आणखी एक कला

इथे भावानुवाद करायचा माझा हेतू नव्हता हे बर्‍याच लोकांना जाणवले, ते योग्यच आहे.

कवितेसारख्या रचनाबद्ध माध्यमात कवी दोन प्रकारे संवाद साधत असतो - शब्दांच्या कोशातल्या अर्थाने, आणि शब्दाच्या रचनेने.

भावानुवाद म्हणजे "ती कल्पना [म्हणजे तीच कथा, तेच कथानक, तोच नैतिक बोध, वगैरे] मला सुचली असती तर मी कशा प्रकारे शब्दबद्ध केली असती?" असा विचार करून लिहिणे. यात मुळातल्या कवीने निवडलेली रचनेची आकृती दुय्यम मानली जाते. अशा प्रकारचा अनुवाद मी केलेला नाही, हे पुष्कळांना जाणवले.

काहींना वाटले, की हा अनुवाद शब्दशः केलेला आहे. पण सोनालींना समजले आहे, की अर्थ शब्दशः घेतलेला नाही - फारतर "मूळ कवितेला बरेच जवळ जाईल असे" भाषांतर आहे. उदाहरणार्थ : "losing farther, losing faster" च्या ठिकाणी "भराभरा, भारंभार लागा हरवायला" मध्ये अर्थ गोळाबेरीजच साधला आहे.

या भाषांतरात मूळ कवीने निवडलेली कवितेची आकृती आणि "साधारण तोच अर्थ/तोच भाव" पकडायचा प्रयत्न केला आहे. जमेल तितके शब्दालंकार, पुनरुक्ती, वगैरे, भाषांतरातही ठेवले आहेत. उदाहरणार्थ : "losing farther, losing faster" च्या ठिकाणी "भराभरा, भारंभार लागा हरवायला" मध्ये अनुप्रास तसेच ठेवले आहेत.

यात थोडा प्रयत्न कमी पडला, ते चाणाक्ष वाचकांना समजलेच आहे. प्रत्येक कडव्यातल्या दुसर्‍या ओळींचे एकमेकाशी यमक मुळात आहे. भाषांतरात ते फार कठिण म्हणून सोडून दिले आहे.

लिखाळ यांना खटकलेल्या/सुचवलेल्या दोन-तीन गोष्टी :
१. आईचे घड्याळ : आजीचे घड्याळ चालले असते का? माझ्या मते नाही. हा पर्याय माझ्या मनात आला पण क्षणभरच. आणि कारणही मराठी वाचकाला ठाऊक असलेली आजीच्या घड्याळाची कल्पना. त्या कवितेत आजीकडे घड्याळ ही वस्तूच नसते, पण तिला वेळेचे भान उत्तम असते. या कवितेत वस्तू हरवते, आणि त्या वस्तूबरोबर ठसठसणार्‍या आठवणी. आजीच्या घड्याळाची स्मृती येथे वेगळे आणि मूळ कवितेच्या ओघातून बाहेर पडणारे कथानक आणते. मला सुचलेला दुसरा पर्याय म्हणजे "आईचा बिलवर [किंवा असाच कुठला दागिना]". अशा बदलाने "घ-ड्या-ळ" या कठोर व्यंजनांऐवजी मुळातल्या "वॉच्" सारखी मृदुव्यंजने आली असती. पण घड्याळासारखी कालमापक वस्तू सांकेतिकही आहे, म्हणून तीच ठेवली.

२. दोन शहरे सांडली
इथे "दोन शहरे हरवली" असे असायला हवे होते. "हरवणे" शब्दाची पुनरुक्ती (लूझ, लॉस, लॉस्ट) हे कवितेचे वैशिष्ट्य आहे. "सांडली" असा पर्यायी शब्द घालायचा माझा मोह ठीक नव्हता.

३. लागता हा हा म्हणायला
येथे वापरलेले यमक अतिशय कमजोर आहे. मान्य. (पण अर्थातच "हा हा म्हणता" चालणार नाही. विचारपूर्वक वेगळेच, आणि पटणारे यमक योजावे लागेल.)

४. शेवटची ओळ - इथे मात्र लिखाळ आणि मास्तरांशी पंगा घ्यावा लागेल. ती ओळ वाचायला त्रास होतो, या उघड तथ्याबाबत वाद नाही. पण नेमका तसाच त्रास व्हावा, अशी कवयित्रीची योजना होती, असे माझे मत आहे, म्हणून. मुळातल्या शेवटच्या दोन इंग्रजी ओळी अशा -
the art of losing's not too hard to master
though it may look like (Write it!) like disaster.

येथे मी कितीतरी वेळा प्रयत्न करून बघितला. उशीत कापसाबरोबर धोंडा घातल्यासारखे "(Write it!)" हे कंसातले वाक्य आहे. कितीही प्रयत्न केला तरी शब्दांचा ओघ विस्कळित करते म्हणजे करतेच. ओघवते असे "though it may look like disaster" हे वाक्य अत्यंत निष्ठुरपणे तोडून कंसातले वाक्य घुसवले आहे. तरीच like ...(!)... like मध्ये तोच शब्द दुसर्‍यांदा म्हणायला लागला आहे. ते ओघवते वाक्य सहज तसेच ठेवता आले असते, त्यामुळे ही घुसवलेली "लिही!"-आज्ञा कवयित्रीने मुद्दामून, ओघाला ठेच देणारा खडक म्हणून, योजली आहे. याबद्दल मला खात्री वाटते. हे रचनावैशिष्ट्य मी प्रयत्नपूर्वक भाषांतरात आणलेले आहे - चुकून नव्हे.

या कवितेचा भावानुवाद, वाटल्यास पूर्ण रूपांतरही कोणी करावे, सहमत आहे.

दोन वेगवेगळ्या हेतूंबद्दल असा दृष्टांत द्यावासा वाटतो.

आमच्या गोव्याचे बांगड्याचे तिरफळे घालून केलेले हुमण मोठे स्वादिष्ट असते. अमेरिकेतल्या कोण्या मित्राला त्याची चव द्यायची इच्छा असल्यास मी दोन मार्ग अवलंबू शकतो.
१. बांगडा महत्त्वाचा. तिरफळे, खोबरे, मिरच्या हे सगळे केवळ रसपोषणासाठीची उपांगे. असल्यास बरी, पण अमेरिकेत तिरफळे कुठे मिळतात? अमेरिकेतील खवय्यांसाठी अनोळखीच. त्याऐवजी कांदा-टोमॅटो-कोथिंबिरीच्या रश्श्यात बांगडा शिजवतो. माझा मित्र मिटक्या मारत खातो. पौष्टिक बांगडाही पोटात जातो. हा झाला भावानुवाद.
२. हुमाणाचे वैशिष्ट्य महत्त्वाचे. माझ्याकडे फ्रोझन खोबरे आहे, थोडीशीच तिरफळे आहेत, मिरच्या मेक्सिकन आहेत. तशातही मी हुमाण करतो. गोव्यातल्या ताज्या हुमाणाची चव तर नाहीच. शिवाय टोमॅटोच्या रश्श्यासारखे नेहमीचे नसले म्हणून अमेरिकन मित्र लगेच मिटक्या मारून खाणारही नाही. हा झाला छायानुवाद.

पहिल्या प्रकारात मुख्य अर्थ-जिन्नस त्या परदेशाच्या मसाल्याबरोबर दिला, आणि खूप मजा आली - गोव्यात येईल त्याच्या तोडीची. (पण हुमाण दिले का?)
दुसर्‍या प्रकारात हुमाण दिले (पण गोव्यातल्याची लज्जत आली नाही, अमेरिकेतल्या उत्तम पदार्थाचीही लज्जत आली नाही.) तरी मला वाटते, माझ्या मित्रांना हुमाणाची चव चाखायला देण्यात काही मूल्य आहे.