भाषाशुद्धी

वि.दा.सावरकरांचा भाषाशुद्धीचा विचार ज्यांना पटला आहे आणि मराठीतून परकीय आक्रमकांनी लादलेल्या शब्दांना कायमचा निरोप मिळायला हवा असे वाटते आहे त्यांच्यासाठी खालील जंत्री देत आहे.

फार्सी,अरबी,पोर्तुगीज आणि तुर्की या भाषांमधून मराठीत आलेले/लादलेले शब्द आणि त्यातल्या काही शब्दांना पर्यायी असे संस्कृतोद्भव किंवा भारतीय भाषांमधले शब्द सुचवले आहेत.आपणही ही जंत्री सुधारण्यास सहाय्य करावे. शब्द सुचवण्यास सहाय्य करावे.

मराठीत सद्या वापरात असलेले फार्सी/अरबी शब्द. इतिहासाचार्य वि.का.राजवाडे यांनी फार्सी,अरबी शब्दांची मराठीतील अतोनात आवक पाहून भ्रष्टपणाची कमाल झाली असे का म्हटले होते ते खालील जंत्री पाहिल्यावर कळेल.

अर्क - सार
मदत - सहाय्य
उमेद - आशा
खुशाल - आनंदी
तख्त - सिंहासन
दर्यावर्दी - सारंग
दौलत - संपत्ती
फत्ते - यशश्री
बहादुर - लढवय्या
बाजी - भुजा
बाजू - भुजा
शाही - राजसी
हवालदिल -
हालत - अवस्था
हाल - कष्ट
प्यारा - आवडता
खास - विशेष
दारु - मद्य
अस्मान - आकाश
लाल - तांबडा
लष्कर - सैन्य
मुलुख - प्रांत
मैदान - क्रिडांगण
आबाद - समृद्ध
शहर - नगर
घुमट - कळस
पोलाद - लोखंड
बाजार - व्यापारपेठ
बारीक - लहान
बारकाई - सूक्ष्म
बगिचा - उद्यान
हवेली - प्रासादीका
हुबेहूब - तंतोतंत
बरकत - समृद्धी
महाल - प्रासाद
रोषणाई - दिवेशृंगार
इसवी - ख्रिस्ताब्द
अत्तर - सुगंध
अंमलदार - प्रभावक
अर्ज - विनंतीपत्र
कबूतर - पारवा
कलम - छाटणी
कारकून - लिपिक
किल्ला - गड
किल्ली - उकल
कंदील - टांगता दिवा
खासदार -
जिन्नस - सामग्री
दरवाजा - कवाड , द्वार
दौत -
दौरा - संचार
नगारा - डंका
पडदा - आडोसा
प्यादे - हस्तक
बुरुज - मनोरा
मेवा - फळ
शिक्का - ठसा
शिपाई - सैनिक
साहेब - महाशय
खानदान - घराणे
गरीब - दीन , साधाभोळा
जंग - महायुद्ध
सजा - शिक्षा
चाकरी - सेवा
जमात - समूह
जमाव - घोळका
गर्दी - दाटी
ताफा -
गरम - उष्ण
नोकर - सेवक
फौज - सैन्य
बुणगा -
यादी - जंत्री
मालमत्ता - संपत्ती
मोर्चा - आंदोलन
रयत - प्रजा
लवाजमा - थाटमाट
सरंजाम -
अखत्यारी - अधिकारक्षेत्र
मुखत्यार - अधिकार
इज्जत - मान
अब्रू - शील
आजार - रोग
इभ्रत - मान
खात्री - ठाम
खाकी - मृण्मय
खाक - राख
हमी - विश्वास
खातरजमा - आश्वस्त
टंचाई - दुर्भिक्ष
तंगी - चणचण
तहकूब - अनिर्णित
दहशत - गुंडभिती
दावा - न्यायविनंती
धास्ती - भिती
फजिती - हसे
मग्रुरी - घमेंड
मंजुरी - अनुमती
गप्पा -
माफी - क्षमा
हुशारी - तरतरी
खुद्द - स्वत:
जातीने - स्वत:हून
तमाम - सर्व
कंगाल - निर्धन
कफल्लक - दरिद्री
करारी - धीरगंभीर
करामत - चमत्कार
कसब - कौशल्य
कायदा - न्यायनियम
किंमत - मुल्य
खुश - समाधान
जखम - आघात
दगा - घात
दंगा - उपद्रव
दर्दी - रसिक
वारस - उत्तराधिकारी
हिकमती - धाडसी
मातब्बर -
छान - सुंदर
मजला - माळा
मजकूर - उल्लेख
दररोज - दैनंदिन
हप्ता -
निम्मा - अर्धा
जरा - थोडा
वगैरे - इत्यादी
खर्च - व्यय
गंज - क्षति
जोर - बळ
झाडू - केरसुणी
डाग - कलंक
तपास - शोध
ताव - ताप
नक्कल - प्रती
पेहराव - वेषभूषा
फितूर -
बदल -
बदनामी - निंदा
बहर - शोभा
बनवणे - निर्माण
बिछाना - अंथरुण
मुरांबा - मुरवणी
शरम - लाज
सतावणे - त्रास देणे
नरम - मऊ
लंगडा - दिव्यांग
सर्दी - पडसे
सुस्ती - आळस
अजमावणे - क्षमतामापन
गुदरणे - गुन्हारोपण
छाप - मुद्रण
फर्मावणे - सुनावणे
बजावणे - निक्षून सांगणे
शिलगावणे - पेटवणे
गमावणे - हरवणे
जमा - साठा
दम - श्वास
गर्क - मग्न
तरबेज - निपुण
फितवणे - गंडवणे
फिदा - आसक्त
दखल - नोंद
माहिती - ज्ञात
गैर - चुकीचा
ते(उदा. पुणे ते ठाणे)
देखील - सुद्धा
नजीक - जवळ
बद्दल - संबंधी
बेलाशक - नि:संशय
बेकारी - निष्कामी
बेगुमान - नि:संदेह
बेअब्रु - अवमानित
बेजार - त्रासणे
हैराण - वैतागणे
बेदिक्कत - विनाअडथळा
बेपर्वा - काळजीहीन
बेफिकीर - चिंताविहीन
बेरोजगार - उपजीविकाविहीन
बेचिराख - सर्वनाश
बेलगाम - निरंकुश
बेहद्द - असीम
खूप - अत्याधिक
बिचारा - दीन
बादशहा - सम्राट
बेघर - अनिकेत
बेसावध - अनवधान
बेहिशोबी - अगणित
माफक - प्रमाणात
मार्फत - द्वारा
लाचार - निरुपाय
लाजवाब - निरुत्तर
शिवाय - विना
अखेर - शेवटी
ऐवजी - च्यास्थानी
खेरीज - टाळून
हद्द - सीमा
दाखल - प्रवेशता
बाबत - संबंधी
लायक - पात्र
सलामत - सुरक्षित
मजल दरमजल -
बरोबर - योग्य
सवाई - श्रेष्ठ
बेशक - नि:संशय
जिंदाबाद - अमर
मुर्दाबाद - धिक्कार
शहीद - हुतात्मा
हैदोस - धुडगूस
हाय - काळजी
बिलकुल - मुळीच
बेहत्तर - श्रेष्ठ
बेजार - दुर्मुख
शिताफी - वेगाने
अलाहिदा - वेगळा
यंदा - या काळात
अखेर - अंतिम
अजिबात - मुळीच
अजून - अधिक
दुतर्फा - द्विभुजा
एकाएकी - आकस्मिक
अचानक - नकळत
जलद - वेगवान
हल्ली - याकाळी
ऐषआराम - विलास
ऊद - धूप
वस्ताद - शिक्षक
चष्मा - उपनेत्र
ऐन - योग्य
दरसाल - नित्यवर्ष
अलबत - साहजिक
निखालस - पूर्णपणे
साफ - स्वच्छ
जरुर - अवश्य
हमखास - निश्चित
फाजील - अति
दुय्यम - हलका
हकनाक - अकारण
अदब - आदर
डौल - नखरा
तोरा - थाट
हल्ला - आघात
हवा - वारा
हवाली - सोपवणे
हराम - नीच
हरकत - अडथळा
हलाहल - भयंकर विष
हलवा - सांजा
जालीम - तीव्र
सल्ला - मार्गदर्शन
निशाणी - खूण
तैनात - सज्ज
अवलिया - चमत्कारीक
सफर - प्रवास
कवायत - नियमावली
कमाल - वरचा
असामी - व्यक्ती
मर्द - पुरुष
कसोशी - निगुतीने
किताब - सन्मान
खुमारी - स्वाद
तफावत - तूट
ला (द्वितीया विभक्ती)
ताकीद - निक्षून
नेस्तनाबूत - मोडकळीस
शिक्कामोर्तब - निश्चिती
जिकीर - त्वेष
जिगरी - जीवाभावाचा
जुलूम - अन्याय
फिर्याद - दोषारोप
फडतूस - निम्न
तजवीज - सज्जता
तरतूद - सज्जता
हव्यास - लोभ
दुवा - आशिर्वाद
आरास - सुशोभिकरण
कैफियत - खंत
तक्रार - वाद
तगादा - धसा
हरकत - आक्षेप
गाशा - अंथरुण
मेण -
सराई - सोहळा
तसबीर - प्रतिमा
मस्ती - उन्माद
रोजनिशी - दैनंदिनी
अमानत - ठेव
मुद्दाम - ठरवून
कारस्थान - कट
चलाखी - धूर्तपणा
पालखी -
हलाखी - दरिद्री
चिलखत -
मुलाखत - अोळख
रोख -
झबले - अंगडे
गहजब - गोंधळ
तह - ठराव
दुही - वितुष्ट
शहारा -
इशारा - संकेत
काफिला - गट
दर्जा - श्रेणी
परागंदा - पलायन
गायब - अदृश्य
मामला - घटना
मुडदा - प्रेत
दागिना - अलंकार
कत्तल - रक्तपात
जिद्द - त्वेष
टप्पा - पायरी
शिल्लक - उर्वरित
रद्द - स्थगित
हक्क - अधिकार
तालुका -
झूल -
मुलामा - वर्ख
मुदत - कालमर्यादा
तुरा -
तयारी - सज्जता
चीजवस्तू - वस्तू
तपशील - वर्णन
खरिप -
कबूल - मान्य
शेरा - मत
ताशेरा - परखड मत
गुजराण - उपजीविका
सलोखा - मैत्री
फुरसत - सवड
वसूल -
दुनिया - जग
मोबदला - मानधन
मोहीम - युद्धयोजना
दूर - लांब
अफलातून -
शक्कल - युक्ती
अजब - विचित्र
मजबूत - दणकट
शाबूत - शिल्लक
जेरबंद - पकड
जेरी - शरण
देणगी - दान
पेच - अडचण
मेज - चौरंग
कैद - बंधन
सैतान - दैत्य
दोस्त - मित्र
शिरजोर - वरचढ
मौज - आनंद
इलाज - उपाय
कुर्ता - सदरा
रजई - दुपटे
शिकार - भक्ष्य
कमकुमवत - क्षीण
गुन्हा - दोष
जबरदस्त - स्तिमित
तीरंदाज - धनुर्धारी
गोलंदाज -
दस्तावेज - ठरावपत्र
दप्तर - कचेरी
मुलाहिजा - मानसन्मान
मौजे -
मयत - मृत
गलबत - महाजलयान
जहाज - जलयान
ताकद - शक्ती
तालेवार -
बडतर्फ - निष्कासित
फारकत - दुरावा
दालन - अंत:पुर
डेरा - मठ
रहदारी - आवकजावक
मजूर - कष्टकरी
कारकिर्द - कार्यकाळ
नफा - वित्तलाभ
फायदा - लाभ
नुकसान - तोटा
नाजूक -
नालस्ती - निंदा
रवानगी - पाठवणी
सनद - पदवी
जवान - तरुण
गुलाम - बंधक
दुकान - विकान
तावदान -
पेशा - व्यवसाय
फलाणा -
सफेद - पांढरा
सफाई - स्वच्छता
बर्फ -
शिफारस -
वाकबगार - निष्णात
मुदपाकखाना - स्वयंपाकघर
काबीज - प्राप्त
आबाद - जिवंत
ताबा - नियंत्रण
कब्जा -
सुमारे - साधारणत:
अंदाज - अनुमान
सुमार - हलका
सुरु - आरंभ
छानछोकी - श्रीमंती
शिकस्त - पराकाष्ठा
फर्मास - उत्कृष्ट
मशाल - दिवटा
मश्गुल - निमग्न
फरशी - भुमी
बेसुमार - अनियंत्रित
शिलेदार -
शिरपेच -
मोसम - ऋतू
पसंत - आवड
किस्सा - घटना
नशीब - भाग्य
हिंमत - धैर्य
हंगाम -
कित्ता -
ताजा - नवीन
सामान - वस्तू
हकीकत - कथानक
सरकार - शासन
शाहीर -
रियाज - सराव
शाई -
अबकारी -
जरतारी -
अब्रू - मान
जाब - कारण
कारभार - कार्यभार
खुलासा - स्पष्टीकरण
दरबार - राजसभा
पोशाख - वेष
कामगार - कार्यकर्ता
गुन्हेगार - दोषी
दिरंगाई - विलंब
खाना - आलय
पैदास - निर्मिती
बाग - वाटिका
महिना - मास
रसद - शिधा
हजार - सहस्र
सबब - कारण
की -
खबरदार - सावध
खाशी - चांगली
लष्कर - सेना
स्वार - आरोही
तंबू -
शामियाना -
लगाम - मर्यादा
मेख - खुंटी
मुदत - अवधी
मेहरबानी - कृपा
खंदक - खळगा
खलास - मुक्त
इमारत - भवन
पगडी -
मखमली -
चादर - पांघरुण
अक्कल - बुद्धी
डावपेच - सापळा
जबरी - दणका
नेकी - प्रामाणिकपणा
हमाली - श्रमिक
फौजदार - सेनाधिकारी
मच्छरदाणी - डासदाणी
नखरेबाज -
दगलबाज - घातकी
दवाखाना - रुग्णालय
कारखाना - कर्मशाळा
दुश्मन - शत्रू
बंदोबस्त - नियंत्रण
जमीनदोस्त - भुईसपाट
कंगोरा -
पाया -
चौथरा -
गिलावा -
इमला - भवन
जिना - दादर
गच्ची - छत
तलाव - सरोवर
फवारा - कारंजा
अस्तर -
खिसा -
गादी -
रुखवत - पाठवणी
आर्जव - याचना
ऐपत - क्षमता
चूप - शांत
चोप - मर्दन
कारवाई - कृती
तब्येत - प्रकृती
जबाबदारी - उत्तरदायित्व
तल्लफ -
मुजरा - नमन
कायम -
जिरायत - पीकशेती
बागायत - उद्यानशेती
फायदा - लाभ
विलायत - परदेश
वायदा - भावनिश्चिती
मायना -
जहाँबाज -
जहागीर -
कहर - अतिरेक
तह - ठराव
हयात - जिवंत
पायमल्ली -
अदमास - अटकळ
अबकारी -
आवाज - ध्वनी
पुलाव -
हशील - प्राप्ती
अशील -
तेजी - चढा
तारीख - दिनांक
जखम - आघात
जमीन - धरा
जाहीर - स्पष्ट
जवाहीर -
काहिली - व्याकूळ
जादा - वाढीव
जास्त - अधिक
शास्ता - शासक
कज्जा - वाद
चेहरा - मुखचर्या
मेहनत - श्रम
इमान - स्थितप्रज्ञता
मेहेरबानी - कृपा
खजिना - धनसंपत्ती
सोबत - सह
दुबार - दोनदा
नमुना - प्रतिकृती
सुभा -
जिल्हा -
कदर - कौतुक
जरब - धाक
फर्मान - राजाज्ञा
उरूस -
कुलूप - खोडा
फिकीर - चिंता
जबरदस्ती - मनमानी
इलाखा - प्रांत
हुकूम - निर्देश
गस्त -
फस्त - प्रोक्षण
मस्त - आल्हादक
वक्तशीर -
खुर्द -
बुद्रुक -
जर्द - दाट
दर्द - वेदना
फक्त - केवळ
दलाल - अडते
सराफ - सुवर्णकार
कुवत - क्षमता
गुलछबू - विलासी
मनुका - सुके द्राक्ष
मयत - मृत्यू
अद्दल -
अंमल - प्रभाव
अस्सल - खरा
रक्कम -
मुक्काम - थांबा
मुकाबला - सामना
नक्की - निश्चित
सद्दी - काळ
रब्बी -
जनावर - प्राणी
तोशीस - सुगावा
पत्ता - रहिवास
कुस्ती - मल्लयुद्ध
शिरस्ता - सवय
बक्षीस - पारितोषिक
शाबासकी - कौतूक
मिश्कील -
खलाशी - सारंग
अफवा - कंडी
जागा - स्थान
तंबी -
तऱ्हा - पद्धत
सबुरी - संयम
कारागीर -
शिस्त - नियम
खुशाल - आनंदी
हालहवाल - परिस्थिती
चकमक -
खबरबात - वृत्त
मस्करी - चेष्टा
रंग - वर्ण
रिवाज - परंपरा
वाकबगार - निपुण
बेबंद - मनमानी
बेमुर्वत - कृतघ्न
नकाशा - रचना
नियत - हेतू
रस्ता - पथ
बाकी - शिल्लक
मशागत - जोपासना
रुबाब - थाट
बेमालूम - अनभिज्ञ
बरबाद - उध्वस्त
कमनशिबी - अभागी
बदमाश - धटींगण
बेकारी -
बेदम -
जप्त -
जमा - साठवण
वजाबाकी - घट
बेरीज - वाढ
मोफत - विनामूल्य
बातम्या - वृत्तांत
दरम्यान - मध्यंतर
हुद्दा - पद
घड्याळ - वेळदर्शक
पैदा - जन्म
मेजवानी - भोजनातिथ्य
दाद - प्रतिसाद
दुरुस्त - सुधार
हजेरी - उपस्थिती
मालक - स्वामी , धनी
बेचैन -
खुर्ची -
पलंग -
तबक -
समई -
अगरबत्ती -

मराठीतले पोर्तुगीज शब्द

पगार - वेतन
बिजागरी -
कोबी -
हापूस -
फणस -
घमेले -
पायरी -
लोणचे -
तुरुंग - बंधकगृह
तिजोरी -
काडतूस -

मराठी भाषेत आलेले तुर्की शब्द

कजाग
चपाती

फार्सी/अरबी शब्दांनी बनलेली मराठी लोकांची आडनावे या आडनावांना निरोप कसा द्यावा बरे? :)

जमेनीस - ( जमीनीचा हिशोब ठेवणारा)
म ( मु ) जुमदार ( फा , मजमूअदार = वसुली कारकून ) महाले ( अ . महल ) = महालाचा रक्षक
मिराशी ( अ . मीरास् ) = मिराशीचा उपभोग घेणारा मिरासदार ( फा . मीरासीदार )
मिर्धा | र्धे ( फा , मीर्दह = दहा शिपायांचा नाईक )
मोकाशी ( मुकासा - गावइनाम )
रास्ते ( फा रास्त )
वाक ( के ) नीस ( फा . वाकिअ नवीस् = अखबार नवीस् )
शिकलगार ( फा . सैकल्गर = हत्यारे साफसूफ करून पाणी देणारा )
शिलेदार ( फा . सिलदार = सैन्यातील राऊत )
शेखदार ( अ . शेख , फा . दार )
सबनीस ( फा सफ़नवीस् = सैन्यातील तुकड्यांतील सैनिकांची गणती करणारा )
सरदार ( फा , सर्दार : बडा अधिकारी , मनसबदार ) सरंजामे ( फा . सरंजामी )
सराफ ( अ . सर्राफ : सोनेचांदीचा व्यापारी )
सुभेदार ( फा . सुबहदार् = प्रान्ताधिकारी )
हजारी , हजारे ( फा . हज़ारी = हजार सैनिक बाळगण्याची मनसब असलेला )
हरीप , हरीफ ( अ . हरी )
हसबनीस ( फा . हशम्नवीस् = हशमाकडील कारकून ) हवालदार ( फा . हवालत् - दार )
हेजीब ( अ . हाजिब = वकील )
गुमास्ते ( फा गुमाश्तह )
दास्ताने ( फा . दास्तान )
पेशकार ( फा पेश् कार )
शिकारखाने ( फा . शिकार ख़ानह )
वकील ( अ . वकील )
कानगो ( फा . कानून्गो = वहिवाटीची नोंद ठेवणारा ) कारखानीस ( फा , कानिह - नवीस् = उद्योगशाळेतील कारकून )
कारभारी ( फा . कार्वारी = व्यवस्थापक , दिवाण ) " काशीद ( फा . कासिद् = पत्रे पोहोचविणारा दूत ) ' किल्लेदार ( फा , कलअह -दार् = दुर्गाधिपती , किल्लेकरी )
कोतवाल ( फा.कोत्वाल -किल्लेदार )
खासगीवाले ( फा . खास गी + वाला = राजाच्या खासगीचा अधिकारी )
खासनीस ( फा , खास - नवीस् ) '
चिटणीस ( फा . नवीस् ) = पत्रव्यवहार करणारा . ' जकाते ( अ . जकात् ) = जकात वसूल करणारा . ' जमादार ( फा . जम्झदार् = टोळीचा / तुकडीचा नायक ) जहागिरदार ( फा . जागीर् दार )
डबीर ( फा , दबीर् = लेखक , कारकून , चिटणीस ) ' तबीब ( अ . तबीब् = वैद्य )
तोफखाने ( तु . तोप् + फा . खानह ) तोफखानेवाला ) दप्तरदार ( फा . दफ्तर् दार् = कागदपत्रांची काळजी घेणारा अधिकारी )
दफेदार ( फा . दफ्अदार् = रिसाल्यातला लहान अधिकारी ) '
दिवाण ( फा . दीवान् = प्रधान ) ' दिवाणजी ( तु . दीवान् ची = प्रधान )
नालबंद ( फा , नालबंद = नाल ठोकणारा )
पागनीस ( फा . पायगाह नवीस् = रिसाल्याकडील कारकून )
पागे ( फा पायगाह् = रिसाल्याचा अधिकारी ) पागेदार ( फा . पायगाह दार )
पारसनीस ( फा . फार्सीनवीस् = फार्सी पत्रव्यवहार करणारा )
पेशवे ( फा. पेश्वा = पुढारी , पंतप्रधान )
पोतदार ( फा . पोतदार = नाणेपारखी )
फडणीस ( अ . फ़र्द , = एकेरी पत्र , नवीस् लिहिणारा ) फरास ( अ . फर्राश् = बिछायत घालणारा )
नाक्षी ( फा . बख़्शी = सैन्यात पगार वाटणारा )
बारगीर ( फा . बार्गीर् = धन्याने दिलेला घोडा ठेवणारा शिपाई )
बिनवाला / ली ( फा , बीनी = सैन्याची आघाडी )
बेलदार ( फा , बेलदार = खणत्या )

फार्सी व अरबी शब्दांनी घडलेल्या आडनावांची जंत्री फार्सी मराठी अनुबंध या यु.म.पठाण यांच्या पुस्तकातून साभार

इंग्रजीतून मराठीत आलेले काही शब्द आणि त्यांना समानार्थी असे मराठी शब्द मराठीत आधीच उपलब्ध असलेले शब्द.(ज्या वस्तू/संकल्पना पाश्चात्त्यांनी शोधल्या आहेत त्यांची नावे इंग्रजीच वापरणे योग्य असल्याने ते शब्द टाळले आहेत.)

थँक यू
फ्लोअर
ब्रेकींग न्यूज
फाऊंडेशन
सॉरी
एक्सक्युज मी
ऑक्सिजन
ब्रश
बर्नर
कॅन्सल
पोझिशन
लुक
क्यूट
पार्टीशन
पार्टी
ट्रॅफिक
हॉस्पिटल
स्पीड
केबिन
टब
सेफ
डायरेक्ट
प्रॉब्लेम
शॉप
अॅव्हरेज
कॉस्ट
इंटरेस्टींग
हायब्रिड
परमिशन
ओपन
क्लोज
रुम
मशिन
स्टाफ
बेल्ट
डिझाईन
मिडीया
सोशल
व्हेरिफिकेशन
पॅनिक
बेसिकली
सिस्टीम
अॅक्सीडंट
युजर
मेसेज
सपोर्ट
ग्लास
प्रॉडक्शन
सुपरवायझर
टायमिंग
कॉम्प्लिकेटेड
क्युरिअॉसिटी
फास्ट
स्लो
कार्पेट
कॅज्युअल
टाईमपास
टेंपररी
पर्मनंट
पर्फेक्ट
पर्फ्यूम
मॅनेज
इंटरव्ह्यू
इंडस्ट्री
ग्रुप
लॉक
बाथरुम
डिपार्टमेंट