तरुणीशिक्षणनाटिका

(प्राचीन कवींच्या काव्यातील काही आल्हाददायक भाग द्यावा असे काही मिपाकरांनी सांगितल्यावरून एक नमुना )

प्राचीन कवींनी बहुतांशी धार्मिक लेखनच केले असले तरी तेवढेच केले असे म्हणावयाचे कारण नाही. पांडवप्रताप म्हटला तर धार्मिक ग्रंथ आहे, म्हटला तर मनोरंजक कथासंग्रह आहे. त्यातील जवळजवळ सार्‍या गोष्टी फ़ॅन्टसी या सदरातच मोडतील. आज एका मनोरंजक काव्याचा परिचय करून घेऊ. "बिल्हणचरित्र" या संस्कृत ग्रंथाचे "विठ्ठल" या वामन पंडिताच्या काळातील कवीने केलेले भाषांतर आज बघू. कथा अशी.

विक्रमांकदेव या राजाच्या शशिलेखा किंवा चंद्रकला ह्या रूपयौवनसंपन्न बुद्धिमान कन्येला अनेक शास्त्रांचे शिक्षण देऊन विद्यासंपन्न करावे असे राजाला वाटले. कर्मधर्मसंयोगाने "चौरपंचासिका", कर्णसुंदरी" इत्यादि काव्यांचा कर्ता तरुण कवी बिल्हण राजाला भेटला व त्याची विद्वत्ता, अंगचे चातुर्य पाहून राजाने आपल्या कन्येच्या कलाशिक्षणाकरिता त्याची नेमणुक केली. सुमुहुर्तावर गुरुजींनी शिष्य़ेला पाठ द्यावयास सुरवात केली व काही दिवसातच राजकन्या विद्यातेजाने चेतोहर दिसू लागली. मग "तरुणीशिक्षकनाटिकेत" ला पुढचा प्रवेश सुरू झाला. गुरुजींनी शिष्येला सांगितले की "तुला सर्व शास्त्रे पढवली पण "स्मरशास्त्र" तेवढे राहिले". अर्थात शिष्येने आग्रह केला की "तेवढे कशास ठेवावयाचे ? तेही शिकवून मगच तुम्ही स्वदेशास जा." आग्रहाला बळी पडून त्या शास्त्राचे धडे गिरवावयास सुरवात झाली थोड्याच दिवसात राजकन्या "पुरुषभुक्त" झाली आहे असे दासींच्या लक्षात आले. राजाच्या कानावर गेल्यावर भडकून राजाने बिल्हणाला सुळाची शिक्षा ठोठावली.

शिपायी बिल्हणाला सुळावर चढवावयाला घेऊन गेले व त्याला म्हणाले "घे देवाचे नाव" . बिल्हण काही बोलेना तेव्हा ते त्याला म्हणाले "अद्याप कां न भजसी भगवंतजीतें !" अखेर बिल्हण म्हणाला, "माझे मनाला दुसरे कांहींच दिसत नाही. माझी देवी ती चंद्रकला, ती मला दिसते,

"मी आयिका, नृपसुतारतिसौख्य जाणें
अद्यापि देव दुसरा तिजविण नेणें "
असे उत्तर देऊन त्याने त्या आनंददायिनी नृपनंदिनीचे आणि तिच्या बरोबर अनुभवलेल्या अनेक सुखप्रसंगांचें स्मरण सुरू केले. तो म्हणाला,

अद्यापि ते कनकचंपकवर्णगौरी ! उत्फुल्लपद्मनयना तनुरोमहारी !
सुप्तौस्थिताच शयनीं मदविव्हलांगी ! विद्या जशी गति स्मरतो प्रसंगीं !!
अद्यापि चंद्रवदना नवयौवनांगी ! पीतस्तनी मजपुढें उभि हेमरंगी !
माझी तनू स्मरशरें पिडितांचि वेगीं ! गत्रे सुशितल करी सुरतप्रसंगी !!
अद्यापि ते तरुणपल्लवरक्तपानी ! चोळी तिची तटतटीत भुजंग-वेणी !
वस्त्रांचलस्खलन होत विलोकतांची ! तीच्या स्तनासि उपमा स्मरकंदुकांची !!
अद्यापि ते कुशल काव्यकला विनोदी ! तै मी स्मरें त्रिदशनाथसुखासि निंदी !
आलिंगिली भुजलता पसरोनि शाली ! ते राजहंसगमना स्मर अंतकाळीं !!
अद्यापि बाळहरिणीनयनी स्मरे मी ! कंदर्पयुद्ध मजशी करि गुप्त धामीं !
वक्षोजकुंभ घन पीन धरी स्वपाणीं ! तेव्हां सुरेंद्रसुख तुच्छ मनांत मानीं !!
अद्यापि चंद्रवदना करि फार खंती ! लावण्यसागरलता द्विजराजकांती !
रात्रौ दिवा स्मरण होय तिच्या मुखाचे ! दावा मुहुर्त मुखवारिज वल्लभेचें !!
अद्यापि धरितसे निजजीविताशा ! जन्मांतरीं वरिन हे प्रमदा परेशा !
अन्योपभोग मजला न लगेच कांहीं ! ते दाखवा शशिकला कवळीन बाहीं !!
अद्यापि वक्त्रकमलावरि भृंग येती ! गंडस्थळीं परिमळास्तव चुंबिताती !
हे वारिता ध्वनि उठे करिं कंकणाची ! तेणें करुन मुरकुंडी वळे मनाची !!
अद्यापि तन्वि मधुरावरदान देते ! म्या रोविले निजनखें स्तनमंडलातें !
उद्भिन्नरोमपुलकांकित होय बाला ! ते आठवे मदनमंजरि वेळवेळां !!
अद्यापि ते नृपसुता रतिभोगकालीं ! प्रेमाकुलें करयुगे धरिं कंठनाली !
दंतोष्टपीढनक्षतें सुखभाव दावी ! ते मे स्मरें मदनमंदिरदेवदेवी !!
अद्यापि धूर्जटि धरि विष तें स्वकंठी ! कूर्में धरागिरिवरा धरले स्वपृष्ठीं !
अंबोनिधीस वडवानल नित्य जाळी ! केलांगिकार बुध पाळिति सर्व काळीं !!

बिल्हणाचे हे बोलणे ऐकून राजाचे मन पालटले; अत्यंत अनुरुक्त अशा या दोघांस जीवदान द्यावे असे मनांत आणून त्याने शिक्षा माफ केली व त्यास आपली कन्या अर्पण केली.

थोडी लांबण लागली खरी, पण या कवींच्या कविताही लांब, त्याला काय करणार ?

शरद

!