नावात बरंच काही असतं!

- डॉ. सुधीर रा. देवरे

नावात काय आहे, असं म्हटल्याबरोबर आपल्याला शेक्सपिअर हे नाव आठवतं. हो, फक्‍त नावच आठवतं. कारण शेक्‍सपिअर नावाची व्यक्‍ती कोणी पाहिली? निदान मी तरी नाही. व्यक्‍तीच काय पण शेक्‍सपिअरचं छायाचित्रही मी अद्याप पाहिलं नाही. आपण पाहतो ते शेक्‍सपिअरचं चित्र आहे. असो. म्हणजे नावात काय आहे, हे वाक्‍य म्हणायला कितीही आकर्षक वाटत असलं तरी प्रत्यक्षात नावात बरंच काही असतं.
नातेवाईकातल्या एका मुलीचं लग्न होतं. लग्नपत्रिका मिळाली. वराचं नाव वाचलं. तेजेंद्र उर्फ बंडू आणि कंसात नाना. नावाखाली एम एस ई बी असं लिहिलेलं. या नावाची कोणती नवीन डिग्री निघाली म्हणून दोन तीन जणांजवळ चौकशीही केली. पण त्यांनी मलाच उलट विचारलं, ही काय डिग्री आहे? त्या लग्नाला गेलो. लग्न आटोपल्यावर एका सारे जहॉ से अच्छा दिसणार्‍या वर पक्षाकडील इसमाला ‍हळूच विचारलं, ‘आपल्या नानांचं काय शिक्षण झालंय?’ तो इसम म्हणाला, ‘नाना असतील ना मॅट्रीक!’ धक्का बसलेला चेहरा सावरून मी म्हटलं, ‘काय काम करतात नाना?’
‘वायरमन भाऊसाहेब आहेत ना ईज बोर्डात.’
आताशी कुठे लक्षात आलं की वर एमएसईबीत नोकरीला आहे. ती डिग्री नाही. किती कामसुचक नाव ठेऊन घेतलं नानांनी स्वत:ला पहा! लोकांना तेज देणारा इंद्र म्हणजेच तेजेंद्र. नानांचे नाव लहानपणीच ठेवलं गेलं असेल पण ते नाव वायरमन होऊन त्यांनी खरं करून दाखवलं.
माणसाला नुसतं नावच महत्वाचं वाटतं असं नाही. नावानंतर लिहावी लागणारी पदवीही तेवढीच महत्वाची असते. आणि नावाआधी लागणारी उपाधी तर त्याहून महत्वाची.
बाळू काकुळते नावाचा माझा मित्र डी.एच.एम.एस. झाला. मित्राला ही पदवी प्राप्त होताच मी त्याला अभिनंदनाचे पत्र पाठवले. तर त्याचे उत्तर आले ते असे:
‘तुझे पत्र मिळाले. यापुढे पत्र लिहितांना पत्त्यावर बाळू काकुळते असं न लिहिता डॉ बाळासाहेब काकुळते असे लिहीत जावे.’ आणि मग पत्राच्या पुढील ओळीत या डॉक्‍टर साहेबांना मैत्रीच्या प्रेमाचं भरतं आलेलं. डॉ बाळासाहेब काकुळतेने इतकं काकुळतीने ते लिहिल्यामुळे पुढे पुढे मी बाळू काकुळते या व्यक्‍तीला विसरून गेलो. पण डॉ बाळासाहेब काकुळते या नावाला कधीच विसरलो नाही. या धड्याचा बोध घेऊन तेव्हापासून प्राध्यापकाच्या नावामागे प्रा., डॉक्‍टराच्या नावामागे डॉ., वकिलाच्या नावामागे अॅड लावायला मी कधीच विसरत नाही. आता इंजिनियरच्या नावामागेही इंजि. लावायची पध्दत सुरू झाली आहे.
या डॉ बाळासाहेब काकुळते वरून माझा चेतन पाटोळे नावाचा मित्र आठवला. हा मित्र लोकल वृत्तपत्रात फुटकळ बातम्या पाठवतो. अर्थात त्याला त्याच्या तोंडावर पत्रकार म्हणावं लागतं. तर हा मित्र वार्ताहरच्या कामासोबतच बारीक सारीक सामाजिक काम करतो. म्हणजे तो सामाजिक कामं करतो असं त्याचं स्वत:चं मत आहे. म्हणूनच अधून मधून छोट्या छोट्या बातम्यात त्याचं नाव वाचायला मिळतं. (तो स्वत: वार्ताहर आहे हं) असंच एकदा त्याचं नाव एका बातमीत छापून आलं. पण ते नाव नेमकं चुकलं. चेतन पाटोळे ऐवजी त्याचं नाव चेतन वाटोळे असं छापलं गेलं. म्हणून त्याने संपादकाला चुकीच्या दुरूस्तीसाठी पत्र लिहिलं. मग एके दिवशी चुकीचा खुलासा पुन्हा चुकीचाच छापून आला. तो असा: ‘अमूक अमूक तारखेला अमूक अमूक पानावर अमूक अमूक कॉलममध्ये अमूक अमूक शीर्षकाच्या बातमीत चेतन वाटोळे असं नाव छापलं गेलं. तरी ते नाव वाचकांनी चेतना पाटोळे असं वाचावं.’ हा खुलासा वाचून मित्र पुन्हा वैतागला. आणि त्याने पुन्हा संपादकांना पत्र लिहिलं:
‘मी स्त्री नसून पुरूष आहे. तुम्ही आधी पाटोळेचे वाटोळे केलं आणि आता चेतनचं चेतना केलं. कृपया योग्य नाव छापावं ही विनंती.’
मग पुन्हा चुकीचा खुलासा झाला. हा खुलासा येईपर्यंत मूळ बातमी येऊन जायला पंधरा दिवस उलटले होते आणि बातमीचा कार्यक्रम व्हायला एक महिना उलटला होता. चेतन पाटोळे मात्र संपादकांना चुकीची दुरूस्ती करायला भाग पाडत होता. आणि संपादकही त्यांची चूक दुरूस्ती करण्यासाठी वाचकांनी असं असं वाचावं, असं छापून वाचकांना महिण्यापूर्वीचे पेपर वाचायला बळजबरी भाग पाडत होते. याबाबत मी मित्राला म्हटलं, ‘नाव छापलं तर छापलं चुकीचं. अशा गोष्टीत कशाला वेळ घालवतोस?’ तर तो म्हणाला, ‘सामाजिक कमात असा वेळेचा विचार करून कसं चालेल?’
मूळ नावापेक्षा उर्फ नावांचाही मी धसका घेतलाय. अगदी लहानपणी एका नातेवाईकाच्या घरी कायम येणंजाणं होतं. मध्यंतरी माझ्यापुरतं तरी येणंजाणं थांबलं होतं. अलिकडे त्यांच्याकडे जाण्याचा योग आला. मी मनाशी घरातील एकेका व्यक्‍तीचा धागा जुळवू लागलो. मी ज्याला लहानपणी सोम्या म्हणायचो, तो आता सोमनाथ झाला असेल ह्या हिशोबाने मी त्यांच्या घरात विचारलं, ‘सोमनाथ कुठे गेला?’
मावशी म्हणाली, ‘कोण नाना का, मळ्यात गेला असेल ना.’ माझी विकेट पडली. ह्या नाना प्रकरणाच्या अनुभवाने शहाणा होऊन नानाचा लहान भाऊ दत्तू याला आता काय म्हणत असतील, असा विचार करू लागलो. शेवटी बापू या नावावर माझा मुक्काम पक्का झाला. मग सगळा धीर एकवटून मावशीला विचारलं, ‘बापूचं काय चाललं?’ मावशी उत्तरली, ‘बापूचं कसलं रे भाऊ आता. दात गेलेत. आता डोळेही पार चाललेत. मागच्या मंगळवारी शकू आली होती. ती तर म्हणे, आता ते गुडघेही दुखावतात.’ हा बापू कोण आणि ही शकू कोण, ते मला काही समजलं नाही. पण बापू नावाचा टाकलेला दगड खाली पडला नाही, याचंच समाधान वाटलं.
चहा झाला. मावशी म्हणाली, आण्णा आला पहाय. मी दाराकडे पाहिलं. तो दत्तू होता. म्हणजे मला अभिप्रेत असणारा बापू हा आण्णा होता. आण्णाशी बोलत बसलो. तेवढ्यात मावशी घरातून कडेवर लहान पोरगं घेऊन आली. ते पोरगं नानाचं असेल असं मला वाटलं. पण विकेट पडण्याच्या भितीने मी तसा उल्लेख करण्याचा आगावूपणा केला नाही. शेवटी गप्पांच्या ओघात माझा कयास बरोबर निघाला. हल्ली नव्वद टक्के मुलं बबल्याच असतात असं गृहीत धरून मी त्याच्या पोराला म्हटलं, ‘बबल्या चल इकडं.’ तेवढ्यात घरातली कमान मंजूळली, ‘पिंट्या जा रे काकांकडे.’ हा दगडही फेल गेला, म्हणून मी मनातल्या मनात आयचा पिंट्या म्हणून त्याला जवळ घेतलं.
नाव, उर्फनाव, आद्यनाव, उपाधी इत्यांदीप्रमाणे विशेष नावांचीही सध्या फारच चलती आहे. आपण एखाद्या भर रस्त्यातल्या गॅलरीत उभे राहून, ‘अहो साहेब’ अशी आरोळी मारली तर नव्यान्नव टक्के लोक तुम्हाला ओ देतीलच. इतकं साहेब या नावाचं प्रदुषण बळावलं आहे. मी तर हल्ली रावसाहेब, भाऊसाहेब ह्या पाचआकडी नावांपेक्षा कोणालाही साहेब हे सुटसुटीत नावच वापरतो. म्हणायला सोपं आणि ऐकणाराही खुष.
मनुष्य जन्माला येताना आपल्या स्वयंभू अवयवांप्रमाणे आपले नाव घेऊन येत नाही. जन्मानंतर त्याला ते दुसर्‍यांकडून ठेवले जाते. तरीही आपले नाव जपण्यासाठी मनुष्य एवढा जागरूक का असतो? उत्तर तसं सोपं आहे:
आपले सर्व अवयव मिळून बनलेल्या व्यक्‍तीमत्वाच्या ठेवलेल्या नावाला लोक कोणते नाव ठेवतात, यावर आपलं विशेष व्यक्‍तीमत्व अवलंबून असतं. तरीही जगाची लोकसंख्या इतकी प्रचंड वाढू लागलीँ की जन्मलेल्या मुलांना नवीन नाव देणं आपल्या कल्पनेच्या बाहेर जायला लागलं. मग आता तीच तीच नावं ठेऊन एकाच गल्लीत एकाच नावाचे दहा- पाच पोरं सापडायला लागलीत. तरी हा नाममहिमा काही कमी होत नाही पहा. काही लोक तर आपले नाव वडिलांचे नाव आणि आडनावासहीत एकाच गावात दोन दोन तीन तीन आढळू लागले. त्यांचे व्यक्‍तीमत्व किती ढासळत असेल.
(‘सत्याग्रही विचारधारा’ 2017 अंकात प्रकाशित झालेल्या लेखाचा संपादित अंश. या ब्लॉगचा इतरत्र वापर करताना लेखकाच्या नावासह या ब्लॉगचा सविस्तर संदर्भ द्यावा ही विनंती.)

– डॉ. सुधीर रा. देवरे
इंटरनेट ब्लॉगचा पत्ता: http://sudhirdeore29.blogspot.in/