसरात वसलेला दौलतगड आहे. पुर्वेकडचे आक्रमण रोखण्यासाठी अलीकडेच उजेडात आलेला पन्हाळघर आणि वायव्येला मानगड हे दक्ष आहेत.

रायगडाच्या घेर्‍यातील गडांनी उभारलेले संरक्षक कडे

शत्रुने कोठूनही हल्ला करायचा ठरविला तरी यातील किमान एखाद्या किल्ल्याशी झुंज दिल्याशिवाय रायगडाच्या आसपासही पोहचणे कठीण.
एकुणच जुना जिवाभावाचा सखा सह्याद्री, धोंधावत वहाणार्‍या काळ, गांधारी सारख्या नद्या आणि जवळपास अकरा किल्ल्यांचे बळकट कोंदण लाभलेल्या या रायगडाची महाराजांनी राजधानीचा दुर्ग म्हणून निवड करावी हे स्वाभाविक नव्हे काय ? वास्तविक तोरण्यावर मिळालेल्या धनाचा उपयोग करुन महाराजांनी मुरुंबदेवाच्या डोंगरावर गड उभारला आणि नेमके नाव दिले "राजगड". नावाप्रमाणेच राजस असणार्‍या या महादुर्गावर महाराज जवळपास वीस वर्ष राहीले. फत्तेखानाला तोंड देण्यासाठी पुरंदराची योजना, अफझलखानाचे संकंट निवारण्याचा खल, सलबतखान सिध्दी जोहरच्या वेढ्यातून सुटून आल्यानंतर स्वकीयांशी भेट, पुरंदरच्या शरणागतीची चार पावलांची माघार, औरंगजेबाच्या कराल कालमिठीतून आग्राहून सुटून आल्यानंतर झालेला पुर्नजन्म, तानाजीच्या पराक्रमाचा आणि त्याच्या कायमच्या दुराव्याचा अश्या महाराजांच्या आयुष्यातील सर्व महत्वाच्या घटनांचा साक्षीदार म्हणजे दुर्गराज राजगड. मात्र एक महदभाग्याचा क्षण राजगडाएवजी रायगडाच्या नशीबी लिहीले होते, "राज्यभिषेक सोहळा".
शिवाजी महाराजांनी राजधानी राजगडावरुन रायगडावरुन का हलवली ? याचा ईथे आढावा घेणे उचीत ठरेल. राजगड हा भक्कम बांधणीचा दुर्ग खरा, पण त्याच्या आजुबाजुला पठारी प्रदेश आहे. सुरवातीच्या संघर्ष काळात शिवाजी राजांचे सैन्यबळ मोघल आणि आदिलशहा या प्रमुख शत्रुंच्या तुलनेत कमी होते. सहाजिकच उघड्या मैदानातील थेट लढाई म्हणजे आत्मघात होता. त्यातच त्यावेळी स्वराज्यावर हल्ला करणारे दोन सत्ता आदिलशाही ज्यांचे आक्रमण नैऋत्य दिशेने व्हायचे, ते थोपवायचे तर थेट पुरंदरला तो ह्ल्ला थोपवायला लागायचा. तर दुसरा प्रबळ प्रतिस्पर्धी अर्थातच मोंघल. यांच्या हल्ल्याची दिशा एकतर उत्तर किंवा त्यांचे प्रमुख ठाणे आजचे औरंगाबाद किंवा त्यावेळचे खडकी. साहजिकच मोघंलांचा हल्ला होणार तर तो ईशान्य दिशेने. या बाजुने झालेला हल्ला थोपवायचा तर चाकणसारखे ठाणे स्वराज्यात होते. राजगडाच्या या दोन्ही बाजुला पठारी प्रदेश आहे. सहाजिकच शत्रु सैन्य थेट गडाच्या पायथ्याशी येण्याचा धोका सतत होता. शिवाजी राजांना शाहिस्तेखानच्या आणि पुढे मिर्झाराजांच्या आक्रमणाच्या वेळी याचा अनुभव आला. मिर्झाराजे जयसिंगानी तर थेट रोहिड्याच्या पायथ्याच्या हिरडस मावळात फौजा पाठविल्या. म्हणजे राजगडाला दक्षीण बाजुनेही धोका निर्माण झाला होता.
शिवाजी महाराज आग्र्याहून जीवावरच्या प्रसंगातून सुटुन आले आणि एकंदरीत परिस्थितीचा आढावा घेउन त्यांनी मोघंलाकडून आणि पर्यायाने औरंगजेबाकडून ईतका विश्वासघात होउनही पुढचे दोन वर्ष पुरंदर तह कायम ठेवला आणि थोडा शांततेचा काळ अनुभवला. यामध्ये त्यांना एका गोष्टीची निश्चीत जाणीव झाली, कि आपला खरा लढा मोघलांबरोबर आहे. औरंगजेबाच्या भविष्यातील आक्रमणाला तोंड द्यायचे तर राजधानी अधिक सुरक्षित गडावर हवी. आणि त्यांनी रायगडाची पहाणी केली. त्याचे वर्णनही सभासदाच्या बखरीत विलक्षण केले आहे. “राजा खासा जाऊन पाहता गड बहुत चखोट, चौतर्फी गडाचे कडे तासिल्याप्रमाणे, दीड गाव उंच, पर्जन्याकाळी कडीयांवर गवत उगवत नाही आणि धोंडा तर ताशीव एकच आहे. दौलताबाद हा पृथ्वीवरील चखोट गड खरा, परंतु तो उंचीने थोडका, दौलाताबाद्चे दशगुणी गड उंच असे देखोन (महाराज) संतुष्ट जाहले आणि बोलिले तख्तास गड हाच करावा”. रायगडावर ईशान्य किंवा नैऋत्य दिशेने यायचे तर सह्याद्रीची रांग उतरावी लागणार. ईथून उतरणार्‍या वाट्या कमालीच्या अवघड असल्याने थोडक्या सैन्यानिशी याच परिसरात शत्रुचा बीमोड करणे शक्य होई. शिवाय फारच आणिबाणीची स्थिती असलै तरी त्याचा माग या अवघड वाटांमुळे आधी आल्याने गरज असल्यास परिसरातील दुसर्‍या गडाचा आश्रय घेणे शक्य होई. स्वराज्याचा आणखी एक शत्रु म्हणजे जंजिर्‍याचा सिद्दी. याने रायगडावर पश्चिमेकडून हल्ला करायचा ठरविल्यास त्याबाजुला चांभारगड, सोनगड, दौलतगड अशी दुर्गसाखळी हजर होती. याशिवाय खुद्द रायगडाची उंची २९०० फुट इथे तोफगोळे थेट माथ्यावर पोहचणे कठीण. ( लक्षात घ्या, रायगडाची दुर्ग उभारणी १६६५ ते ७० च्या दरम्यान झाली तर त्यावर पुढे साधारण दीड्शे वर्षांनी म्हणजे १८१८ मध्ये ईंग्रजांनी तुलनेने प्रगत तोफांनी हल्ला करुनही सुरवातीला तोफगोळे गडाच्या माथ्यापर्यंत पोहचत नव्हते) शिवाय गडाचे बेलाग कडे, ज्यावरुन चढून जाउन आक्रमण करण्याचे मनात आणनेही कठींण. एकंदरीत संरक्षक वज्रमुठ असणारा रायगड हे आदर्श लष्करी ठाणे होते.
कल्याणचा सुभेदार मुल्ला अहमद खजिना घेऊन विजापूरकडे निघाला असता महाराजांनी तो खजिना लुटून रायगडावर आणला व त्या खजिन्याचा उपयोग गडाच्या बांधकामासाठी केला. रायगडाचा माथा राजधानी बनवण्यास सोयीचा व पुरेसा आहे. शत्रूला अवघड वाटणार्‍या प्रदेशातले ते अधिक अवघड ठिकाण आहे. सागरी दळणवळणासही हे ठिकाण जवळ आहे.या सर्व बाबी हेरूनच महाराजांनी राजधानी म्हणुन रायगडाची निवड केली.
याशिवाय रायगड परिसरातील इतर काही ठिकाणांची माहिती या लेखात घेतल्यास ते अवांतर होणार नाही. किल्ले रायगडच्या वैभवाचे सर्वानाच कुतूहल असते. महाराजांच्या काळामध्ये गडावर असलेली कोटय़वधी रुपयांची संपत्ती काळाच्या ओघात गायब झाली. इतिहास संशोधकांनी शिवकालातील असंख्य महत्त्वाच्या घटना जगासमोर आणल्या, परंतु किल्ले रायगडाच्या पायथ्याशी असलेल्या रायगडवाडी परिसरांतील अवशेष पूर्ण दुर्लक्षित राहिल्यामुळे शिवकालातील अनेक घटनांचा शोध अद्याप बाकी राहिलेला आहे. या परिसरातील भग्न अवशेषांचे संशोधन करण्याची आवश्यकता आहे. दुर्दैवाने भारतीय पुरातत्त्व विभाग आणि शासनाकडूनही वाडी परिसरांतील ऐतिहासिक पुराव्यांकडे पुर्ण दुर्लक्ष झाल्याने शिवकालांतील सुवर्णकाळातील पाऊलखुणा आज काळाच्या पडद्याआड जाण्याच्या मार्गावर आहेत.
किल्ले रायगडाच्या पायथ्याशी असलेल्या घनदाट वनश्रीमध्ये रायगडवाडी गाव वसलेले आहे. महाडपासूनचे अंतर तीस किलोमीटर असल्याने पाचाड मार्गाने चित्तदरवाज्यापासून गावाकडे जाणारा पक्का रस्ता आहे. सुमारे ८०० लोकवस्ती असलेल्या गावामध्ये कोळी आवाड, हिरकणीवाडी, परडी, टकमकवाडी, नेवाळी, खडकी, शिंदेआवाड अशा सात वाडय़ा आहेत.
रायगडवाडी शिवकाळातील अत्यंत महत्त्वाचे गाव असल्यामुळे आजही गावामध्ये छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या पराक्रमाच्या, वैभवाच्या जिवंत खुणा अस्तित्वात आहेत. या वाडीपासून गडाचा माथा २२५० फूट उंच असून समुद्रसपाटीपासून रायगडवाडी ६०० फूट उंचीवर आहे. त्या काळांतील व्यापारउदीम, जनजीवन, राहणीमान, सामाजिक परिस्थिती इत्यादी महत्त्वाच्या घटनांवर प्रकाशझोत टाकणारे अवशेष आजही अस्तित्वात आहेत. शिवकाळांमध्ये किल्ले रायगडावर जाण्यासाठी या वाडीतूनच रस्ता होता. त्या काळातील अत्यंत महत्त्वाचे ठिकाण असल्याने मोठी बाजारपेठदेखील होती. महाराजांचे काही प्रमुख सरदार होते, त्यांचे वास्तव्य वाडींत होते. शिवकाळानंतर गडावर अनेक स्थित्यंतरे झाली. मोगलांनी उत्तरेकडे जाताना रायगड किल्ला सिद्दीकडे दिला होता. सिद्दीचे सरदारदेखील रायगडवाडीत राहत होते. त्यांच्या वाडय़ाचे अवशेष आजही भग्नावस्थेत आहेत. छत्रपती संभाजी महाराज यांचे नाव जोडले जाई त्या गोदावरीची समाधी वाडीपासून काही अंतरावर आहे. धान्याची कोठारे, तटबंदी वाडे, तोफगोळे, भंगलेल्या तोफा यांचे असंख्य अवशेष सभोवतालच्या परिसरांमध्ये आहेत. परंतु अनेक वर्षांत अवशेषांकडे लक्ष देण्यात आलेले नाही. पुराणवस्तू विभागाकडून योग्य ती दखल घेण्यात येत नसल्याने भविष्यात हा ऐतिहासिक ठेवा काळाच्या पडद्याआड होण्याची शक्यता आहे.
२५ एप्रिल ते ९ मे १८१८ साली इंग्रज सेनानी कर्नल प्रॉथरने गडाला वेढा घातला होता त्या वेळी गडावर अरब शिबंदीचा अधिकारी अबू होता. त्याने इंग्रजांशी तहाची बोलणी १० मे १८१८ रायगडवाडींमध्ये केली होती. जुन्या तटबंदीचे अवशेष, घरांची जोती इत्यादी ऐतिहासिक खुणा असल्याने इतिहासाच्या अभ्यासकांनी पाचाड परिसराचे संशोधन केल्यास शिवकाळातील अनेक घटना प्रकाशामध्ये येतील. टाकीमखाना, टकमक टोकाच्या खालच्या ठिकाणी असलेले रायनाक स्मारक, गोदावरीची समाधी, ब्राह्मण वाडय़ाचे अवशेष, भग्न झालेले शिवमंदिर त्या ठिकाणी असलेली गणपतीच्या हनुमानाच्या मूर्ती असे एक ना अनेक पुरावे दुर्लक्षित अवस्थेमध्ये वाडीच्या परिसरांत वर्षांनुवर्षे माळरानामध्ये पडलेल्या आहेत. रायगडावर व्यापार करणारा नागराज शेट याचे निवासस्थानदेखील रायगडवाडींत आहे. नाग्याबाग म्हणून गावकरी ओळखतात. गावापासून अध्र्या किलोमीटर अंतरावर पडके जोते असून जवळच एक विहीरदेखील आहे. जोत्याचे बांधकाम शिवकालीन असून आजही काही अवशेष शिल्लक आहेत. नाग्याबागेमध्ये असलेल्या विहिरीचे पाणी ग्रामस्थ वापरीत होते. परंतु पावसाळय़ात विहिरीचा काही भाग कोसळल्यानंतर विहिरीचा वापर बंद झाल्याने दुरवस्था झाली आहे. अत्यंत सुबक आणि चिरेबंदी दगडामध्ये बांधलेल्या विहिरीत आजही पाणी उपलब्ध असून संपूर्ण गावाला पुरून उरेल एवढा पाण्याचा साठा विहिरींत उपलब्ध असल्याची माहिती गावातील वयोवृद्ध नागरिक गणपत महादेव साटम यांनी सांगितले. या परिसरात अनेक घराण्याचा संबंध महाराजांच्या सेवेशी जोडलेला असल्याने ऐतिहासिक शस्त्रसामग्री घराघरांत असल्याने आपल्या पूर्वजांच्या आठवणी मोठय़ा अभिमानाने सांगितल्या जात असतात.
एकंदरीत राजधानी रायगड जसा निवांत वेळ काढून अनुभवायला लागतो, तसाच हा रायगडाचा परिसरही महत्वाचा आहे. जसजसे शक्य होईल तसा हा घेरा थोडा थोडा का होइना अभ्यासायला पाहिजे. आपल्याच प्रतिक्षेत हा परिसर आहे, चला तर मग "रायगडाच्या घेर्‍यात".

तळटीपः- सर्व प्रकाशचित्र आंतरजालावरुन साभार

माझा हा लेख आणि या आधीचे लिखाण खालील लिंकवर वाचू शकता
भटकंती सह्याद्रीची

संदर्भग्रंथः-
१) श्री राजा शिवछत्रपती- बाबासाहेब पुरंदरे
२) शिवतीर्थ रायगड- गो.नि.दांडेकर
३) महाराष्ट्र देशातील किल्ले- चिंतामण गोगटे
४) साद सह्याद्रीची ! भटकंती किल्ल्यांची !!- प्र.के.घाणेकर
५) डोंगरयात्रा- आनंद पाळंदे
६) आडवाटेवरचा महाराष्ट्र- प्र.के.घाणेकर
७) रायगडाची जीवनकथा- शां.वि.आवळसकर
८) रायगड जिल्हा गॅझेटीयर
९) शोध शिवछत्रपतीच्या दुर्गांचा- सतिश अक्कलकोट

प्रतिक्रिया

टवाळ कार्टा's picture

7 Aug 2020 - 5:37 pm | टवाळ कार्टा

माझा गणेशा झालायं

प्रा.डॉ.दिलीप बिरुटे's picture

7 Aug 2020 - 5:40 pm | प्रा.डॉ.दिलीप बिरुटे

फ़ोटो दिसत नाहीत.

-दिलीप बिरुटे

फोटो मात्र मला दिसले नाहीत,
परंतु लेखन एकदम जबराट झाले आहे.. शेवट थोडा फास्ट वाचलाय मी.. . निवांत पुन्हा वाचतो नक्की..

रायगड हा माझा आवडता गड, त्यामुळे त्याच्याबद्दल जितके वाचावे ते कमीच.. सर्व बाजूनी डोंगर रांग असली तरी रायगड हा अलगद मध्येच आहे, जणू हिरा वरती आलाय..
त्याचे कुठलेही अंग इतर कुठल्याही सह्याद्री रांगेला जोडलेला नसल्याने तो जास्तच अभेद्य बनलेला होता..

आता सायकल ने पुणे ते मोहरी आणि नंतर रायलिंग पठार (लिंगाणा ) केले तेच लिहितोय, यात लिहिलेली माहिती मात्र मला माहित नव्हती, पुन्हा गेल्यावर स्थानिकांशी गप्पा मारतो यावरून..

असेच मस्त लिहीत चला.. वाचत आहे...

गामा पैलवान's picture

7 Aug 2020 - 6:39 pm | गामा पैलवान

लेख लई झ्याक पन फटू दिसंत न्हाईत!
-गा.पै.

हे वर्णन विशेष आवडले **
पिवळा भंडारा, सीतेच्या आसवांचा नील नखरा, तेरड्याचा गुलमक्षी रंग आणि चिरायतीचा आणि गेंदाची श्वेत भुरभुर. हे सगळे रंग कमी म्हणून कि काय, कधी सात तर कधी पंधरा वर्षानी कारवीला जाग येते आणि जांभळ्या रंगाची उघळण भर घालते. पुन्हा एकदा कार्तिक उजाडतो आणि सह्यपर्वत आपले रुप पुन्हा पालटतो, हिरवा रंगाचे गवत पुन्हा पिवळे पडायला लागते आणि अग्निपुत्र सह्याद्रीचे एक ऋतुचक्र पुर्ण होते.

**वाह वाचून छान वाटले.
खुद्द शिवाजी महाराज या पर्जन्य काळाचे मोठे मार्मिक वर्णन करतात," आमच्या या प्रदेशात कल्पनेचा घोडा नाचवणे कठीण. उडत्या पाखराच्या पंखावर शेवाळ उगवेल इतका पाउस इथे पडतो".

**
मी एकदाच रायगड पाहिला आहे.गाईडने सांगितलेलीच माहिती माहित होती.:) खरच पुन्हा पुन्हा पाहावा अभ्यासावा वाटतो.आजूबाजूच्या गडांची माहिती उपयुक्त आहे.
अजून लिहा.मस्त!

ज्ञानोबाचे पैजार's picture

8 Aug 2020 - 10:11 am | ज्ञानोबाचे पैजार

रायगड, राजगड आणि हरिश्र्चंद्रगड कितीही वेळा पाहिले तरी समाधान होत नाही. प्रत्येक वेळेला हे किल्ले नव्याने भेटतात.

रायगड पहिल्यांदा भेटला होता तो शाळेचा सहलीत पण खरा समजला दुर्गभ्रमण गाथेत.

लेख प्रचंड म्हणजे प्रचंड आवडला, काही गोष्टी माहित होत्या पण बरीच नवी माहिती मिळाली, हे माहिती आमच्या पर्यंत पोचवण्यासाठी घेतलेले कष्ट वाक्यावाक्यात जाणवत आहेत आणि त्यामुळे फोटो बद्द्लची उत्सुकता अजून वाढली आहे, लवकर काहितरी करा.

पैजारबुवा,

ज्ञानोबाचे पैजार's picture

11 Aug 2020 - 10:29 am | ज्ञानोबाचे पैजार

दिसले एकदाचे फोटो, झकास आले आहेत, गुगल नकाशा मुळे रायगडाचे भौगोलीक महत्व पटकन समजले

टकमक टोक आणि बाजारपेठेचे फोटू लैच कातिल आहेत.

पैजारबुवा,

तुषार काळभोर's picture

9 Aug 2020 - 8:06 am | तुषार काळभोर

किती मनापासून लिहिलंय ते वाक्या वाक्यातून दिसून येतय.

.

सिरुसेरि's picture

8 Aug 2020 - 4:46 pm | सिरुसेरि

सुरेख आणी माहितीपुरक लेखन .

दुर्गविहारी's picture

8 Aug 2020 - 10:34 pm | दुर्गविहारी

फोटो दिसावेत यासाठी खुप प्रयत्न केला, पण अवघड आहे.दिसत नाहीत. : -(((
आधीच्या धाग्यात गुगल अल्बमवरुन फोटो आरामात अपलोड होत होते.आता पुर्ण नवीन अकाउंट उघडून तीच पध्दत वापरुन फोटो अपलोड केले तरी होत नाहीत. कंजुस काकांच्या
गूगल ड्राइव'वरचे फोटो, ओडिओ, विडिओ वेबसाईटवर देणे.
या धाग्यात दिलेली प्रक्रीया वापरुन पाहीली तरीही फोटो दिसत नाहीत.कृपया मदत करावी. खाली माझ्या ब्लॉगची लिंक दिली आहे.त्यात फोटो बघता येतील ईतकेच मी सांगु शकतो. फोटोची अशी अडचण असेल तर पुढचे लिखाण कसे करायचे हा प्रश्न पडला आहे.

तुषार काळभोर's picture

9 Aug 2020 - 7:56 am | तुषार काळभोर

आता दिसताहेत..

गामा पैलवान's picture

8 Aug 2020 - 10:36 pm | गामा पैलवान

दुर्गविहारी,

लेख अतिशय आवडला. प्रकाशचित्रांमुळे अधिकंच वाचनीय झाला आहे.

राजधानीसाठी महाराजांसमोर सुधागड हा ही एक पर्याय होता. मात्र तो पेणपासून फारंच जवळ पडतो म्हणून नाकारला (ऐकीव माहिती).

आ.न.,
-गा.पै.

बेकार तरुण's picture

9 Aug 2020 - 1:52 pm | बेकार तरुण

लेख प्रचंड आवडला !!

सरनौबत's picture

9 Aug 2020 - 3:16 pm | सरनौबत

जबराट! अतिशय माहितीपूर्ण आणि सुंदर लेख. मला फोटो व्यवस्थित दिसत आहेत.

रविवार सत्कारणी लागला... काय छान माहिती दिली आहे हो...
राजाचे द्रष्टेपण असे कळते _/\_

अनिरुद्ध.वैद्य's picture

10 Aug 2020 - 10:18 am | अनिरुद्ध.वैद्य

केवढा डीटेल लेख!! खुपच सुरेख :)

अनिंद्य's picture

10 Aug 2020 - 12:49 pm | अनिंद्य

खूप छान !

वाळणकोंड च्या पुलावरुन जो आपण फोटो काढत आहात त्याच्या समोरचे जे गाव आहे (दापोलि) ते माझे सासर. दर वर्शि गणपतिला तिकडे जाणे होते. पावसाळ्यात वाळणकोंड पहाणे म्हण्जे एक विलक्शण अनुभव. ते जे मासे आहेत त्यांना बाळ म्हणतात, त्यांना मासे म्हनुन कोणि गावातिल माणसे बोलत नाहि व त्यांना पकडत पण नाहित. कारण कि ते देवाचे मासे आहेत असे समजले जाते. त्या जागे बद्द्ल भरपुर अख्यायिका आहेत. ज्या मि लहान पणा पासुन ऐकत आहे.

पावसाळ्यात देविला गावात नेतात आणि ते मंदिर पण काढतात. माझ्या गावातुन जो रायगडचा पलिकडिल भाग दिसतो. रायगड रोप वे कडे जाणारा जो रोड आहे त्याला लगुनच (घरोशिवाडि). माझ्या गावापासुन १० कि.मि. आहे रायगड चा रोप वे.

दुर्गविहारी's picture

10 Aug 2020 - 8:13 pm | दुर्गविहारी

धन्यवाद ! ही नवीन माहिती आहे. तुम्ही ज्या आख्यायिकांचा उल्लेख करतं आहा,, त्या विषयी लिहिले तर बरे होईल.
बाकी हा परिसर नितांत सुंदर आहे.

स्वलेकर's picture

10 Aug 2020 - 9:44 pm | स्वलेकर

नक्किच!

रातराणी's picture

10 Aug 2020 - 9:35 pm | रातराणी

भन्नाट!! मस्त लिहलंय _/\_

स्वलेकर's picture

10 Aug 2020 - 11:25 pm | स्वलेकर

वाळ्णकोंड

मला फोटो अपलोड करता येत नाहि आहेत म्हणुन लिंक देत आहे.
ज्या फोटो मधे पाणी नाहि फक्त गवत आणि डोंगर दिसत आहेत, तो माझ्या गावातुन काढलेला फोटो आहे. मध्यभागि जो डोंगर आहे, तो रायगड किल्ला. डोंगराच्या डाव्या बाजुला आहे ते टकमक टोक आणि जो उजव्या हाताल जो उतार दिसत आहे तिकडुन trolley वर जाते

महासंग्राम's picture

12 Aug 2020 - 1:51 pm | महासंग्राम

कसले भारी फोटो आहेत, रायगडाला बऱ्याच वेळेस गेलोय पण आसपासचा परिसर पण इतका सुरेख असेल माहिती नव्हते लॉकडाऊन नंतर नक्की या भागात फोटोंसाठी ट्रिप काढावी लागेल. विशेषतः हा फोटू जास्त भावला

रायगड

दुर्गविहारी's picture

12 Aug 2020 - 3:09 pm | दुर्गविहारी

अप्रतिम फोटो.
बाकी वाळणकोंड परिसरातील किंवा रायगड परिसरातील काही समजुती किंवा किस्से माहिती असतील तर जरूर लिहा.

चौकटराजा's picture

26 Aug 2020 - 7:14 pm | चौकटराजा

फोटोला नावाजायला शब्द नाहीत ,खास करून शेवटचा हिरवागार लन्डस्केप ...... !! _/\_

शशिकांत ओक's picture

11 Aug 2020 - 12:33 am | शशिकांत ओक

इतिहासाच्या पाऊलखुणा भौगोलिक नकाशातून सादर केल्याने रंगत वाढली. राजगडावरून रायगडावर राजधानी हालवली जायची कारणे, त्या वेळेस निर्माण राजकीय परिस्थितीचे आकलन भावले. अरबी समुद्राच्या किनाऱ्यावर नाविक तळ निर्माण करून ते सतत ताब्यात राहायला कोकणात खाली उतरून कारवायातून १६७० नंतरच्या काळात जोर करता आला. संभाजी राजे गेल्यावर जिंजीला जायला राजारामांना कोकणातून प्रताप गड, विशाळगडाच्या आसऱ्याने पुढील मार्ग कसा काढायचा यावर विचार करायला उसंत मिळाली असावी.
एका अर्थाने हार्ट लँड म्हणून राजगडाचे लष्करी महत्व महाराजांनी निर्माण केले. किल्ल्यापर्यंत यायला अशक्य वर चढायला अवघड पण वर सपाट पठारावर सदर, मंदिरे, सरदारांच्या, सेनेच्या बंदोबस्ताच्या लोकांची, व्यापारी लोकांना दुकाने थाटायची सोय होईल अशी बांधकामे करायला मुभा यातून महाराजांच्या दूरदृष्टीचा आवाका समजून घ्यायला सोपे आहे...

बरेचदा लॉगिन करून प्रतिसाद द्यायला वेळ मिळतोच असं नाही, पण कधी कधी काही लेख असे येतात कि प्रतिसाद दिल्याशिवाय राहावतच नाही. डोळ्याचं पारणं फेडणारे फोटो आणि अभ्यासपूर्ण लेख इथे लिहिल्याबद्दल धन्यवाद !!!

सुमो's picture

11 Aug 2020 - 4:32 am | सुमो

माहितीपूर्ण लेख. आवडला !

प्रचेतस's picture

11 Aug 2020 - 7:32 am | प्रचेतस

लेख खूपच अप्रतिम झालाय.
तपशीलवार वर्णनाला ऐतिहासिक आणि भौगोलिक माहितीची सुरेख जोड लाभली आहे.
रायगडवाडीत जाऊन गोदावरीची समाधी पाहिली होती मात्र नागराज शेठ याचेही निवासस्थान तिकडे होते हे माहीत नव्हते.

केळद येथे पूर्वी अन्नछत्र होते त्यामुळे त्या गावाला अन्नछत्र असेही नाव पडले होते.

टर्मीनेटर's picture

12 Aug 2020 - 5:36 pm | टर्मीनेटर

लई भारी दुर्गविहारी....
मस्तच लेख! पाऊस आणी नद्यांचे वर्णन भारीच.
मी अजुन रायगडावर गेलो नाहीये. आग्र्या हुन सुटकेच्या दिवसाचे औचीत्य साधुन येत्या १७ ॲागस्ट ला तीथे जाण्याचा कार्यक्रम ठरला आहे, पण रोप वे सूरू असेल की नाही अद्द्याप नक्की समजलं नाहीये त्यामुळे बेत सध्यातरी डळमळीत आहे.

लई भारी's picture

13 Aug 2020 - 8:30 pm | लई भारी

आपण किती कष्ट घेऊन लिहिलं आहे ते लक्षात येतंय.
अर्थातच खूप सुंदर झालाय लेख. बुकमार्क केलाच आहे. गूगल मॅप वरच्या नोंदींमुळे खूपच मदत होते.

टवाळ कार्टा, प्रा.डॉ.दिलीप बिरुटे, गणेशा, गामा पैलवान, Bhakti, ज्ञानोबाचे पैजार, पैलवान, बेकार तरुण,सरनौबत,सुखी, अनिरुद्ध.वैद्य, अनिंद्य, स्वलेकर, महासंग्राम, शशिकांत ओक, वीणा३, सुमो, प्रचेतस,टर्मीनेटर, लई भारी आणि असंख्य वाचक यांना मनापासून धन्यवाद.
या मालिकेत आपण रायगडाच्या घेर्‍यातील आठ गडांची माहिती घेणार आहोय.मला आशा वाटते कि आपण त्या सर्व धाग्यांचे असेच स्वागत कराल.

बेकार तरुण's picture

26 Aug 2020 - 7:40 pm | बेकार तरुण

या मालिकेत आपण रायगडाच्या घेर्‍यातील आठ गडांची माहिती घेणार आहोत >>>> वाट बघत आहे

दुर्गविहारी's picture

26 Aug 2020 - 11:55 pm | दुर्गविहारी

रायगडाच्या घेर्‍यातील कोकणदिवा या पहिल्या गडाची माहिती लिहीली सुध्दा तुम्ही ती वाचली देखील. :-)
हि लिंक
कोकणदिवा

पुढचे दोन धागे लिंगाण्यावर येतील.एक लिंगाणागडाचा आणि एक लिंगाणा सुळक्याच्या चढाईच्या मोहीमेचा.

निनाद's picture

14 Aug 2020 - 5:31 am | निनाद

सुरेख लेख. काही वेळा ऐतिहासिक माहिती येताना अचानक खंड पडतो आणि विषय जरा बदलतात असे वाटले. मग इतिहास आणि सद्य परिस्थिती असे दोन ढोबळ विभाग आहेत असे लेख वाचून झाल्यावर जाणवले. आवडला आहेच.

अजून पुढील लेखांची प्रतिक्षा आहे.

सतिश गावडे's picture

27 Aug 2020 - 1:30 pm | सतिश गावडे

आधी फोटो दिसत नव्हते तेव्हाही लेख पूर्ण वाचून काढला आणि फोटो दिसू लागल्यानंतर पुन्हा एकदा वाचला. कोकण दिव्यावर लिहीलेला लेखही वाचला.

मी रायगड जिल्ह्यातील. म्हणजे जन्म, बालपण, शिक्षण सारेच रायगड जिल्ह्यात झाले. रायगड किल्ल्याचे दुरुन दर्शन अगदी लहानपणीच कुणीतरी केलेले, आमच्या आजोबांच्या जून्या घराच्या पडवीतून मला कडेवर उचलून बोट दाखवत. त्यानंतर गावाबाहेर पडले रायगड किल्ला कुठून ना कुठून दिसायचा.

मात्र तुम्ही रायगडाच्या घेर्‍याची छान ओळख करुन दिली आहे. सगळी ठिकाणे नकाशावर टाकून माझ्या गावापासून किती दूर आहेत हे पाहीलं कुतूहल म्हणून. तसेच जिल्ह्यात अजून कोणते किल्ले आहेत ते शोधले. सध्या तरी मानगड, कुर्डूगड (हे दोन्ही माझ्या तालुक्यात आहेत), तळा, घोसाळा (हे शेजारच्या तालुक्यात) लिस्टवर आहेत. जरा मोकळेपणाने फिरणे चालू झाले की हे किल्ले पाहणार.

रीडर's picture

3 Sep 2020 - 3:56 am | रीडर

खूपच छान, अभ्यासू आणि सखोल लिखाण.