बाउन्सर्स आणि यॉर्कर्स

क्रिकेट मधे दुर्मिळ होत चाललेला प्राणी. फास्ट बोलर. म्हणजे तो बोलिंग ला आला की "मिडीयम-फास्ट" दाखवतात, व बिचारा आपल्या लिमीट्स मधे राहून "ष्टम्पात" बोलिंग करतो, आणि मग कॉमेण्टेटर त्याला मिलीटरी मिडीयम वगैरे म्हणतात तसा नाही. फास्ट. रिअल फास्ट. डेनिस लिली, होल्डिंग, शोएब, ब्रेट ली, इम्रान, अक्रम, वकार, डोनाल्ड. कोणत्याही पिचेस वर इतर कसलाही सपोर्ट नसला तरी केवळ वेगामुळे सुद्धा बॅट्समनला त्रास देणारा. आणि जेथे स्विंग, बाउन्स आणि कॅरी मिळेल तेथे तर भल्याभल्यांना जमिनीवर आणणारा.

पहिल्या दिवसाचा सुरूवातीचा खेळ. दिग्गज, महान वगैरे फलंदाज खेळायला येतात. अजून बाउन्स किती आहे, स्विंग किती आहे, बोलर किती जोरात आहे याचा अंदाज यायचाय. खेळायला आख्खा दिवस पडलाय. पहिला तास बोलरचा. बॅट्समन स्ट्राईक घेतो, बोलर स्वेटर काढून अंपायर कडे देतो, स्टेप्स मोजत रन-अप आखतो, आणि खरी गेम सुरू होते.

खेळपट्टी 'जिवंत' असेल तर पहिला डावपेच ठरलेला. पहिले ३-४ बॉल्स बाउन्सर्स. त्यात बॉल टाकल्यानंतर फॉलो थ्रू मधे पुढे अर्ध्या पिचपर्यंत जाउन बॅट्समनकडे खुन्नस वाली नजर. "आपल्याशी पंगा घेऊ नको" हा पहिला संदेश. दुसरा म्हणजे फ्रंट फूट वर यायची डेअरिंग आहे का, हा. बॅट्समनला ही लगेच याला धुवायचा आहे म्हणून वाट्टेल तशी बॅट फिरवण्याची गरज नसते. गावसकर म्हणायचा तसा 'पहिला तास बोलरला दिला की उरलेला दिवस तुमचा'. मात्र या पहिल्या तासातच बोलर बरोबर जी गेम चालते त्यातून वाचलात तर. एकतर स्विंग, बाउन्स, किंवा कट होणार्‍या नवीन चेंडूला खेळणे सोपे नसते, त्यात ५-१० ओव्हर्स चा स्पेल असलेला बोलर तुमचे कच्चे दुवे हेरून तुम्हाला उडवू शकतो.

बरेचसे शांत बॅट्समन अशा वेळेस बॅक फूट वर ठाण मांडून बसतात. आणि अशात मग एक प्रचंड वेगात फुल पिच स्विंग होउन येतो किंवा यॉर्कर येतो, आणि बॅट खाली जायच्या आत स्टंप घेऊन जातो. क्लासिक फास्ट बोलर्स विकेट! टेस्ट मॅच मधल्या अनेक जिवंत, सुंदर सीन्स पैकी माझा अत्यंत आवडता. भारतीय बॅट्समन नसेल तर जास्तच. विकेट्स मधे काहीही सपोर्ट नसताना सुद्धा काही फास्ट बोलर्सनी नवीन चेंडू, स्वतःचा वेग व दबदबा यांच्या जोरावर अशा विकेट्स काढलेल्या आपण अनेकदा पाहिलेल्या आहेत. जेथे विकेट्स मधे सपोर्ट असतो तेव्हा तर हे आणखी जोरदारपणे होते.

या अशा काही क्लिप्स. यातील बहुतेक क्लिप्स मधे दोन्ही बाजू दिग्गज आहेत, आपापल्या टीममधले त्यावेळचे मुख्य खेळाडू आहेत आणि त्यांचे एकमेकांबरोबरचे द्वंद्व हे कधीकधी मॅचच्या पेक्षाही मोठे समजले गेलेले आहे.

पहिला होल्डिंग विरूद्ध बॉयकॉट
बॉयकॉट हा इतर तत्कालीन (व अनेक कालीन) इंग्लिश लोकांप्रमाणे स्विंग चांगले खेळणार पण जेन्युइन पेस पुढे बकरा, असा नव्हता. स्लो खेळणारा असला तरी तांत्रिकदृष्ट्या कायमच नावाजलेला होता व विंडीज विरूद्ध चे त्याचे रेकॉर्डही चांगले आहे. त्याविरूद्ध ऐन भरात असलेला "व्हिस्परिंग डेथ" होल्डिंग. त्याच्या तेव्हाचा रन-अप सुद्धा पाहण्यासारखा असे. गवतावरून तरंगत गेल्यासारखा तो जात असे. बहुधा तो जवळून बोलिंग करताना ज्या सहजपणे आवाज न करता पळत यायचा त्यावरून डिकी बर्ड ने ते नाव ठेवलेले होते त्याचे.

खच्चून भरलेले व मिळेल तेथून अजूनही लोक येत असलेले बार्बाडोस चे स्टेडियम. इंग्लंड विरूद्धचा सामना म्हणजे कायमच खुन्नस बाहेर काढायची संधी. होल्डिंग ने टाकलेली ही ओव्हर्स क्रिकेटमधली सर्वात भारी समजली जाते. यात इंग्लिश समीक्षकांची आतिशयोक्ती सोडली तरी ही क्लिप बघता ती सर्वात डेडली ओव्हर्स पैकी नक्कीच असेल. बॉयकॉट चा स्टंप ज्या पद्धतीने उडतो ते सध्याच्या हाय डेफिनिशन क्लिअर पिक्चर मधे, १५ कोनांतून बघायला व स्टंप मायक्रोफोन मधून ऐकायला काय मजा आली असती!

ही दुसरी क्लिप व्हिव रिचर्ड्स विरूध्द डेनिस लिली. या सिरीज चे महत्त्व इतके प्रचंड आहे की पुढच्या १०-१५ वर्षांत विंडीज ने जागतिक क्रिकेट मधे वर्चस्व गाजवले त्याची मुळे येथे होती. लिली, थॉमसन वगैरे प्रचंड वेगवान व आक्रमक बोलर्स नी वेस्ट इंडिज ला एवढे जेरीस आणले की रिचर्ड्सलाही म्हणे या सिरीजच्या मध्यावर मानसोपचार तज्ञ गाठावा लागला होता फॉर्म परत मिळवण्यासाठी (त्याबद्दल त्याचे मत येथे आहे). त्यावेळेस एकूणच लिली भयंकर जोरात होता. त्याचा रन अप बघताना नेहमी शिकार करण्याच्या शेवटच्या टप्प्यात एखादा चित्ता जसा एकदम वेग व इंटेन्सिटी वाढवत जातो तसे वाटायचे. येथे डावपेच तोच. पहिले ३-४ बॉल्स बाउन्सर्स आणि मग एक एकदम आत येणारा. रिचर्ड्स येथे बॉडी लॅन्ग्वेज मधे कितीही बेदरकारी दाखवत असला तरी लिली नक्कीच जिंकला.
(ही क्लिप या सिरीज मधली नाही, पण तरीही या लेखाशी संबंधित असल्याने देत आहे).

ते 'जागतिक वर्चस्वाची मुळे" वगैरे लिहीताना शाळेच्या इतिहासातील "दुसर्‍या महायुद्धाची मुळे व्हर्सायच्या तहात..." वगैरे आठवत होते. त्याचे कारण म्हणजे फास्ट बोलर्स चे महत्त्व क्लाइव्ह लॉईड ने येथे ओळखले व यानंतर लगेच स्वतःच्या टीम मधे त्याला प्राधान्य दिले. मग आधी क्रॉफ्ट, होल्डिंग, रॉबर्ट्स व गार्नर, नंतर क्रॉफ्ट च्या जागी माल्कम मार्शल आला. त्यापुढे वॉल्श व अँब्रोज निवृत्त होईपर्यंत विंडीज कडे कायमच किमान दोन जबरी फास्ट बोलर्स असत.

इम्रान वि ग्रेग चॅपेलः ८१ मधला इम्रान म्हणजे ऐन भरातला. तर चॅपेल थोडा उतरणीला लागलेला असला तरी अजूनही भारी. पुन्हा ठरलेला डावपेच. चॅपेल ला फ्रंट फूट वर येउ द्यायचे नाही. कारण कॉमेंटेटर ने अचूक टिप्पणी केल्याप्रमाणे "A Greg Chappell playing forward is a confident Greg Chappell".. हे पाह्ताना एक जाणवेल की २-३ बॉल्स चॅपेल जसे खेळला ते बघितल्यावर लगेच रिची बेनॉ ने इम्राने ने चॅपेलला 'वर्क आउट' केला आहे हे ओळखले होते. जाणकार कॉमेंटेटर्स जसे बराच काळ बघितलेल्या खेळाडूंचा आज किती फॉर्म आहे ते ओळखतात तसाच प्रकार. रिची बेनॉ ते म्हणतो आणि पुढच्या बॉल वर चॅपेल ची दांडी! चॅपेल म्हणजे वास्तविक प्रचंड "अ‍ॅनेलिटीकल" खेळाडू होता. त्याने स्वतःच त्याच्या प्रत्येक बॉल मधल्या "रिच्युअल" चे खूप वर्णन केलेले आहे. प्रत्येक बॉल नंतर क्रीजवरून बाजूला जाऊन आधीचा बॉल कसा होता, नंतरचा कसा असू शकतो याचे विश्लेषण डोक्यात करून, पुन्हा पुढच्या बॉल वर फोकस करून मग क्रीज मधे तो येत असे. त्यालाही या पेटंट डावपेचाने इम्रानने काढला यावरून प्रत्यक्ष पीच वर वेगळीच गेम चालू असते हे जाणवते.

'खडॅक!" त्याकाळात फक्त ऑस्ट्रेलियातील मॅचेस मधे ऐकू येणारा हा "बोल्ड" चा आवाज. भारतीय बोलर ने काढला तर अजूनच धमाल. १९९२ मधला कपिल म्हणजे खरे तर चांगलाच उतरणीला लागलेला. पण द आफ्रिकेतील व ऑस्ट्रेलियातील पिचेस मधल्या "ज्यूस" मुळे त्या एक दीड वर्षात तो जबरी फॉर्म मधे आला होता. या दोन्ही सिरीज मधे त्याने खूप विकेट्स काढल्या. त्यातही या ऑस्ट्रेलिया सिरीज मधे त्याने सातत्याने अ‍ॅलन बॉर्डर ला उडवला होता. बॉर्डर तेव्हाचा सर्वोत्कृष्ठ फलंदाज समजला जायचा. त्यात कॅप्टन व घरी खेळताना त्याला कपिल ने टारगेट करणे म्हणजे संघाच्या मुख्य बोलर ची जबाबदारी तो बरोबर घेत होता. या मॅच मधे नवा चेंडू घेतल्यावर कपिल कडे बॉल आला आणि तेव्हाचे हे तीन सलग बॉल्स किती डेडली होते ते पाहा. आधी बोर्डर ला लेट स्विंग होणार्‍या बॉल ने उडवला - प्रतिस्पर्धी कॅप्टनचा त्रिफळा काढणे हे बोलर्ससाठी नेहमीच मोठे यश असते- आणि मग फॉर्म मधे असलेल्या डीन जोन्स ला दोन 'ब्रूटल' आउटस्विंगर्स. पहिला जेमतेम हुकला पण दुसरा बरोबर ऑफस्टंपवर!

आणि ही इशांत शर्मा विरूद्ध रिकी पाँटिंग. इशांत शर्मा अजूनतरी वरच्या लिस्ट मधल्या बोलर्स एवढा भारी नसला तरी २००८-२०११ तो व झहीर ही पेअर खूप जबरी जमली होती व भारताच्या एकूण कसोटी क्रिकेट मधल्या तेव्हाच्या वर्चस्वात त्यांचा खूप वाटा होता. इशांत शर्मा ने २००८ च्या पर्थ टेस्ट मधे दोन्ही डावात पाँटिंगला जसा काढला त्यावरून त्याच्यात प्रचंड पोटेन्शियल आहे हे सिद्ध झाले.

"एक और करेगा?"
"हाँ, करूंगा"
२००८ च्या पर्थ कसोटीनंतर ही वाक्ये खूप फेमस झाली होती. त्याआधी पाच वर्षे जगातील सर्वात चांगला फलंदाज असलेल्या पाँटिंगला जवळजवळ तासभर आपल्या स्विंग व बाउन्स ने सतावल्यावर अनिल कुंबळे शर्माचा स्पेल बदलणार होता. पण असे म्हणतात की सेहवाग ने त्याला दिल्ली मधे सलग बर्‍याच ओव्हर्स बोलिंग करताना पाहिलेले होते व त्याने अनिल ला त्याला अजून एक देऊन पाहा म्हणून सुचवले. इशांतला ते अनिल ने विचारल्यावर तो लगेच तयार झाला, व त्याच ओव्हरमधे फायनली पाँटिंगने 'निक' दिली. द्रविड कडे बॉल गेल्यावर तो सुटणे शक्यच नव्हते. या कसोटीत दोन्ही डावात 'पंटर' ला इशांत अजिबात झेपला नाही. क्रिकइन्फोच्या या लेखातही त्याची आणखी माहिती मिळेल.

याही मॅच च्या आधी बरेच काही झाले होते या सिरीज मधे. मेलबर्न ला रीतसर हरल्यावर, दुसर्‍या टेस्ट मधे सिडनीला आपली बॅटिंग फॉर्मात आली, पण थोडे दुसर्‍या डावातील अपयश व बरेचसे ऑस्ट्रेलियन चीटिंग व अंपायर्सच्या चुका यामुळे सिडनीलाही भारत हरला. एकूणच आपली टीम भयंकर डिवचली गेली होती. अनिल कुंबळे सारख्या शांत खेळाडूनेही "या मॅच मधे एकच टीम खिलाडू वृत्तीने खेळली" असे म्हंटले होते. भारताचे (व पाकचेही) एक आहे - तुम्ही कितीही हरवा पण व्यक्तीशः कोणाला डिवचलेत तर काय होईल सांगता येत नाही. संदीप पाटील एरव्ही ब्याटी फिरवून आउट होईल. पण त्याला जखमी केलेत तर परत येउन त्याच बोलर्सना तुडवून १७४ मारेल. 'दादा' एरव्ही कंबरेवर बाउन्स होणार्‍या बॉल ला सुरक्षितरीत्या स्लिप मधे पाठवण्याचे काम आपल्या बॅटचे आहे अशा समजूतीत खेळेल, पण राग आला तर शोएब, अक्रम पासून फ्लिंटॉफ पर्यंत कोणालाही पुढे येउन भिरकावून देइल. जेन्युइन वेग विशेष खेळता न येणारा अझर जखमी व अपमानित झाल्यावर ओव्हरमधले पाच बॉल कोठेही पडले तरी एकाच बाजूला बाउंड्रीबाहेर काढेल, गावसकर एरव्ही ९४ बॉल्स मधे १० रन जेमतेम काढेल पण डिवचलात तर पुढच्या कसोटीत जगातील सर्वात भयंकर बोलिंग विरूध ९४ बॉल्स मधे शतक मारेल, असला प्रकार. येथे तर सगळा संघच डिवचला होता. त्यामुळे एरव्ही बघितले तर पहिल्या दोन टेस्ट हरल्यावर तिसरी 'पर्थ' ला म्हणजे शब्दशः दुष्काळात तेरावा महिना. पण येथे आपण ऑस्ट्रेलियाला धुवून काढले. जवळजवळ सर्व प्रमुख बॅट्समेननी थोडीफार कामगिरी केलीच पण मॅच काढण्यात इशांतचा ही खूप मोठा भाग होता.

आपापल्या जमान्यातील खतरनाक बोलर्स व नावाजलेले बॅट्समेन यांच्यातील हे द्वंद्व हे कसोटी क्रिकेट मधेच बघायला मिळते. बोलर्सना ५-१० ओव्हर च्या स्पेल मधे बॅट्समन कोणत्या बॉल ला कसा खेळतोय हे बघून त्याप्रमाणे त्याला आउट कसे करायचे हे ठरवता येते. नियमांनी जखडून टाकलेल्या व पाटा पिच वर दम नसलेल्या बोलिंग वर पट्टे फिरवून ३० बॉल्स मधे ६० धावा करणे हे बघण्यातही एक मजा आहे पण ती एकतर्फी आहे व बॅट्समन चे एकच कौशल्य त्यात कामी येते - कोणत्याही बॉल वर शॉट्स मारू शकण्याचे. खरा कस लागतो तो कसोटीत. हे आजकाल जरा कमी बघायला मिळत आहे. तरीही डेल स्टेन, मिचेल जॉन्सन सारखे लोक अजूनही थोडीफार कामगिरी करत आहेत. तुम्हालाही अशा काही क्लिप्स माहीत असतील तर द्या येथे.