तोच चन्द्रमा नभात.

वरील श्लोकाच्या भाषान्तराविषयी वाद घालावा अशी माझी मुळात इच्छा नाही कारण माझ्या लेखाचा रोख एका संस्कृत श्लोकामधून शान्ताबाई कसे एक सुंदर मराठी गीत निर्माण करतात हे दाखविण्याचा होता, मूळ संस्कृत श्लोकाचे शब्दशः भाषान्तर देणे हा नव्हता आणि म्हणून रसग्रहणाला आणि माझा मुद्दा कळेल इतपतच भाषान्तर मी केले होते. तरीहि आहे ते चूक नाही असेहि मला ठामपणे सांगायचे आहे आणि म्हणून यनावालांच्या nitpickingला हे उत्तर.

यनावालांचा पहिला आक्षेप असा की मी 'वर' ह्याचा 'पति' हा स्पष्ट अर्थ न घेता त्या शब्दाचे भाषान्तर 'प्रियकर ' असे केले आहे. संस्कृत शृंगारकाव्यामध्ये अनेकदा असे दिसते की 'पति', 'वर', 'दयित', 'प्राणेश्वर', 'सखा', 'प्रियकर', प्रियतम', 'नायक' आणि तत्सम असे अनेक शब्द समानार्थी म्हणून वापरले जातात. ह्या श्लोकामध्ये वापरलेला 'पति' हा शब्द 'नवरा' असा भाषान्तरित न केल्याने जर अनर्थ होत नसला तर 'पति' ह्याचा अर्थ 'प्रियकर' असा सर्वसामान्य केल्याने काही बिघडत नाही कारण श्लोकामध्ये तो पुरुष नवरा आहे का कोणी यार आहे ह्याने श्लोकाच्या गाभ्याला काहीच फरक पडत नाही.

ह्याला उदाहरण म्हणून 'अमरुशतका'मधील श्लोक क्रमांक ८ पहा:

नार्यो मुग्धशठा हरन्ति रमणं तिष्ठन्ति नो वारिता-
स्तत्किं ताम्यसि किं च रोदिषि पुनस्तासां प्रियं मा कृथा: ।
कान्त: केलिरुचिर्युवा सहृदयस्तादृक्पति: कातरे
किं नो बर्बरकर्कशै: प्रियशतैराक्रम्य विक्रीयते ॥८॥

वरकरणी साध्याभोळ्या दिसणार्‍या पण आतून कारस्थानी अशा ललना तुझ्या प्रियकरावरती आपले जाळे टाकत आहेत आणि त्यांना बाजूस केले तरी त्या आपले वर्तन सोडत नाहीत. तू का स्वत:शी कुढत बसून रडत आहेस? त्यांना जे हवे तेच तू करू नकोस. हे भीरु स्त्रिये, मनाने सरळ असलेला तुझा तरुण प्रियकर प्रेमकूजितांचा भुकेला आहे. आक्रस्ताळ्या कठोर बोलण्याचा काय उपयोग? तू त्याला शंभर गोड शब्दांनी थांबव आणि जिंकून घे.

ह्या श्लोकामध्ये प्रियकराला उद्देशून 'रमण', 'कान्त', 'पति' असे तीन शब्द वापरले आहेत. येथे 'पति' ह्याचा 'नवरा' असा शब्दशः अर्थ घेतला तर काय होईल? ही घटस्फोटाच्या पातळीला पोहोचलेली बाब आहे असे दिसेल. ते योग्य आहे काय? प्राचीन भारतामध्ये रागावलेल्या बायका नवर्‍याला घटस्फोटाची धमकी देत असत काय? तसेच लग्न झालेल्या पुरुषाला अन्य कावेबाज स्त्रिया इतक्या उघडपणे आपल्या जाळ्यात ओढत असतील काय? असला काळाशी नाते नसलेला अर्थ टाळायचा असेल तर 'पति' ह्याचा अर्थ शब्दशः 'नवरा' असा न घेता 'प्रियकर' असा घेणे बरे.

एवं च काय, माझ्या लेखातील भाषान्तरामध्ये मी 'वर' ह्याचे ’पति’ ऐवजी 'प्रियकर' असे भाषान्तर केले तर आकाश कोसळत नाही आणि अर्थाचा अनर्थहि होत नाही. उलट संस्कृत काव्यांच्या चालीप्रमाणे हा विवाहपूर्व प्रेमसंबंध अधिक काव्यात्म होतो.

आता पुढचा प्रश्न म्हणजे ’मालतीसुरभय:’ आणि ’कदम्बानिला:’ ही दोन वेगवेगळी स्वतन्त्र नामे मानावीत (जसे यनावाला सुचवितात) का मी घेतल्याप्रमाणे ’कदम्बानिला:’ चे ’मालतीसुरभय:’ हे विशेषण मानावे. ह्यामध्ये ’मालतीसुरभय:’ हा ’मालतीसुरभि: येषु ते’ असा बहुव्रीहि समास होतो. दोन्ही प्रकार आपापल्या परीने योग्यच आहेत पण मी दुसरा प्रकार स्वीकारतो कारण की:

श्लोकाकडे पाहिले तर त्यात चार वेगवेगळी विधाने आहेत आणि प्रत्येकात एका कोणाच्याविषयी किंवा एका कशाच्याविषयी काहीतरी सांगितले आहे. ही विधाने अशी: १) य: कौमारहर: स एव हि वर: २) ता एव चैत्रक्षपा: ३) ते चोन्मीलितमालतीसुरभय: प्रौढा: कदम्बानिला: ४) सा चैवास्मि. हे सर्व पहिल्यासारखेच असूनहि म्हणजेच सर्व काही सवयीचे आणि परिचित असूनहि नायिकेचे ’चेत: समुत्कण्ठते’ हे अनपेक्षित आहे आणि त्यामुळे ह्या श्लोकाला काव्यत्व येते. ह्या चारी विधानांमध्ये प्रत्येकी एकाविषयी काही विधान आहे हे महत्त्वाचे आहे. त्यापैकी तिसर्‍यामध्ये ’मालतीसुरभय:’ आणि ’कदम्बानिला:’ हे वेगवेगळे मोजल्यास तिसर्‍या विधानात दोन गोष्टी येऊन श्लोकाचा तोल जातो. ह्यासाठी मी ’कदम्बानिला:’ हे विशेष्य आणि ’मालतीसुरभय:’ हे त्याचे विशेषण मानावे असे सुचविले होते.

ह्या श्लोकाचा अर्थ इतरत्र कसा गेला आहे ह्याचा मी काही शोध घेतला. त्यामध्ये मला शालिग्राम शास्त्री संपादित आणि मोतीलाल बनारसीदास प्रकाशित ’विमला’ ह्या हिंदी टीकेसहित 'साहित्यदर्पण' येथे मिळाले. त्याच्या पान १६ च्या तळापासून पुढे ’ते चोन्मीलितमालतीसुरभय: प्रौढा: कदम्बानिला:’ ह्या ओळीचा हिंदीमध्ये अर्थ दिला आहे, तो असा: ’खिली हुई मालती (वासन्तीलता) से सुगन्धित वही प्रौढ (अमन्द अर्थात् उद्दीपक) कदम्ब वन का समीर है...’ हा अर्थ मी म्हटल्याप्रमाणे 'मालतीसुरभय:' हे विशेषण आणि 'कदम्बानिला:' हे विशेष्य मानून केला गेला आहे.

आधीच क्लिष्ट झालेल्या माझ्या वरच्या प्रतिसादामध्ये एक छोटी चूक अनवधानाने झाली आहे. ती वेळीच दुरुस्त करतो.

त्यातील दुसर्‍या परिच्छेदातील

"ह्या श्लोकामध्ये वापरलेला 'पति' हा शब्द 'नवरा' असा भाषान्तरित न केल्याने जर अनर्थ होत नसला तर 'पति' ह्याचा अर्थ 'प्रियकर' असा सर्वसामान्य केल्याने काही बिघडत नाही कारण श्लोकामध्ये तो पुरुष नवरा आहे का कोणी यार आहे ह्याने श्लोकाच्या गाभ्याला काहीच फरक पडत नाही."

हे वाक्य असे वाचावे :

"ह्या श्लोकामध्ये वापरलेला 'वर' हा शब्द 'नवरा' असा भाषान्तरित न केल्याने जर अनर्थ होत नसला तर 'वर' ह्याचा अर्थ 'प्रियकर' असा सर्वसामान्य केल्याने काही बिघडत नाही कारण श्लोकामध्ये तो पुरुष नवरा आहे का कोणी यार आहे ह्याने श्लोकाच्या गाभ्याला काहीच फरक पडत नाही."